APPENDIX
Précédente Accueil Remonter
Bibliothèque

Accueil
Remonter
DEFENSIO PARS III
APPENDIX

 

APPENDIX

AD DEFENSIONEM DECLARATIONIS CLERI GALLICANI DE ECCLESIASTICA POTESTATE

ANNI M. DC. LXXXII.

PRÆFATIO

Postea quam edita est Cleri Gallicani de ecclesiastica Potestate Declaratio, multa adversus eam scripta prodierunt. Ac primum divulgati libelli duo, quorum alteri titulus : Ad illustrissimos et reverendissimos Galliæ episcopos, disquisitio theologico-juridica super Declaratione cleri Gallicani, facta Parisiis 19 Martii 1682. Alter inscribitur : Doctrina quam de primatu, auctoritate et infallibilitate Romanorum Pontificum tradiderunt Lovanienses sacræ theologiæ magistri ac professores tam veteres quam recentiores, etc., Declarationi cleri Gallicani de ecclesiastica Potestate nuper editæ opposita. Uterque anonymus. Ab utroque cleri Gallicani Declaratio non tantum impugnatur, verum etiam proscribitur, « ut quæ faveat hæreticis, Romanum Pontificem dignitate primatus, divina ei ordinatione constituti, exuat, et Sedem apostolicam labefactet[1] ; quin etiam exsuscitet Viclefi errores, à Constantiensi concilio condemnatos.[2] » Miram rem, ut quod synodus Constantiensis de suprema conciliorum auctoritate sanxerit, in Viclefo ipsa proscripserit ! Cæterum Nicolaus Dubois, sacrarum Litterarum in universitate Lovaniensi professor primarius, se [456] Disquisitionis auctorem professus, alias scriptiunculas sparsit, ut si non vi ac pondere, nos numero saltem premere velle videatur. Atque hæc apud vicinos Belgas, magnis acta sunt clamoribus. Sic enim auctores illi de summa catholicæ fidei agi vociferantur[3] ; quasi hæ quæstiones in Ecclesia nunc primum audiantur, non autem à multis sæculis, nullo erroris, nullo schismatis metu pertractatæ fuerint. Verum ex longinquo gravioris belli metus ; nec jam disquisitio aut tractatio, sed censura. Nempe illustrissimus Georgius Strigoniensis archiepiscopus, ac regni Hungariæ primas, ostentata primum concilii nationalis auctoritate (credo ut clero Gallicano parem cleri Hungarici auctoritatem opponeret), ipse interim, dum præfata synodus suo tempore celebretur, cum quinque fortasse vel sex episcopis, non est veritus tot Gallicanorum episcoporum, ipsiusque adeo Ecclesiæ Gallicanæ « decreta configere, propositiones interdicere, proscribere, prohibere ; ut quæ christianis auribus absurdæ, ac plane detestabiles, atque à Satanæ ministris disseminatæ, blandæ pietatis specie schismaticum virus instillent[4] : » etiam eam, si Deo placet, ut jam cæteras omittamus, quæ regiam potestatem à depositionis sententiis tutam illæsamque præstat ; etiam eam quæ canonibus moderandum apostolicæ auctoritatis usum profitetur. Sic omnia subvertuntur : nec tantum majestas regia, verum etiam ecclesiastica libertas omnis è medio tollitur ; nec jam canone, sed ad nutum regitur Ecclesia, ac majorum scita tot Romanorum Pontificum decretis firmata evanescunt. Sic innocui Galli avitas libertates, avitam doctrinam, publica Ecclesiæ regnorumque jura, absque ulla cujusquam contumelia, ullâve censura propugnantes, indignis proscinduntur modis. Frustra canonum, frustra Patrum implorant opem. Ecce enim ille Disquisitor ab episcopis Gallicanis, « minime fuisse discussos Patres ac canones, ad quos in hac Declaratione fit relatio, sed simpliciter allegantibus creditum » sibi persuadet.[5] Qui si sacro cœtui, totque privatis conventibus per quatuor menses habitis adfuisset ; si disserentes audisset illustrissimos archiepiscopos Parisiensem et Rhemensem, sacri cœtus præsides, totque alios episcopos [457] doctrinæ atque eloquentiæ laude conspicuos, eos vero maxime, qui ad id negotium deputati, Tornacensem dico, Meldensem, reliquos omnes sacræ theologiæ facultatis Parisiensis doctores, atque in sacrâ doctrina versatissimos ; qui quidem, non nisi perpensis sacræ Scripturæ Patrumque omnium locis, atque ecclesiasticis ab ipsa christianitatis origine gestis evolutis dixere sententiam ; adhibitis quoque aliis secundi Ordinis deputatis ; Parisiensibus doctoribus et omni eruditione præstantibus viris ; hos, inquam, si audisset, ipsumque adeo Tornacensem episcopum, tanta pietatis ac doctrinæ laude celebratum, ad universum cœlum sua et collegarum sensa referentem ; non profecto hæc unquam incauta et temeraria de Gallicanorum episcoporum supina credulitate profudisset.

Interim, cum alii subinde adversus Gallicanam Declarationem tractatus, in Italia, in Germaniâ, in Hispania ederentur, Emmanuel etiam Schelstratus nova acta produceret, eaque se retecturum arcana jactaret, quibus Basileensia simul et Constantiensia decreta statim conciderent ; viri boni gravesque Gallicanos episcopos doctoresque hortabantur, ne avitam doctrinam, qua prisca Ecclesiæ jura ac dogmata continentur, indefensam relinquerent ; neque modo confutarent recentiores istos, qui plerumque, levi opera, nihil aliud quam Turrecrematæ, Cajetani, Bellarminique aliquot argumenta repetebant, verum etiam rem totam ab origine panderent, atque ecclesiastica monumenta proferrent, quibus clerus Gallicanus, tanta doctrinæ pietatisque fama conspicuus, Declarationem suam munitam credidisset.

Ego qui deputatis adscriptus, publicis privatisque conventibus interfui, nec tantum audivi religiosissimos episcopos, sed etiam quæcumque insigniora, ac memoratu digniora dicerentur, diligenter exscripsi, atque ipsius episcopi Tornacensis doctissimam juxta atque eloquentissimam relationem gestis insertam attente perlegi ; præcipua hic momenta percurram, ut intelligat christianus orbis, a clero Gallicano nihil novi prolatum ; sed vetustam atque constantem scholæ Parisiensis totiusque adeo ecclesiæ Gallicanæ, imo et universæ, sententiam repetitam ; eamque à Scripturarum fonte, atque apostolica traditione manantem. Atque ea me [458] dicturum confido, quæ plane sufficiant ut hæc duo probentur : primum doctrinam Gallicanam vere catholicam esse, et ab omni censura ac nota liberam : tum eam doctrinam absolute esse veram ; ac si censura adhibenda sit, adversam sententiam ea animadversione dignam. Addam Corollarium, quo clarum perspectumque sit, primatum beati Petri et Romanæ Sedis, doctrina Gallicana non modo non obscuratum, verum etiam illustratum confirmatumque esse ; tum censores nostros ad eum primatum propugnandum, falsa et dubia cum certis æque congerentes, id omnino efficere, ut eam penitus doctrinam convellant, quam se præ cæteris tueri glorientur.

Speramus autem Lovanienses, viros doctos ac pios, cum hæc legerint, non modo ab iniqua censura temperaturos esse, verum etiam nobiscum ultro consensuros ; certe coercituros, si quidem id valeant, professorem suum Nicolaum Dubois, qui cum alia multa, tum illud præsertim æque impotenter ac imperite scribit : « Excommunicatos nos esse, aut saltem in periculo ad cautelam[6] absolvendos.[7] » Romanos quoque et Italos credimus, si jam liberas voces, christianas tamen ac modestas, atque ab ipsa antiquitate depromptas audire sustineant, non adeo exarsuros : Pontificem certe, cujus majestatem in terris maximam, majorum more, tanto studio, tanta religione ac fide colimus, facile intellecturum, quam sincero cultu Sedem apostolicam prosequamur ; quippe quam invictam et immotam, non cæca pietate, aut humanis ratiociniis, sed manifestissima veritate ac traditionis robore, et canonum haud minus auctoritate, quam moderatione præstemus. Neque vero velimus, quod catholici omnes summique Pontifices merito perhorrescant, Ecclesiæ, tanti corporis imbecille esse caput, ipsum scilicet Romanum Pontificem ; sed firmissimum, valentissimum, conciliorum auctorem, principem, executorem, canonum custodem, atque ubi res postulet, aequum interpretem et [459] dispensatorem providum, imo etiam conditorem, fidei et traditionis toto orbe terrarum assertorem à Christo institutum ; denique adversus contumaces quosque, sive episcopos, sive alios, in Christi nomine, contemptae Ecclesiæ præsentem vindicem- Quæ cum in Romano Pontifice, ut à Christo profecta, veneremur, nihil quidquam ab ejus sede metuimus ; sed ad Ecclesiæ pacem cessura omnia, Deo auctore, confidimus. Nos enim hic non nostra argumenta, sed majorum testimonia et acta referemus ; eaque integra et tota, ne fraudi et insidiis locus esse possit. Placuit enim in tanta re perspicuitati potiusquam brevitati consuli ; et acta quidem recensemus, non cleri Gallicani, aut universitatis Parisiensis (quanquam et hæc quoque, ut quæ cum Ecclesiæ catholicæ Sedisque apostolicæ traditione conjuncta sint), sed ipsius Ecclesiæ : neque illa recondita aut latentia, sed quæ in omnium sint manibus, imo quæ ab adversariis lecta, allegata, exscripta sint ; sed tanta occupatione animorum, ut interdum non legisse, sed cursim transiliisse videantur. Quæ si quis attenderit, rem confectam, judicatam, definitam dabimus, majorum sententiis ; neque, uti faciunt qui contra sentiunt, conciliaria decreta cum pontificiis, vel etiam conciliaria cum conciliaribus ; Constantiensia, scilicet, cum Florentinis aut Lateranensibus collidemus, quod hæretici rideant ; sed quæ ad summam attinent, omnia coalescere atque uni omnino formæ reddi demonstrabimus ; unde existit illa dogmatum consensio, ac plane unitas, in cujus amorem admirationemque hostes Ecclesiæ, vel inviti, rapiantur. Quod si quid quæstionis supersit, fateantur omnes amice disceptari pertractarique debere, uti inter fratres decet, qui non sua proterve tueantur, sed communi studio io unius matris Ecclesiæ auctoritate acquiescant.

Cæterum eam secuti sumus scribendi rationem, quæ maxime perspicua sit- Ipsam orationem, licet per se continuam, in capita distinximus ; probationes atque documenta in sua quæque loca contulimus ; præfixa summa juvamus memoriam, rerumque seriem indicamus. His quidem sublevare conamur attentum diligentemque lectorem. Nam qui tantas res claras perspectasque esse volunt, etiamsi mentis aciem nec adhibere curent, atque oculos tantum hac illacque circumferant, hos non modo ab hac [460] tractatione, sed etiam ab omni theologica graviorique re alienos esse decernimus.

Verbis autem utimur vulgatissimis atque notissimis, nihil scilicet veriti fastidiosas aures, quæ nihil nisi ex Tulliano Terentianove penu depromptum admittant, hujus eloquii plerumque imperitissimi. Nos profecto, ut non sumus eorum numero, qui theologicam veritatem nonnisi horrida incultâque ac scholastica oratione explicari posse putant ; sic ab iis abhorremus, qui ne id quidem æquo animo patiantur, novas res, novis designari vocibus. Itaque Investituras, Hominium, Feudos, aliaque hujuscemodi tanquam venena horrent ; at dum refugiunt Infallibilitatem, superioritatem ejusdemque generis in Schola receptas usitatasque voces, in eos se verborum circuitus induunt, unde evolvere se non possit oratio. Sed hæc satis superque. Jam Cleri Gallicani acta referamus.

APPENDIX
Ad defensionem declarationis cleri gallicani de ecclesiastica potestate
in qua probatur declarationem gallicanam ab omni censura esse liberam, et eam romam pontificis auctoritate nihil nocere.

LIBER PRIMUS

Id probatur ex professione fidei, et doctorum catholicorum nobiscum sententium auctoritate.

CAPUT PRIMUM.

Cujus sit generis ea quæstio quam tractamus ? Nullum hic patere locum ad nos vel hæreseos, vel erroris in fide incusandos : professio fidei à Pio IV edita ex concilii Tridentini mente, ut vera et sufficiens regula proponitur : articuli Parisienses anni 1542, adversus Lutherum, huic prœluxerunt ejusdemque sunt spiritus.

Solet Ecclesia catholica exortis erroribus statim opponere plenam ac luculentam veritatis à Deo revelatae declarationem, qua nodum ipsum difficultatis expediat. Unde illud beati Augustini : « Dicatur ergo verum, maxime ubi aliqua quæstio, ut dicatur, impellit.[8] » Sic sacræ doctrinæ inserviunt omnia, et per hæreses quoque Ecclesia proficit. « Didicimus enim, ut præclare idem sanctus Augustinus addit, singulas quasque hæreses intulisse [462] Ecclesiæ proprias quæstiones, contra quas diligentius defenderetur Scriptura divina, quam si nulla talia necessitas cogeret.[9] » Qua diligentia fit illud, quod ait Vincentius Lirinensis, « ut intelligatur illustrius, quod antea obscurius credebatur.[10] » Quare, cum postremis hisce temporibus Lutherani, et alii christianæ et catholicæ unitatis æque ac veritatis hostes, Sedem apostolicam tanta insania oppugnarint, necesse plane erat ut Ecclesia catholica, plena et clara fidei professione, errorem elideret. Non quod illi primi de Petri primatu quæstionem moverint ; nam Viclefistæ et Hussitæ jam, et antea Valdenses et Photiani seu Græci in eam Petram impegerant. Sed cum hæretici hujus temporis in sacrosanctam potestatem vehementissime debacchentur, ipsa veritas postulabat ut, qua perspicuitate ac plenitudine Ecclesia catholica cæteros articulos Luthero et Calvino adversos proponebat ; veram quoque et antiquam de primatu Petri, ejusque successorum Romanorum Pontificum profiteretur fidem. Huc enim vel maxime pertinebat illud à jure desumptum, et in hoc argumento sæpe considerandum : « Error cui non resistitur, approbatur ; et veritas (maxime lacessita et impetita) cum minime defensatur, opprimitur.[11] » Quod à Felice III, in causa fidei primo pronuntiatum,[12] ac deinde in iisdem causis ab ejus successoribus et ab omnibus Doctoribus, magno consensu frequentatum est.

Hinc Pius IV post concilium Tridentinum plenam fidei professionem edidit, qua omnes articuli à novis hæreticis oppugnati ad sacræ synodi mentem exponantur. De Sede vero apostolica hæc habet : « Sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam Romanam, omnium Ecclesiarum Matrem ac magistram agnosco, Romanoque Pontifici beati Petri apostolorum Principis successori, ac Jesu Christi Vicario, veram obedientiam spondeo ac juro.[13] » Hac fide, qui intra Ecclesiam sunt, ad Ecclesiæ dignitates ipsasque adeò episcopales cathedras promoventur : hac fide qui extra sunt, ad Ecclesiæ catholicæ castra revocantur. Si quid ultra ad fidei plenitudinem exigitur, decipitur Ecclesia ; decipiuntur [463] hæretici ad Ecclesiam quotidie hac fide redeuntes, et catholica veritas à catholicis quoque Pontificibus proditur. Hæc vero sunt de quibus nulla inter catholicos controversia esse possit. Hac stante fidei summa, cætera, quæ deinde incurrunt, jam non in fide, sed in quæstione sunt posita, inter catholicos pacifico animo disceptanda. Quare clerus Gallicanus ea, ut sibi certa, ut Ecclesiæ Gallicanæ familiaria, ut Ecclesiæ universæ utilia, ut ab ipsa antiquitate deprompta, non ut eadem fide credenda proponit. Habent hoc maxima quæque etiam mysteria, ut cum de summa constet, de modo tamen innoxie, imo eliam utiliter disputetur. Sic de modo exponendæ apostolicæ potestatis, cum de re apud omnes constet, amico et fraterno animo quærere nos oportet.

Hanc vero fidei catholicæ summam à clero Gallicano fundamenti loco sincere esse positam, nemo negaverit ; cum Romanos pontifices « Petri successores, Christique Vicarios » ubique prædicent ; cum « primatum beati Petri ejusque successorum Romanorum Pontificum, à Christo institutum, iisque debitam ab omnibus Christianis obedientiam, » atque in iisdem, utpote « Christi Vicariis, rerum spiritualium plenam potestatem » agnoscant.[14]

Quod in fidei professione est scriptum : « Sanctam, catholicam et apostolicam Romanam Ecclesiam, omnium ecclesiarum Matrem ac magistram, » esse, quidam ipsam universalem Ecclesiam intelligunt ; quæ proinde proprie ac stricte, ut aiunt, catholica sit, quæ vere apostolica, quod apostolica successione gaudeat ; quæ omnium ecclesiarum particularium, uti omnium fidelium magistra et mater merito appelletur ; quæ et Romana sit, vel maxime quod Sedem Romanam ac Petri cathedram principem fidei et caput communionis agnoscat.

Alii romanæ, catholicæ, et apostolicæ Ecclesiæ nomine designatam volunt Sedem ipsam Romanam à Petro et Paulo fundatam, verèque apostolicam, catholicam quoque, eo sensu, quod « ab ea in omnes venerandæ communionis jura dimanent[15] : » omnium ecclesiarum Matrem ac magistram, quæ nos lacte alat doctrinæ salutaris, eamque tradat qua vivamus omnes Romanam [464] fidem. Quis hæc non fateatur ? quis pro his non fundat sanguinem ? Et utrumque sensum, ut summa et sententia unum, sua Declaratione complexi patres Gallicani, « Sedis apostolicæ in qua fides prædicatur et unitas servatur Ecclesiæ, venerandam omnibus gentibus majestatem » colunt ; et « in fidei quoque quæstionibus præcipuas summi Pontificis esse partes, ejusque decreta ad omnes et singulas ecclesias pertinere » profitentur.[16] Quid plura postulas ? Non præcipuam, inquis, sed solam atque in se omnia continentem ejus auctoritatem necesse est agnoscamus ; et ab « ipso ut capite.... accipere Patres in conciliis œcumenicis congregatos, quod sine errore recta decidant.[17] » Hunc fidei summam esse prædicas, qua eversa omnia quatiantur ? Addis tu quidem ad fidem Ecclesiæ : nova profers, nos refugimus : nos à Spiritu sancto doceri credimus in synodis œcumenicis Domini sacerdotes ; quodque recta decidant, non à summo Pontifice accipere sed à Spiritu sancto, quo auctore dicant illud apostolicum : Visum est Spiritui sancto et nobis[18] ; sed à Christo Doctore à quo audierint : Ego vobiscum sum.[19] Hæc tu interpretaris pessime, ut nos quidem credimus. Verum ea quæstio tantisper in suspenso sit, interim id audias velim. Sane non ignorabant summi Pontifices, in Ecclesia catholica, de his rebus maximas esse quæstiones, nec verba deerant quibus multiplices nodos amputarent. Hæc omiserunt : Romano Pontifici veram deberi obedientiam decreverunt : id profitendæ fidei sufficere censuerunt.

Majores quidem nostri jam idem senserant. Anno enim 1542, postea quam Lutherana pestis in hoc quoque christianissimum regnum grassari cœpit, doctores Parisienses, collecta facultate, hos articulos edidere[20] :

XVIII. « Tenetur quilibet christianus firmiter credere unam esse universalem. Ecclesiam, in terris visibilem, quæ in fide et moribus errare non potest, cui omnes fideles, in iis quæ sunt fidei et morum obedire astringuntur.

XXII. « Certum est concilium generale legitime congregatum, [465] universalem repræsentans Ecclesiam, in fidei et morum determinationibus errare non posse.

XXIII. « Nec minus certum est unum esse jure divino Romanum in Ecclesia Christi militante Pontificem, cui omnes christiani parere tenentur.[21] »

Hæc fidei tessera ab episcopis et ecclesiis omnibus Gallicanis tradita, regia quoque auctoritate atque omnium Ordinum consensu excepta, divulgata et custodita est. Vides quam diversis verbis de Ecclesia ac synodis œcumenicis, deque summo Pontifice gerint : Ecclesiam et synodos errare non posse dicunt : at summo Pontifici jure divino ab omnibus christianis esse parendum. Hæc sine consilio ita distincta scilicet ? Neutiquam. Non condebant, sed tradebant fidem ; quæ cuique competerent, non ex privatis opinionibus, sed ex communi omnium sensu tribuebant. Sic factum, ut iisdem quoque verbis Romanus Pontifex Pius IV Sedis suæ auctoritatem astrueret, et quidem cætera omitteret, nihil vero aliud jure divino, quam veram obedientiam postularet.

At illa obedientia, inquis, omnimodam superioritatem, atque ipsam adeo infallibilitatem infert. Iterum atque iterum admoneo, ad communem fidem addis tua : ad ea quæ consequi putas, longa nos et dubia, imo etiam falsa, argumentatione deducis ; atque id ex tuis quoque rationibus efficiam clare. An enim contendes obediendum nemini, qui non sit infallibilis ; non episcopo, non synodo provinciali, non nationali, non legato apostolico, non denique ipsi Pontifici, nisi de fide ex cathedra decernenti ? Absurdum. Nullumne ergo discrimen inter Papam et alios ? Certe maximum. Nam aliis suus quisque grex ; Papæ omnes obedire oportet ; et id signanter ipsa fidei professio ab omnibus poscit. Quid, si quis jam dixerit, eo quod Romano Pontifici jure divino ab omnibus obedientia vera deberi fide catholica credatur, quidquid ille scripserit, edixerit, jusserit, quocumque in negotio, in jure, in facto, in Ecclesia, in republica, nihil nisi obediendum esse ; neque unquam obrepi posse, aut mala suaderi, occupatissimo licet ; sed standum ubique jubentis voluntati, in eoque veram repositam esse pietatem ? Insaniat, inquis. Certe. Ergo illi obedientiæ tam [466] justæ, tam necessariæ, sua quoque adhibenda cautio est. Quænam illa sit ; quousque pateat ; quid concilia ; quid canones ; quid ipsi Romani Pontifices ; quid denique Scriptura et Scripturæ interpres traditio poscat ; quoniam ambigua res est, pacifice et amice quærere ; non statim omnia clamoribus miscere nos deceat. Atque interim certum est à Pio IV Pontifice confessionem fidei requirente, ea selecta esse verba, quæ quæstiones omnes, in scholis quidem catholicis utrinque disputatas, relinquant integras ; quæ autem ad fidem spectent, aperte et sine ulla tergiversatione decidant.

CAPUT II.

De Pii IV professione diligentius quæritur : in synodo Tridentini consulto omissa quæ inter catholicos controversa essent : Pallavicinus cardinalis testis adducitur : de Florentina formula, quod Romanus Pontifex regat universalem Ecclesiam. Tridentini in medium allata atque omissa, ne nostra sententia vel sub dubio læsa videretur : Claudi Sanctesii et Caroli cardinalis Lotharingiæ epistolæ : Pii IV responsum egregium : ea tantum in concilio Tridentino definienda, in quæ omnes catholici conspirarent.

Neque vero mirum est in professione orthodoxæ fidei à Pio IV prætermissa esse illa, quæ inter catholicos controversa essent, cum eam professionem ex concilii Tridentini decretis, et ad eorum mentem esse à se editam ipse testetur. Cui quidem concilio, attestante Pallavicino, è societate Jesu cardinali, illius synodi nobili historico, idque centum in locis, nihil fuit antiquius, quam ut à controversis in Ecclesia catholica quæstionibus abstineret ; quod quidem vel studiosissime, in ea quam tractamus quæstione, factum esse idem historicus profitetur. Scribit enim sic, Joanne Giattino, ejusdem societatis interprete : « Potissima legatorum (pontificiorum) cautio fuit, nedum ageretur de rebus unde videbantur vincula posse injici manibus pontificiis, impingeretur in seditiosam quæstionem de prærogativa inter ipsum et concilium.[22] » Hæc autem ad Pii IV pontificatum pertinent ; cum postea, eodem Pontifice, de sacramento Ordinis ageretur, instarentque permulti, Hispani præsertim, quibus se nostri adjungebant, [467] definiendum esse jurisdictionem episcopalem à Christo immediate esse profectam, legati postulabant, ut quemadmodum de episcopis, ita eliam de Papa vera exponeretur fides, et jam aliqui canones nostris propositi erant, « Tum cardinalis Lotharingus ad se Paleotum accivit, eique significavit se non potuisse, quantavis adhibita diligentia, suos et episcopos et theologos (Gallicanos scilicet, quorum ipse dux antesignanus esset), adducere ad decretum illud canonesque acceptandos, quod imprimis non admittebant ea verba, inesse potestatem summo Pontifici regendi Ecclesiam universalem, cum illa officerent sententiæ neganti eum esse superiorem concilio ; ac proinde, loco Ecclesiam universalem, ponendum esse, omnes Fideles et omnes ecclesias.[23] »

Neque tamen nostri ignorabant ea verba à concilio Florentino, Græcis quoque approbantibus, in decreto unionis esse edita, atque optimo sensu, neque ipsis repugnante, intelligi posse, uti postea videbimus. Sed cum in diversam sententiam ab adversariis ea verba traherentur, nostri episcopi ac theologi summo consensu vehementissime refugiebant. Adeo verebantur ne, vel ambiguis verbis, ab antiqua atque animis penitus infixa doctrina discedere viderentur. Quorum sententia à Paleoto perlata ad legatos et ad Pium IV, statim perscripta est. Neque ita multo post regis christianissimi oratores, legatos pontificios ea de re conveniunt. Quid autem egerint narrat Lansacius unus oratorum, duabus epistolis ad Lislium Romae legatum.[24] Sed præstat audire ipsum cardinalem ita referentem.

« Tum, inquit, Ferrerius (Oratorum unus), quasi pro certissimo posuit, concilium supra Romanum Pontificem esse ; religionem et ecclesiæ Gallicanam non modo id sentire, sed profiteri, et jurejurando affirmare, tanquam articulum necessarium ; idque jure optimo ex Constantiensis concilii auctoritate : præscribi quidem sibi in mandatis regiis, ne hujusmodi controversiam excitarent, sed simul ne liberum sinerent aditum cuilibet verbo, quod illi ipsorum religioni opponeretur ; ac propterea hujus rei declarationem à se retardatam fuisse, donec ab ipso tempore ac [468] negotio cogerentur.[25] » Ad hæc vero legati, pontificiam quidem supra concilium auctoritatem efferre ; concilii Constantiensis decreta interpretari ; aperte significare se minimè à proposito discessuros. Cæterum in speciem ista ; cum et viderimus, quam in eum scopulum impingere vererentur ; et certum sit ea verba, quæ nostros movebant, in synodi decretis consulto prætermissa esse.

Neque id sine conscientia Pii IV factum esse, cum ex se perspicuum est, tum si quis addubitet, idem historicus memorat. Eo namque teste, Pius IV ea de re monitus ita rescripsit, ut quanquam rationibus Florentinum decretum tuebatur, « subderet tamen, ubi arduitas in eo quoque ostenderetur sine dissidio insuperabilis : satis futurum Pontifici, si nec de sua nec de episcoporum potestate quicquam exprimeretur, illis tantum editis definitionibus, in quas Patres unanimi consensu conspirarent.[26] » Quominus admirere, in fidei professione non esse appositam illam formulam ab eo Pontifice, qui ab ea quoque in synodi Tridentinæ decretis abstineri voluerit.

Cæterum quod Pius IV scripsit, « ut eæ definitiones ederentur, in quas Patres unanimi consensu conspirarent, » id vero tanta sede, tantoque Pontifice dignissimum fuit. Neque enim in fidei decretis, quid privati quique seorsim sentiant ; sed quid communis traditio omnes doceat, attendendum est. Quare Pius IV non agit pugnaciter, neque ea sibi tribuenda contendit, quæ multi privato sensu, sed quæ omnes communi fide tribuerent, atque à formula Florentina, recta licet, si bene intelligatur, sed tamen dubia, Gallis in tanta re omnem ambiguitatem recusantibus, temperandum putat.

Quid autem Gallos nostros ad eam formulam Tridentini omittendam, moverit, unus, omnium quotquot in ea synodo aderant Parisiensium theologorum doctissimus et sanctissimus Claudius Sanctesius, postea Ebroicensis episcopus, fidei catholicæ adversus Lutheranos et Calvinistas, scriptis quoque editis, defensor egregius, lucidissime demonstrabit. Is enim ad Claudium Espencæum Doctorem item Parisiensem, virum ea ætate doctrinæ ac pietatis [469] laude commendatissimum, hæc scribebat 15 Junii 1563, quo tempore hæc Tridentini maxime tractarentur : « Rogo ut rescribas an placeat Papam definiri et appellari Pastorem universalis Ecclesiæ, habentem plenam potestatem regendi et pascendi universalem Ecclesiam. Neque hic ignoramus nonnullos Romanos Pontifices ita locutos esse, et id recto sensu dici posse, sed quæstio est, an in concilio tam celebri, quam istud est, determinari possit absque periculo ; ne, quod aliquos velle videmus, hæc verba trahantur in eam sententiam quæ concilium Papæ subjicit.[27] » Vides aperte non modo quid nostri refugerint, sed etiam à quo postea Tridentina synodus, Romano Pontifice auctore, temperarit.

Et eam quidem formulam ex Florentina synodo sumptam in eadem epistola testatur Sanctesius. Sed nostri, Basileensi synodo addicti, synodum Florentinam eo factam putabant, « ut Romani Pontifices non concilio tantum, sed etiam omni reformatione superiores essent. »

Atque in hac sententia cum cæteris episcopis cardinalem etiam Lotharingum fuisse, docet ea epistola, quam his temporibus ad Bertonem suum Secretarium, tum Romæ cardinalis nomine agentem, dedit. Qua quidem epistola hæc summo Pontifici suo nomine significanda scribit : « Quod ad illum titulum spectat quem summo Pontifici ex Florentina formula dare satagunt, se quidem Gallum ; neque inficiari velle se in Parisiensi universitate educatum, in qua doceatur concilii auctoritatem pontificia superiorem esse, atque hæresis notentur qui contra sentiant, et totam Galliam in concilii Constantiensis, ut œcumenici, decreta omnia consentire ; Basileensem sequi ; Florentinam, neque œcumenicam, neque legitimam habere ; certumque Gallis mortem pati potius quam se ab ea sententia dimoveri sinant. Quare abstinendum jam esse ab iis vocabulis, ac Theologos quidem ad cœlum usque vocem sublaturos : regni privilegia hac veritate niti ; ita subverti omnia, si contraria sententia statuatur : expectare vero ut Gallorum ullus antistitum in id consentiat, stultum errorem esse. Oratores quoque regios solemni contestatione questuros, ac schismatis initium imminere.[28] » [470]

Quibus omnibus liquet quo tum loco res essent, et nostros quidem omnes, in antiqua Parisiensis Academiæ, totiusque adeo Ecclesiæ Gallicanæ sententia publice perstitisse, idque Pio IV renuntiatum esse ; atque adeo abfuisse nostros ab illo decreto probando, quod pontificiam superioritatem adstrueret, ut Florentinam quoque formulam, qua illam adstrui quibusdam videretur, omitti vellent ; Pontificem vero in ea omnia ita consensisse, ut ab ea formula non modo in synodo Tridentina, verum etiam in edenda fidei professione consulto abstineret.

CAPUT III.

Circa Florentinum formulam solemnis distinctio : quod Romanus Pontifex regat universalem Ecclesiam distributivè non collective ; de ea distinctione Andreæ Duvallii locus : ea distinctio non mere scholastica, sed à concilio Constantiensi, Martino V expresse approbante, deprompta.

Ut autem plenius intelligatur rectus ille bonusque sensus, quem in Florentina formula nostri etiam agnoscerent, placet interpretem haud sane suspectum adhibere, Andream Duvallium, qui inter theologos Parisienses antiquæ sententiæ abolendas primus auctor extiterit, ac Duvallistas suo nomine fecerit. Is vero refert Eugenii IV ac synodi Florentinæ verba in decreto unionis, quibus definitur : « Romano Pontifici, ut Christi Vicario, Petri successori, totius Ecclesiæ Capiti, omnium christianorum Patri ac Doctori, pascendi, regendi, gubernandi universalem Ecclesiam plenam potestatem à Christo esse traditam.[29] » Sic autem interpretatur : « Satis, inquit, constat concilium Florentinum, auctoritatem Papæ supra concilium non definivisse. Nam etsi definiat cum esse Christi Vicarium, totius Ecclesiæ Caput, et à Christo illi traditam potestatem regendi universalem Ecclesiam ; hoc tamen nemo eorum, qui contra sentiunt, negat. Illius enim potestatem in Ecclesiam universalem, ubique locorum diffusam admittunt, et omnium christianorum Patrem et Doctorem eum agnoscunt ; sed contendunt concilium non propterea definivisse [471] eum in Ecclesiam universalem, quatenus est legitime congregata, et est in concilio aliquo generaliter per suos prælatos unita et consentiens ; potestatem habere. Tunc enim, inquiunt, Ecclesia universalis est totum quoddam, id quamlibet sui partem, etiam præcipuam, qualis est Romana Ecclesia, auctoritatem habens : ideoque cum nomen hoc (universalis Ecclesia) dupliciter sumatur, distributivè quidem pro omnibus ecclesiis per Orbem diffusis, et collective, id est pro concilio generali ; priori modo, aiunt concilium Florentinum definivisse summum Pontificem in Ecclesiam universalem habere auctoritatem, non tamen posteriori.[30] Perspicue ille quidem, ut solet. Cæterum illa distinctio distributive, collective, ne vana ac nimis scholastica videatur, eam adversus Viclefum synodus Constantiensis et Martinus V totaque Ecclesia catholica docuit.

Sic certe statuit sessione viii Constantiense concilium : sic repetitum legimus Decretali Inter cunctas, quam contra Viclefum, sacro concilio Constantiensi approbante, Martinus V edidit. Propositio Viclefi xli : « Non est de necessitate salutis credere Romanam Ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias. Error est, si per Romanam Ecclesiam intelligat universalem Ecclesiam, aut concilium generale, aut pro quanto negaret primatum summi Pontificis super alias Ecclesias particulares.[31] En illud distributivè à concilio Constantiensi et Martino V diserte probatum : en quo sensu tanta synodus tantusque Pontifex decernant pontificiam potestatem in Ecclesia primam et supremam esse ; hoc est ita supremam, non quod sit super omnem conjunctim et collective, ut aiunt, Ecclesiam, sed quod sit super omnes ecclesias particulares separatim ac distributivè sumptas. Hæc tamen, si placet, non urgeamus adhuc totis viribus : sit tantisper in suspenso quæstio, an Pontifex adunatæ et ex toto orbe collectæ Ecclesiæ obediat, an imperet : concilii Constantiensis decreta taceamus, et illam à concilio in Pontifices, etiam in fidei causis assertam potestatem. Certe concilium Florentinum in decreto unionis ea voce utitur, quæ utrique sententiæ possit accommodari ; adeo ab alterutra condemnandâ abhorrebat. [472]

Atqui illud est unionis decretum, quo Constantiensia et Basileensia decreta penitus elisa esse, et Cajetanus et Bellarminus postea, et nunc Lovanienses aliique inclamant.[32] Nos ultima decreti verba, quæ nobis favent, consulto prætermitti mus, et in alium rejicimus locum ; ea tantum promimus, quibus nos maxime urgeri putant, atque in his ipsis verbis à nostra sententia condemnandâ studiosissime temperatum fuisse luce clarius, atque ipso Duvallio fatente, intuemur.

Quid ad hæc responderi possit haud equidem intelligo. Certe enim decreta Constantiensia præcesserant, et Florentini concilii tempore Basileense habebatur et de potestate concilii supra Papam, vel Papæ supra concilium, summa utrinque contentione agebatur, et ea disputatione omnia personabant : an Romanus Pontifex ita toti præesset Ecclesiæ, ut adunata quoque et collecta superior esset : an ita, ut omnibus quidem particularibus præstaret Ecclesiis, sed in unum congregatis, et generale concilium facientibus obediret ? Quid ergo quæstione orta factum oportuit, si decidi placebat ? An non Florentinis et Eugenio IV idonea verba suppetebant, quibus alteri parti omne præcluderetur effugium ? Cur ergo adhibent communes utrique parti voces ? Nempe rem in integro saltem relinqui volebant, quodque in confesso esset Pontifici asserebant : summam illam in concilio potestatem omittebant, quam si ipsi vel maxime admitterent, neque Græci unquam, neque reliquæ Ecclesiæ probaturi essent. Et tamen illa etiam in Florentino concilio inter utramque, sententiam librata ac temperata verba, postquam superioritatis assertores ea sibi plane favere jactarunt, non modo episcopi ac theologi Gallicani, verum etiam tota synodus Tridentina, et ipse Pius IV, cum in synodi decretis, tum in fidei professione omissa voluere : ne scilicet parum veritati consulerent, si cuiquam videri possent definire voluisse eo, quæ in scholis utrinque disputata, non satis firma constansque traditio attulisset.

Quod quidem divino plane concilio factum esse constat. Cum enim hæ duæ formulæ, illa Florentina scilicet, et ista Pii IV re ac summa conveniant, eumdemque primatum alia aliis verbis, [473] ambæ tamen pariter ac sufficientissime prædicent, sane oportebat anteferri eam, quæ cum hæreticos æque convelleret, catholicis aptior congruentiorque haberetur ; ut quemadmodum veritas, ita etiam pax et charitas in Ecclesia catholica coleretur.

Neque nostros quidquam amplius flagitasse Pallavicinus refert. Tametsi enim post Constantienses canones sententiam suam ad fidem pertinere crederent, simul intelligebant, aliud esse quod ipsis videretur, aliud quod toti Ecclesiæ catholicæ definiendum putarent. Quare fovere pacem, et catholicos omnes charitate complecti, æquum arbitrabantur. Quæ quidem secuti eorum successores, in hac postrema Declaratione, simul et avitam sententiam, Ecclesiæ catholicæ, ne quid jam dicamus amplius, utilem, defenderunt, et ab omni prorsus censura temperarunt.

At in eos tam doctos, tam modestos, tam paci catholicæ consulentes, Strigoniensis archiepiscopus, aculeatæ censuræ gladium stringit ; eorum articulos absurdos, detestabiles, schismaticosque pronuntiat, ut eam doctrinam, quam visam, agnitam, inculcatam, tot Pontifices, tot synodi intactam saltem illæsamque reliquerint, unus ille audacior validiorque conficiat.

CAPUT IV.

Ex ante dictis probatur cleri Gallicani Declarationem jam in tuto esse, nondum licet prolatis probationibus : Leonis X concilio Lateranensi et adversus Lutherum acta, nihil ad rem facere, Tridenti acta et Pii IV professio probant.

Vide interim, lector candide, quantum è jure nostro decedamus. Nondum quæstionis arcana reseramus : quid Eugenius à synodo Basileensi postularet, in quibus convenirent, in quo dissiderent ; quid postea addiderunt, et quæ jam à nobis extorquere velint pontificiæ potestatis immodici atque improvidi, eoque jam nomine, non salis idonei defensores, hæc nondum explicamus ; probationes nostras, instrumenta causæ, Constantiensia decreta sessionum iv et v nondum producimus ; illa, inquam, decreta quibus Patres totaque universalis synodus declarant, statuunt, [474] definiunt conciliis œcumenicis quibuscumque potestatem à Christo immediate datam eam, cui etiam Papa obedire teneatur[33] : neque tantum in causa schismatis, quam tractabant ; « sed etiam in iis quæ pertinent ad fidem et ad reformationem Ecclesiæ in capite et in membris ; » hoc est, in omnibus causis, quæ generales essent, quæ ad statum universalis Ecclesiæ pertinerent, et maxime in fide, quæ sit omnium fundamentum. Hæc nondum urgemus, necdum asserimus, uti profecto, Deo dante, luce clarius faciemus, Constantiensis concilii, mota quæstione, sensum perspicuum judicium firmum, certam et inconcussam auctoritatem. Nondum proferimus decreta Pontificum Martini V, ipsius Eugenii IV, ac Pii II, aut concilii etiam Florentini, quibus Constantienses canones apertissime comprobentur. Decretum unionis tantum, eamque decreti, quæ maxime nobis objici soleat, partem exponimus ; et jam ab omni censura, ab omni periculo tuti sumus : tanta causæ vis et veritas inest ?

Nondum, inquis, tuti. Nam etiamsi à Florentinis Tridentinisque decretis, ac Pii IV professione tuti, ad Leonem X et Lateranensia sub eo decreta haereatis necesse est. Pontificiam namque superioritatem à concilio Lateranensi assertam Bellarminus et alii contendunt ; et Suarez nostram de pontificia infallibilitate sententiam à Leone X in Luthero damnatam, et quidem hæresis confidenter affirmat.[34] Hæc quidem dispungemus statim ; et quam trepida Bellarminus, quam vana Suarez dixerit ostendemus. Interim quærimus an non ea omnia Tridentina synodus et Pius IV tenerent ? Si transacta, confecta, definita res erat, cur omitti placuit ? Nam profecto Lutherus eam quæstionem moverat ; et à Leone X rite damnatus, ad synodum universalem provocaverat ; et Constantiense concilium obtendebat, et Parisienses auxilio advocabat. Id quoque censores nostri objiciunt,[35] quasi necesse sit a nobis rejici ea omnia quibus sycophanta peritissimus abusus est. Ergo contemnamus theologicas facultates, quas frustra appellavit ; et episcopalem auctoritatem, quam in archiepiscopo [475] Moguntino, et papalem quoque, quam in Leone X implorabat. An quia impurus nebulo sacra omnia nomina ordine invocavit, ut ausu sacrilego omnia conculcaret, nos catholici antiquam traditionem et judiciorum ecclesiasticorum ordinem evertemus ? Sed profecto id verum, si contra fidem Ecclesiæ traditam, atque in legitimo concilio definitam homo audacissimus aliquid attentant, id in Tridentina synodo, id in professione fidei quæ Luthero opponeretur, non dissimulatum, sed vindicatum oportebat. Tunc enim vel maxime valebat illud : « Error cui non resistitur, approbatur[36] ; » ei illud Augustini : « Dicatur ergo verum, maxime ubi aliqua quæstio ut dicatur impellit.[37] » Cur ergo hic tanta synodus tantusque Pontifex conticescunt ? An ut Gallis parcerent, catholicam veritatem, agnitam ab Ecclesia ac certa sententia definitam, Luthero prodidere ? Id velint scilicet Ecclesiæ hostes : id Frater ille Paulus Soavis[38] pro magno comparant : ille, inquam, Calvinista cucullatus et catholici nominis specie, non modo synodi Tridentinæ, verum etiam fidei catholicæ insectator. Procul vero hæc à piis. Nempe ea omnia, quæ nobis objectantur, Tridentini Patres et ipse Pius IV omissa voluere, quod ea omnia vel intellecta esse perperam, vel pro fidei decretis frustra venditari judicarent.

Atque hæc suo loco fusius exequemur ; neque Lateranensibus nostra impugnari, sed asseri potius, quam serio dicimus, tam perspicue demonstrabimus ; et anteriores synodos, anteriores Pontifices, qui nostra confirment, innumerabiles proferemus. Interim, ex his quæ diximus, satis superque constat, quæ synodi, quique Pontifices, post exortam eam quam tractamus quæstionem de pontificia potestate, adversus hæreticos et schismaticos decreverint, definiverint, fidei professionem ediderint, ab iis ita voces esse temperatas, ut nostram sententiam auditam, cognitam, totaque Ecclesia personantem, ab omni censura illaesam relinquerent. [476]

CAPUT V.

Parisiensium doctorum veneranda auctoritas : horum antesignani Petrus de Alliaco Cameracensis cardinalis, et Joannes de Gersone Parisiensis Ecclesiæ et universitatis cancellarius, viri omni doctrinæ ac pietatis laude cumulati : hujus rei multi testes : de Joanne Gersom professons Lovaniensis castiganda audacia.

Qui tot synodorum totque Pontificum auctoritate contempta, nihil jam in nos nisi censuras meditantur, cogitare oporteret quanta virorum illustrium copia, quanto præsidio fulciamur. Ac, ne jam prisca sæcula replicemus, satis constat à Constantiensis, imo etiam Pisani primi concilii temporibus, re scilicet discussa et in quæstionem vocata, multis jam sæculis eam sententiam, quæ in generalibus atque etiam in fidei negotiis conciliorum auctoritatem pontificiæ anteferret, doctissimis quibusque et sanctissimis viris placuisse, ut quæ et Scripturæ auctoritate niteretur, et vetustissima traditione constaret, et à concilio Constantiensi facto decreto approbata esset.

Possumus commemorare scriptores egregios, qui hæc summa gravitate defenderint, imprimis Parisienses, et eorum antesignanos Petrum de Alliaco Cameracensem cardinalem, et Joannem Gersonem, quorum sententiam nullus ignorat : sed qui viri fuerint non omnes æque sciunt.

Petrus Alliacensis is est, qui obscuro genere oriundus, ex tenuissima re Parisiis theologiæ doctor, regii Navarrici collegii magister, Universitatis cancellarius, tum Cameracensis episcopus, ad Pisanum concilium Burgundi Ducis nomine legatus, à Joanne XXIII cardinalis factus, concilii Constantiensis totiusque Ecclesiæ lux, et optimi cujusque consilii auctor, rebus ibi præclare gestis, extincto schismate, Viclefianà Hussitanâque hæresibus ejus maxime opera debellatis, à Martino V legatus in Galliam[39] missus, pie sancteque obiit. Dictus Aquila Galliæ et hæreticorum malleus indefessus, et à Bellarmino quoque,[40] non sine [477] laude inter scriptores ecclesiasticos recensitus, nec minus pietatis christianæque prudentiæ quam doctrinæ laude commendatus.

Joannes Charlierius, à natali vico in Rhemensi tractu de Gersom dictus, Petri de Alliaco discipulus, et in cancellarii Parisiensis officio successor,[41] vir doctus ac pius à Bellarmino appellatus,[42] omnium hæresum insectator, difficillimis Ecclesiæ reipublicæque temporibus, dum factio Burgundica tota Gallia desæviret, impiamque doctrinam Joannis Parvi[43] de occidendis tyrannis in Ecclesiam induceret, regiæ majestatis atque familiæ, ad hæc catholicæ veritatis invictissimus propugnator, Doctoris christianissimi nomine est illustratus : qui postea in concilio Constantiensi Caroli VI christianissimi regis, ecclesiæ Gallicanæ et academiæ Parisiensis legatus, sacrique conventus pars maxima fuit : denique tam sancte vixit ac scripsit, ut dignus haberetur, qui omni suaviorem unguento, de Imitatione Christi libellum edidisset. Cæterum vera ejus scripta sanctitatem æque ac doctrinam spirant, veræque pietatis non modo scientiam, sed etiam sensum gustumque præ se ferunt, atque ejus instaurandæ incredibile studium. Nec sine magno emolumento leguntur præsertim illa : De simplificatione cordis : De probatione spirituum : De examinatione doctrinarum[44] ; quibus permotus Sixtus Senensis,[45] hæc de Gersone scribit : « Is, inquit, ita scholasticas subtilitates dulcibus theologiæ mysticæ affectibus miscuit temperavitque. ut addubitandum sit an eruditione pietatem, vel pietate eruditionem superaverit.[46] » Ea Gerson apud omnes existimatione fuit. Demum vir maximus atque [478] sanctissimus in pio officio docendi catechismi, Lugduni obiit, ubi ejus memoria in benedictione est, et in odoris compositionem ; adeo ut, post indiculum Sanctorum Lugdunensium, inter pios Lugdunenses non vindicatos, ut sui sæculi omnium judicio rarum lumen, » miris cum laudibus à Theophilo Reynaudo Jesuita referatur.[47]

Extant de eodem Gersone ab episcopo Basileensi ad clerum Lugdunensem, ejusdemque cleri ad episcopum Basileensem, anno 1504 conscriptas epistolæ, quæ testentur Caroli VIII ejusque confessarii Laurentii Burelli Carmelitæ, ac postea Sistaricensis episcopi, opera, erectum esse in divi Joannis Gersonis decus et laudem, devotum sacellum, ubi super altare ejus imago depicta est, magnusque populi concursus pro obtinenda ope divina affluit, et plurimi se adjuvari beati Gersonis precibus prædicant et testantur[48] : » quibus motus Andreas Saussæus, Tullensis episcopus, in martyrologio Gallicano de Gersone ad 4 Idus Julii haec habet : « Sed beatitudinis famam ac cultum, Lugduni præsertim, ubi piam efflavit animam communi omnium fere suffragio obtinuit,[49] » Quo loco multa de Gersonis virtutibus miraculisque refert. Sed hujus viri postea, anno 1643, detectum sepulchrum, ejus celeberrimae sanctitatis ac priscorum miraculorum, novis quoque additi, memoriam renovavit. Scripsit historiam Stephanus Piney Lugdunensis, et Alphonso Ludovico Richelio cardinali, Lugdunensi archiepiscopo, inscripsit.[50] Quæ non eo dicimus, ut inter Sanctos publica religione invocandos Gersonem appellemus, nondum à sancta Sede apostolica vindicatum, sed ut tanti viri piam memoriam commendemus.

At eam invadit Nicolaus Dubois professor Lovaniensis, atque etiam Gersonem miræ simplicitatis virum, et christianæ paupertatis, si quis fuit unquam, amantissimum, « Vertumnum, faventis auræ sectatorem ac beneficiorum appetentem,[51] » haud minus imperite quam inepte, scripsit coquo processit amentia ; ac stuporis, ut vitio quoque Gersoni vertat, quod « exosus factus omnibus, è Gallia in exilium pulsus, ipsi quoque [479] serenissimo Burgundiæ Duci, contra quem in synodo Constantiensi declamaverat, invisus fuerit. » Hæc de Gersone nostro Nicolaus Dubois, melior profecto Burgundus quam theologus ; qui non ferat in œcumenico concilio perorantem Gersonem adversus serenissimum ipsius ducem Joannem Audacem Ludovici Aurelianensis cædi manantem, qui necem infandam horrenda hæresi tueretur. Hæc scribere non puduit theologiæ professorem, atque insuper sancto viro exprobrare exilia pro catholica fide tolerata, à nefario duce, qui Regis sui conculcata majestate, fratrisque ejus fuso sanguine, rerum in Gallia potiretur.

Hæc de Alliacensi ejusque discipulo Gersone dicenda habebamus. Neque quod quidam objiciunt, eorum auctoritatem infringi putamus, quod schismatis tempore scripserint. Imo vero eo firmari potius, quod scripserint mota quæstione ; quod « re discussa et eliquata, ut ait Augustinus, atque ad plenarii concilii auctoritatem roburque perducta[52] ; » denique quod ei doctrinæ schisma quoque ipsum tam tetrum, tamque inveteratum cesserit.

Hos vero post sanctos Patres et post sacratissimas œcumenicas synodos Pisanam et Constantiensem, hos, inquam, schola Parisiensis suæ sententiæ duces habuit ; neque illos quidem, ut nonnulli jactant, in hoc argumento suspectos, imo vero apostolicæ Sedis ac pontificiæ majestatis contra Viclefum et Hussum studiosissimos defensores ; atque extincto schismate instauratores egregios ; ut quæ de conciliorum auctoritate dixerint, amore veritatis tuendæque fidei, ac instaurandæ ecclesiasticæ disciplinæ studio dixisse constet,

CAPUT VI.

An, ut quibusdam videtur, quæstio de superioritate à quæstione de infallibilitate, secundum Alliacensem et Gersonem, separari possit ? Refertur caput Si Papa, aliique ex decreto Gratiam loci et Glossæ celebres, quæ Parisiensibus præluxerunt ; hinc pro certo assumptum, Papam etiam ut Papam esse fallibilem.

At forte Romano Pontifici, non ut supremam illam in concilia [480] generalia potestatem, ita etiam infallibilitatem detrahebant. Video enim qui has quæstiones separandas patent. Verum auctores nostri ne id cogitabant quidem ; imo non alia magis ratione synodum universalem ipso Papa superiorem putabant, quam quod hic deviabilis sive fallibilis ; illa indeviabilis et infallibilis esset. Vel ut alio modo ex eorum sane verbis exponit Bellarminus,[53] summam et absolutam potestatem in Ecclesia ponebant, ut in « regulante, quia Ecclesiæ est regulare et dirigere Papam, cum ipsa non possit errare, Papa autem possit. » Quare alteram quæstionem, vel teste Bellarmino, ab altera suspendebant, nedum sejungi posse suspicarentur.

Atque illi quidem multa ex Scripturis, multa ex antiquitate testimonia et exempla referebant, quibus Ecclesiæ, adeoque concilii eam repræsentantis auctoritas potior haberetur. Multa repetebant ex Decreto Gratiani et Glossis, quibus rebus tum plurimum utebantur. Memorabatur imprimis caput Legimus,[54] quod est Hieronymi : ex quo capite hæc verba promebant : « Si auctoritas quæritur, orbis major est Urbe. » Scio responderi et alicubi in Decreto ad marginem adscriptum : Major extensivè, non intensive : dignam Turrecrematæ subtilitate distinctiunculam. Cæterum, qualiscumque est, huic loco non congruit ; quærebatur enim, non quis multitudine aut quantitate, sed quis auctoritate præstaret. Favet Glossa ad verbum « major est, et est hic argumentum, quod statuta concilii præjudicant statuto Papæ, si contradicant. » Quem textum una cum glossa sua Petrus de Alliaco et alii Parisienses vehementissime inculcabant. Sed inter omnia argumenta illud imprimis urgebant : deviabilem, nempe Pontificem, indeviabili, nempe Ecclesiæ atque concilio postponi oportere.

Porro locutio hæc, deviabilis, et indeviabilis, adeo usitata nostris, à capite Si Papa duxit exordium. Sic autem habet caput illud apud Gratianum : « Si Papa suæ et fraternæ salutis negligens, deprehenditur inutilis et remissus in operibus suis, et insuper à bono taciturnus (quod magis officit sibi et omnibus), [481] nihilominus innumerabiles populos catervatim secum ducit, primo mancipio gehennæ, cum ipso plagis multis in æternum vapulaturos, hujus culpas istic redarguere præsumat mortalium nullus ; quia cunctos ipse judicaturus, à nemine est judicandus, nisi deprehendatur à fide devius.[55] » Hinc nimirum illud deviabile in summo Pontifice, quod ab Ecclesia indeviabili necessario reguletur.

Neque vero cogitabant distinctionem illam, essetne deviabilis, ut privata persona an etiam ut Pontifex ; vel ut Melchior Canus loquitur, errore personali an judiciali[56] : haec nondum cogitabant. Pontificem simpliciter nulla reservatione, exceptione nulla, posse esse à fide devium fatebantur.

Imo Gratianus etiam, ut Pontificem et errore judiciali à fide deviare posse aperte supponit, cum de Decretalium auctoritate multa locutus, hæc addit : « Hoc autem intelligendum est de illis sanctionibus vel decretalibus epistolis, in quibus nec præcedentium Patrum decretis, nec evangelicis præceptis aliquid contrarium invenitur.[57] » Quo loco victus Melchior canus,[58] Gratianum accenset iis qui pontificiam infallibilitatem negare videantur.

Affert quidem Gratianus hic probationem infirmam ; et Anastasii II Decretalem immerito erroris insimulat ; sed affert alio loco Gregorii II decretum authenticum, de quo merito pronuntiet : « Illud Gregorii sacris canonibus, imo et evangelicæ et apostolicæ doctrinæ penitus invenitur adversum.[59] »

Extat etiam aliud à Gratiano relatum Pelagii II constitutum,[60] de quo Gregorius Magnus hæc habet : « Quod mihi durum et incompetens videtur : » ad quæ verba glossa aperte dicit : « Illa constitutio fuit iniqua ; » et ad verbum, durum : « Statutum Pelagii fuit contra Evangelium.

Hoc autem statutum Pelagii II esse, ejus qui Gregorium proxime antecedit, probat eadem Glossa, ex capite Multorum,[61] quod est ejusdem Gregorii Magni.

Hos Gratiam locos excutere hic non est animus, sed tantum [482] explicare paucis quæ nostri pro deviabilitate, ut vocabant, Papæ, etiam circa fidem atque evangelicam veritatem, argumenta ducerent à jure communi communibusque glossis, et communi sententia ; atque ab eo etiam canonum collectore, quem tum potissimum non modo nostri, sed tota etiam Schola, neque tantum canonistæ, sed etiam theologi auctorem sequebantur,

CAPUT VII.

Quo sensu explicarent : Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, Luc., xxii, 32. Ea de re Glossa notabilis, qua maxime utebantur : sancti Thomæ, sancti Bonaventuræ et Nicolai Lyrani loci. Petri de Alliaco locus insignis : Gersonis sententia.

Neque ullo modo movebantur hac pollicitatione Christi ad Petrum : « Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, » Vulgaris enim erat interpretatio, hæc Christi pollicita referens, non ad fidem Petri aut Romani Pontificis etiam de fide decernentis, sed ad fidem Ecclesiæ catholicae, quæ Petri diceretur[62] quod eam primus [483] Petrus præ cæteris, ac pro cæteris praedicasset, maxime cum diceret communi Apostolorum nomine : Tu es Christus Filius Dei vivi.[63]

Hanc interpretationem firmabat glossa notabilis in caput A recta, quod est in Decreto Gratiam, quæ sic habet ad verbum novitatibus : « Quæro de qua Ecclesia intelligas quod hic dicitur ; quod Ecclesia errare non potest ? Si de ipso Papa, qui Ecclesia dicitur ? Sed certum est quod Papa errare potest. Responde : ipsa congregatio fidelium hic dicitur Ecclesia, et talis Ecclesia non potest non esse ; nam ipse Dominus orat pro Ecclesia : Ego pro te rogavi, ut non deficiat fides tua, et voluntate labiorum suorum non fraudabitur.[64] » Clarum est ubi intelligat non defecturam fidem ; in Ecclesia catholica scilicet, non in ipso Papa, qui errare possit. Loqui autem de Papa ut est publica persona, vel ex eo patet, quod de Papa loquatur, ut est aliquo modo Ecclesia, quod Papæ, ut privata est persona, nullo modo congruit.

Nonnulli hæc promissa Christi referebant ad Ecclesiam [484] Romanam, etiam peculiarem à Petro fundatam ; in eâque fidem Petri, hoc est fidem à Petro prædicatam, defecturam negabant.

Utrumque vero sensum antiquiores etiam Scholastici docuerant, imprimis sanctus Thomas, dum ait : « Universalis Ecclesiæ fides non potest deficere, Domino dicente : Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua. »

De fide autem particularis Ecclesiæ Romanæ nunquam defectura, idem hæc scripserat, Commentario in Matthæum : « Quamvis aliæ Ecclesiæ vituperari possunt per hæreticos, Ecclesia tamen Romana non fuit ab hæreticis depravata, quia supra petram erat fundata. Unde in urbe Constantinopoli fuerunt hæretici, et labor apostolorum amissus erat. Sola Petri Ecclesia inviolata permansit. Unde Lucæ xxii : Ego rogavi pro te, ut non deficiat fides tua : et hoc non solum refertur ad Ecclesiam Petri, sed ad fidem Petri, et ad totam Occidentalem ecclesiam.[65] »

Congruit ante dictis sancti Bonaventura interpretatio in hæc verba : « Rogavi pro te, etc. Hic rogavit Dominus ; non ut Petrus non caderet, sed ut non deficeret ; quia quamvis ceciderit, resurrexit. Vel potest illud referri ad Ecclesiam Petri, pro cujus fide rogavit Dominus, secundum illud : Non pro eis tantum rogo, sed et pro eis qui credituri sunt per verbum eorum in me,[66] et hæc Ecclesia, quæ designatur per Petri naviculam, licet concutiatur, tamen non naufragatur.[67] » En hic refert precationem, sive pollicitationem Christi, vel ad ipsum præcise Petrum, vel ad universalem Ecclesiam.

His favebat Nicolaus de Lyra, quem nostri multum sequebantur in eumdem locum, Luc., xxii[68] : « Ex hoc patet fidem non deficere usque ad finem mundi, potissime in Ecclesia Romana, quæ à Petro post Christum fundata est. »

Cum ergo nostri intelligerent precationem Christi sic accipi passim ab interpretibus suo ævo celeberrimis, ut ad Petri Ecclesiam referatur, cogitabant non defecturam fidem in ea Ecclesia, cujus Petrus princeps ac fundator fuisset ; non autem [485] proinde ejus successores errare et deviare non posse ; tanquam necesse esset iis errantibus, ruere Ecclesiam, eorumque culpam nullo aliunde auxilio resarciri.

Atque ex his omnibus Petrus de Alliaco sua illa deprompsit, quæ tractatu de Auctoritate Ecclesiæ, per concilii tempus Constantiae edito, docuit : non esse, scilicet in Papa, tantam plenitudinem potestatis, quanta est in concilio, « quia confirmatio in fide, de qua dicitur, quod Ecclesia non potest errare, juxta illud : Petre, rogavi pro te, ut non deficiat fides tua ; illa non est in Papa ; quia hoc non est dictum de fide personali Petri, cum ipse erraverit, sed de fide Ecclesiæ, de qua dicitur : Et portæ inferi non prævalebunt adversus eam,[69] scilicet Ecclesiam.[70] Non enim dictum est adversus te, scilicet Petrum. » Concluditque sic : « Igitur speciale privilegium est et singularis Ecclesiæ auctoritas, quod non potest errare in fide.[71] »

Neque dicas loqui eum de fide personali Petri, hoc est de fide Petri, ut est privata persona ; non autem de fide Petri, ut est summus Pontifex, edito decreto declarans veritatem. Non enim ea tum animo cogitabant. Certe Alliacensis ab eis procul aberat, cum fidei personali Petri quæ deficere posset, opponeret eam quæ deficere non posset fidem, non Petri pro potestate decernentis, sed universalis Ecclesiæ.

Cæterum nihil est dubium quin Alliacensis, cum Papæ fidem deficere posse docet, agat de Papa decernente et judicante. Eo enim clare pertinet tota argumentorum series ac vis. Cujus rei gratia allegat glossam illam supra memoratam : « Quod statutum concilii præjudicet statuto Papæ.[72] » Qua quidem in glossa certissimum est opponi, non privatam Papæ personam ejusdem [486] personæ publicæ ; sed statuta statutis, decreta decretis, et ubique spectari personam publicam.

Hinc doctissimus cardinalis hæc subdit : « Hoc privilegium (quod Ecclesia errare non possit id fine) aliqui extendunt ad Romanam Ecclesiam, aliqui ad concilium generale, aliqui vero restringunt ad auctoritatem universalis Ecclesiæ ; sed non potest extendi ad Papam, ut dictum est.[73] » Quo excludere intendit Papam, sive ut privatam personam, sive ut judicantem : alioqui nihil agit.

Quo autem sensu per ea tempora aliqui, præsertim ex canonistis, rei theologicæ imperitissimis, de concilio dubitarent, non est nunc quærendi locus ; neque item requirendum quo sensu Ecclesiam Romanam particularem à Papa distinguerent. Id constat, pro certo habuisse cardinalem, quocumque sensu diceretur fidem Ecclesiæ minime defecturam, id quidem ad Papam, sive ut privatam personam, sive ut decernentem, pertinere non posse.

Unde statim infert : « Papam posse ab universali Ecclesia, vel à generali concilio eam repræsentante in multis casibus judicari et condemnari ; et ab eo ad concilium in multis casibus posse appellari, videlicet in casibus Ecclesiæ destructionem tangentibus.[74] » Addit : « Aliter, sequeretur ipsum Christum..., Ecclesiæ Caput..., eam non perfecte sufficienter ordinasse..., in casu quo Papa per hæresim manifestam et tyrannidem apertam, aut aliud notorium crimen conaretur eam subvertere, et nemo ei dicere posset : Cur ita facis ? per viam juris eidem resistendo, id est ab eo appellando, eum accusando et per concilium judicando, » etc.

Ipsa appellationis vox satis profecto indicat hic intelligi Papam etiam judiciario ordine procedentem, adeoque pro Papa agentem. Quo etiam pertinent quæ idem Alliacensis non suo tantum, sed etiam totius Facultatis nomine, Avenione dixerat coram Clemente VII : « In causis fidei à Papa ad concilium appellari posse.[75] » Quæ nos alio loco aptius referemus.

Consentanea magistro scribit Gerson, cujus hæc sunt dicta : [487] « Non reperitur in terris altera talis infallibilis regula, nisi generale concilium legitime congregatum. In causis fidei non habetur in terra judex infallibilis, vel qui non sit deviabilis à fide, do lege communi, præter ipsam Ecclesiam universalem, vel concilium generale eam repræsentans. In causis fidei nulla determinatio judicialis episcopi, imo nec Papae solius, præcise ut est Episcopi vel Papæ, ligat fideles ad credendum quod ita sit de veritate fidei.[76] » Ac pro certo statuebat Papam errare posse, sententiando contra fidem. Unde passim infert Alliacensis, indeviabilem potestatem, concilii scilicet, deviabili, Papæ scilicet, anteferri oportere.

Hæc igitur docentes eos complectebantur omnes, nedum cuiquam suspecti essent ; cum nempe constaret hæc ex Gratiano Gratiamque glossis vulgaribus, atque omnino ex communi tritâque sententia esse deprompta ; quodque longe est maximum, tantæ firmitudinis ut iis quoque Constantiensia decreta niterentur.

Sacra namque synodus, cum Pontifici concilium anteponit, causam qua anteponatur, primam ponit fidem ; fidei ut capiti adjungit cætera : in fide, inquit,[77] in schismate, in reformatione generali : qua doctrina posita, nostri nullum relictum putabant pontificiæ infallibilitati locum ; cum nec ullum viderent adeo veritati inimicum, qui infallibili, hoc est ipsi veritati aliquid anteferret. Sed hæc suo loco fusius. Nunc enim non ipsam quæstionem exponimus, sed quid Alliacensem cardinalem, et ejus discipulum Gersonem, atque horum sententiam secutos Parisienses, totamque adeo academiam, de ecclesiastica potestate atque infallibilitate docuisse constet. [488]

CAPUT VIII.

Scholam Parisiensem in Alliacensis et Gersonis sententia perstitisse, toti orbi notum ; eam sententiam egregii viri ubique docuerunt : cur Parisiensium doctrina dicta sit.

Neque sola Parisiensis Academia in ea sententia stetit, sed etiam Coloniensis, Erfordiensis, Viennensis Academiæ in Germaniâ nobiles, Cracoviensis etiam, et Bononiensis, ipsa quoque Lovaniensis, et aliæ denique, quarum suo loco acta referemus.[78]

Scholam Parisiensem omnium celeberrimam semper in ea sententia perstitisse, annales nostri et ipsa gesta probant, suo postea ordine recensenda. Unde nostri doctores Jacobus Almainus et Joannes Major, sub Ludovico XII et Francisco I scriptores nobiles, hæc habent : Almainus quidem : « Conclusio est quam tenent omnes doctores Parisienses et Galli, quod potestas Papæ est subjecta potestati concilii ; » et hanc vocat, « resolutionem Scholæ Parisiens et Ecclesiæ Gallicanæ.[79] » Hanc probat ea maxime ratione, qua Gersonem usum fuisse vidimus : quod potestas quæ est in supposito « deviabili, debet dirigi secundum potestatem indeviabilem : » pontificia scilicet per conciliarem. Hæc Almainus. Quid Major ? Postquam eamdem sententiam probavit, hæc addit : « Et nostra Facultas à diebus concilii Constantiensis, in qua plures exercitatos habebis theologos quam in duobus vel tribus regnis, sic hanc partem fovet, quod nulli licuit asserere oppositum probabile, et qui tenuerit, in campo revocare cogitur.[80] » Nota verba, à diebus concilii Constantiensis non licuit : hoc est non licuit, postquam expresse discussa res est ; sed antea quoque, Major et alii præcessisse traditionem docent. [489]

Hos libros Almainus et Major jussu Facultatis ediderunt. Hæc vero cum docerent, et toti Ecclesiæ testarentur, nulli tum eversa omnia, et periclitari fidem, ac doctrinam illam plane detestabilem ac schismaticam inclamabant. Neque se Romani Pontifices commovere, aut libros ulla nota censuere dignos, quippe qui intelligerent hæc vere esse decreta sacratissimae ac probatissimæ Facultatis.

Placet considerare quid de nostræ Facultatis sententia exteri quoque exscripserint. Primus Albertus Pighius dum adversus Constantiensia et Basileensia decreta pleno ore invehitur, hæc subdit : « Horum decretorum auctoritatem asseruit Joannes ille Gerson cancellarius Parisiensis, quem in hodiernum usque diem universa illa schola sequitur.[81] » Hæc scribebat anno 1538, is qui de pontificia potestate tam inaudita scripsit, ut eo nomine fere ab omnibus contemnatur. Neque tamen scholam Parisiensem in Gersonis sententia, tanta consensione permanentem, ulla nota sugillare ausus, Gersonem etiam doctum ac pium vocat.

Martinus ab Azpilcueta Navarrus, regno scilicet Navarrico oriundus, divini humanique Juris consultissimus, postquam Salmanticæ et Conimbricæ docuit. Romam profectus est, summisque Pontificibus Pio V, Gregorio XIII et Sixto V charus, Romæ multa scripsit atque edidit.[82] Is in caput Novit, de Judiciis, hæc habet : « Non est consilium in præsentia definire cui principalius potestas ecclesiastica fuerit à Christo collata, an Ecclesiæ toti, an vero ipsi Petro, propter illam discordiam maximam Romanorum ac Parisiensium ; » Romanorum curialium certe aut privatorum doctorum, non profecto Pontificum, à quibus nostra firmata docebimus. Pergit : « Illi (Romani scilicet) tenent Petro et successoribus datam esse hanc potestatem, atque ideo Papam esse concilio superiorem : hi vero, quibus Joannes Gerson adhæret, docent datam esse toti Ecclesiæ, licet exercendam per unum ; atque adeo in aliquibus saltem casibus concilium esse supra Papam : quarum illa (scilicet Romanorum) placuisse videtur sancto Thomæ, et Thomæ de Vio : altera vero placuit Panormitano,[83] qui pro [490] Parisiensibus est, quem frequentius nostri sequuntur, quem mordicus tuetur Jacobus Almainus è Sorbonâ theologus, et Joannes Major, capite xviii in Matthæum, qui idem facit ; alens, Romæ neminem permitti tenere Parisiensium et Panormitani sententiam, nec rursus Academiam illam Parisiensem pati ut contraria opinio asseratur in ea. » Iterum, de Pœnitentia[84] utramque opinionem Italorum et Gallorum pari refert æquitate : Itali et Galli diversa sentientes, æque catholici, nulloque discrimine habebantur.

Adeo autem hæc de Gallis sententia toto orbe permanavit, ut Franciscus de Victoria[85] Hispanus scripserit : « Notandum quod de comparatione potestatis Papæ duplex est sententia : altera sancti Thomæ et sequacium multorum, et aliorum doctorum tam in theologia quam in jure canonico ; quod Papa est supra concilium : altera communis est sententia Parisiensium, et multorum etiam Doctorum in theologia et canonibus, ut Panormitani et aliorum, contraria, quod concilium est supra Papam.[86] »

Neque vero soli Galli hanc sententiam scriptis editis propugnarunt. Nempe et Navarrum dicentem audivimus eamdem sententiam secutum celebrem illum Nicolaum Catanensem archiepiscopum Panormitanum, Lucernam Juris dictum[87] ; quem pro conciliorum etiam in Pontificem suprema potestate multa scribentem, et concilio Basileensi semper inhaerentem, adeoque à Felice Basileæ electo, cardinalem factum, Bellarminus tamen laudatum potius quam condemnatum velit[88] : adeo non semper illam sententiam hostili animo insectantur qui eam vel maxime reprehendunt.

Panormitano in Italia præluxisse Panormitani magistrum [491] Franciscum Zabarellam,[89] cardinalem Florentinum, virum maximum, Bellarminus fatetur.[90] Accedit è Germania Nicolaus Cusanus[91] postea cardinalis. Prodiit ex Hispania Alphonsus Tostatus,[92] episcopus Abulensis, tanta doctrinæ opinione, ut Bellarmino miraculum fuerit, tot scilicet scriptis editis, brevissimo tempore, cum non vixerit nisi quadraginta annos[93] : de quo merito dictum sit, eodem Bellarmino teste : Hic stupor est mundi, nec minus sanctitate clarus habebatur, ut idem Bellarminus memorat. Is in libro, qui dicitur, Defensorium, fuse probat, « à Christo institutum tribunal superius Papa ; nempe concilium, quod Papam corrigere et judicare possit, non solum in fide, sed etiam in aliis casibus ; solumque illud tribunal id habere ut errare non possit ; Papam autem errare posse, etiam in damnanda hæresi.[94] » Quem librum Bellarminus caute legendum monet, propter hanc sententiam ; sed alii libri ejusdem sunt spiritus, neque hujus scripti tantique viri auctoritas, uno Bellarmini verbulo infringi queat.

Hic cæteros scriptores recensere non est animus. Nimia nos copia opprimeret, et multi alii suo loco proferentur. Hic quidem placuit appellare eos, qui in omnium fere ore versarentur, quibus Alphonsum de Castro[95] Hispanum, patrum nostrorum memoria è Minorum Ordine theologum nobilem, et à nostro Feruardentio, ejusdem Ordinis, editum in lucem, Bellarminus accenset.[96] [492]

Hinc liquido patet, quam Parisiensium sententiam vocant, non ideo Parisiensibus attributam, quod in ea tuenda singulares essent, sed quod eam singulari studio et eruditione tuerentur ; cæterum in omnibus ecclesiis vulgatissimam extitisse, et à scriptoribus pietate ac doctrina praestantissimis ubique terrarum publice, et cum laude esse defensam, nedum suspecta fuerit.

CAPUT IX.

Dionysius Carthusianus adducitur : ejus exemplum probat eos qui per eam ætatem pontificiæ auctoritati vel maxime favebant, summa ipsa in Parisiensium sententiam convenisse : Ecclesiæ soli tamque repræsentanti concilio generali ab eo doctore tributa infallibilitas : locus, Rogavi pro te, etc., Luc. xxii, 32, cum ea doctrina facile conciliatus

Dionysii Carthusiani auctoritas in hac quæstione maximi erit ponderis, cum propter singularem viri gravitatem, tum quod ejus exemplo constitutum sit omnibus, multos ubique terrarum scriptores gravissimos, qui à Parisiensium sententia abhorrere videantur, summa tamen ipsa in eam egregie consensisse.

Is igitur paulo post Basileense concilium sub Nicolao V, Eugenii IV successore, floruit, sanctitatis nomine ab Odorico Rainaldo commendatus.[97] Atque eo quidem tempore Basileensis concilii quæstio de superioritate, doctorum omnium sermonibus, celebris habebatur, eratque Dionysius hic unus omnium, qui Papæ superioritatem, in Ecclesiam etiam congregatam vehementissime tueretur ; edito in eam rem libro, de Auctoritate Papæ et concilii generalis.[98] Is tamen articulo cui titulus : Determinatio difficultatis præcipuæ, an scilicet Papa sit super concilium, an è contra, habet : « Arbitror respondendum, quod ibi sit excedens et excessum ; id est, quod in aliquibus, puta in his quæ proprie [493] ac directe spectant ad forum generalis concilii, et propter quorum determinationem, seu expeditionem, illud celebratur, in his inquam, concilium videtur esse super Papam, ita quod concilium dando voces seu vota, est liberum, nec Papa potestatem coercitivam habet super illud in hujusmodi causis, magisque standum est determinationi concilii generalis quam Papæ.[99] » En quo loco sit concilii auctoritas, in his causis propter quarum determinationem celebratur.

Quænam autem illæ causæ sint, quanquam obscurum non est, tamen à pio viro diserte explicatur. « Porro, inquit, hæ causæ sunt : extirpatio hæreticæ pravitatis ac schismatis, declaratio fidei, atque editio symboli ejus, universalis reformatio Ecclesiæ in capite et in membris ejus.[100] » Hæc quidem ipsissima sunt quæ clerus Gallicanus ex concilio Constantiensi repetenda censuit. Pergit Carthusianus : « Itaque in expeditione istorum, major dicitur potestas concilii generalis quam Papæ, quoniam Christus promisit Ecclesiæ, seu concilio ipsam repræsentanti, infallibilem directionem et gloriosam assistentiam incessantem ; ita quod errare non potest in fide, neque in his quæ ad bonos mores pertinent, eo quod, in talium determinatione, regatur immediate à Spiritu sancto. Unde et Papa in talibus tenetur stare determinationi Ecclesiæ, seu statutis concilii, tanquam ordinationi ac sententiæ Spiritus sancti. « Cùmque Papa possit errare in fide et moribus ac cæteris quæ sunt de necessitate salutis, ejus judicio non videtur ultimate ac certitudinaliter standum in istis, cum non sit infallibilis regula, neque indeviabile fundamentum, » Quid clarius ? At cum concilio tanta tribuat, Pontificis tamen superioritati nihil se derogasse putat ; quoniam, « infallibilis ista directio à Spiritu sancto, non videtur pertinere ad majoritatem potestatis ac jurisdictionis præsidentialis ; sed potius est supernaturale donum Spiritus sancti, actuale magis quam habituale ; idcirco ex hoc non satis probatur potestas Ecclesiæ esse super potestatem Papæ, sed quod major sit gratia atque perfectio universalis Ecclesiæ. » Denique sic concludit : « Præterea cum Papa [494] constitulus sit totius Ecclesiæ summus generalisque custos, Pastor et Pontifex, fideique defensor, ac præcipuarum difficultatum Ecclesiæ determinator, non sic ad generale concilium pertinet hæreses et schismata extirpare, totius Ecclesiæ reformationi intendere, fidem declarare ac fidei symbolum edere, quin etiam hæc ipsa ad Papam, ratione sui officii, directe pertineant. Ideo neque ex his satis ostenditur, quod potestas concilii sit, absolute loquendo, major potestate papali, sed quantum ad aliquid ; quoniam hæc certius seu expeditius fiunt per generale concilium quam per Papam duntaxat, eo quod majoris gratiæ atque subsidii promissio sit facta Ecclesiæ quam Papæ. »

Tum postquam protulit Iocum sancti Thomæ ii-ii, quæst. i, art. x, determinantis, quod ad Papæ auctoritatem pertinet editio symboli, hæc addit : « Sed contra hæc quidam objiciunt, » quod cum Papa possit errare, non potest quis ejus determinationi atque sententiæ, absque omni formidine tam actuali quam habituali, assentire ; sed determinationi Ecclesiæ, quæ errare non potest, certitudinaliter statur. Idcirco ad generale concilium pertinere videtur ultima decisio credendorum, quod verum reor.[101] » En quæ pii doctique viri sententia sit ; additque : « Nihilominus ad auctoritatem Papæ pertinet istud ; quamvis persona, cui tanta auctoritas concessa est, sit similis aliis, mortalis et fragilis, atque peccabilis ; idcirco sententiæ ejus, secundum quod à tali persona procedit, non ita certitudinaliter statur, sicut sententiæ universalis Ecclesiæ non errantis, ad quam etiam pertinet declarare editionem symboli à summo Pontifice factam, esse idoneam. » En quo sensu, et suam tueatur et sancti Thomæ exponat sententiam.

His cum apertissime doceat Papam in judicando de fide, esse fallibilem, locum illum de Petri nunquam defectura fide sic interpretatur ex communi sententia,[102] « quoniam Petro specialiter fuit committenda Ecclesia. Unde quod dicitur, ut non deficiat fides tua, exponitur, ut non deficiat fides Ecclesiæ tibi committendæ ; sicque ex verbis his sumitur argumentum, quod fides Romanæ Ecclesiæ, quam in ea Petrus plantavit, sit usque in [495] finem saeculi duratura. » Hæc scripsit in celebrem Evangelii locum, Luc., xxii, 32 ; quo exemplo constat hæc duo à doctoribus in Romanæ dignitatis cultum propensissimis conciliari solita ; et Romanum Pontificem, etiam de fide judicantem, posse deficere ; et tamen Ecclesiæ Romanæ fidem nunquam defecturam.

CAPUT X.

Idem Dionysius Carthusianus exponit qua auctoritate in aliis præter fidem causis, Romanus Pontifex à concilio judicari possit.

His expositis, idem auctor quærit quomodo Papa, quem Ecclesia tota, etiam collecta et adunata, superiorem esse vult, ab ea deponi ac judicari possit, non tantum hæresis, sed etiam aliarum culparum causa. Quem nodum sic solvit : « Dicendum quod Papa, secundum quod talis, ut puta in quantum summus Eccleclesiæ Pastor et Pontifex, non est à concilio generali sententialiter judicandus, aut per depositionem puniendus, quia, ut talis, est Superior et Prælatus, ac judex Ecclesiæ ; sed in quantum esset intolerabiliter vitiosus, seu criminosus, sic esset inferior, et concilium haberet super eum potestatem ac jurisdictionem à Christo, à quo immediate claves accepit Ecclesia, quam repræsentat concilium, cui etiam Christus dedit potestatem Ecclesiæ, abjiciendi membrum scandalizans, infectivum ac putridum. Sic ergo generale concilium potestatem et jurisdictionem habet in Papam, in quantum Papa ; ratione culpæ, inferior redditur ipso concilio, imo insuper, et in quantum Papa consideratur ut membrum filiusque Ecclesiæ ; puta ut determinata persona fidelis, seu unus christianus viator, peccabilis, et in quantum talis est, dicitur ei à concilio lex præfigi, ne sua potestate abutatur, sed debite dirigatur.[103] » Concluditque sic : « Ex his patet ad objecta solutio. Par enim potestatem non habet in parem, in quantum est talis, id est æqualis, sed ut aliquo modo extat inferior. Similiter minor non ligat, nec absolvit majorem secundum quod major est, sed in quantum est quodammodo minor. Sic nec judex judicatur ut [496] judex, sed ut publice reus. » Hæc ille. Tum, si doctorum insignium, qualis erat sanctus Thomas, obiceretur auctoritas, eam quidem commoda, quantum poterat, interpretatione molliebat ; sed interim hæc erat prompta responsio : « Ista ex præfato scribimus doctore, non quia nunc sic prorsus tenendum est, præsertim propter generalis concilii Constantiensis ad oppositum determinationem, cujus auctoritas major est quam cuiuscumque Doctoris catholici.[104] »

CAPUT XI.

De Lovaniensi Facultate : eam cum Parisiensi et Coloniensi circa Constantiensem Basileensemque doctrinam consensisse : Nicolai Dubois Professoris Lovaniensis vana argumenta.

Tot egregiis toto orbe terrarum appellatis doctoribus, juvat de Lovaniensibus singularem habere quæstionem, cum propter eximium ejus Facultatis splendorem ac famam, tum quod adversarii, quæ ad eam Facultatem attinent, haud plena fide ac diligentia tradiderunt.

Et quidem Nicolaus Dubois,[105] rerum quoque suarum ac suæ Facultatis ignarus, id agit ut ea Facultas jam inde ab initio suæ fundationis, eam credatur amplexa sententiam, quæ extra schismatis causam concilio Pontificem anteponat : quam quidem sententiam hauserit ab universitate Parisiensi et Coloniensi, à quibus originem duxit. Sed hæc quam falsa sint, luce clarius est.

Ac primum, certum est Universitatem Lovaniensem, post Constantiense concilium, Basileensis concilii tempore, fuisse conditam. Quin ipse Nicolaus Dubois profitetur, qui Lovanii in theologica Facultate gradum susciperet, ante annum 1439 fuisse neminem ; quo tempore maxime inter Eugenium IV, et Basileense concilium efferbuisse dissidia nemo nescit. Neque minus liquet, non modo universitatem Parisiensem, sed etiam totam ecclesiam Gallicanam Basileensi concilio adhaesisse, quod D. Dubois et ipse testatur. Quid autem universitas Coloniensis per idem tempus [497] senserit, hæc declarat ad Theodorum Coloniensem archiepiscopum, anno 1438, edita responsio. Prima propositio : « Ecclesia synodaliter congregata habet supremam jurisdictionem in terris, cui omne membrum Ecclesiæ, cujuscumque dignitatis fuerit, etiam papalis, obedire tenetur, quam nemo sine ipsius Ecclesiæ synodali consensu dissolvere aut transferre potest. » In secunda propositione legitur : « quod omnes obedire tenentur Christo, suæque Sponsæ Ecclesiæ, in qua prima præsidentia est Sedis apostolicæ super omnes alias ecclesias particulares, et sedes inferiores, non super totam universalem prælatæ. » Cætera ejusdem sunt spiritus. Atque hæc doctrina est, quam, à Parisiensibus et Coloniensibus fundatoribus suis, academia Lovaniensis, anno 1438, hoc est in ipso fundationis initio hauserit. Unde Æneas Sylvius hæc memorat[106] de Lovaniensibus ab Amedeo Lugdunensi archiepiscopo, regio oratore, viro omnium consensu doctissimo atque sanctissimo, ad Ludovicum Romanum protonotarium dicta : « Viros omnium doctissimos conclusiones nostras impugnare video, quæ certæ et verissimæ sunt, et ab illis qui nunc eas reprobant, alias approbatæ. Nec nos fugit Ludovicum protonotarium has veritates Lovanii ac Coloniæ prædicasse, easque illinc universalis studii auctoritate firmatas reportasse ; quare si ipse nunc mutatus est, veritas tamen non est mutata.[107] » Quid ad hæc Ludovicus à tanto Pontifice compellatus ? Pergit historicus ; « Quo finiente illico Ludovicus assurgens : Verum est, ait, illas me apportasse veritates, vos tamen eas fidei veritates nuncupatis, quæ adjectio mihi subdubia est, » Hæc ille de Basileensibus illis [498] conclusionibus, quibus conciliorum potior auctoritas asseritur. Cæterum id tantum subdubitare se dicit, hæ veritates an fide certæ sint : veritates esse saltem theologica demonstratione certas, atque à se praedicatas, Coloniœque et Lovanii universalis studii auctoritate firmatas, nec ipse diffitetur.

Hæc tacet Nicolaus Dubois : quæ nihil ad rem faciant studiose colligit. At enim sic objicit[108] : anno 1448, Nicolao V Eugenii IV successori universitas Lovaniensis declaravit se ipsi et Eugenio ut legitimis Pontificibus adhæsisse, legatis Basileensibus nequicquam contraria suadentibus. Verum ; sed hoc nihil ad doctrinam concilii Basileensis, quam secuti Galli Germanique, haud minus Eugenio IV licet deposito, adhaesere. Neque propterea concilio potestatem defuisse dicebant : sed an ea in Eugenium juste ac necessario usi essent ambigebant, et ne schisma fieret verebantur. Acta suo loco referenda rem clarius demonstrabunt. Interim professor multa pollicitus, nihil tamen attulit, quo suos Lovanienses à concilii superioritate abhorruisse comprobaret : nos certa adduximus, quibus in eam aperte consensisse constet.

CAPUT XII.

Adrianus Florentius, mox Adrianus Papa VI, facultatis Lovaniensis ornamentum, Parisiensium sententiam sequitur : quorumdam Lovaniensium cavillationes.

Post concilium Basileense atque academiæ Lovaniensis initia, primus inter theologos Lovanienses, nobilis scriptor extitit Adrianus Florentius Ultrajectinus, mox Papa Adrianus VI, scholæ Lovaniensis ornamentum, atque in eam effusissime liberalis.[109] Is infimo genere ortus, primum theologiam Lovanii magna cura laude docuit ; tum ordine factus est academiæ cancellarius, Caroli V Augusti præceptor, episcopus Dertusanus, sanctæ Romanæ Ecclesiæ cardinalis, denique post Leonem X summus Pontifex : tanta modestia, « ut nihil infelicius in vita duceret, quam quod [499] imperaret.[110] » Is cum de Confirmationis administratione disputaret negaretque presbyteris permitti posse, sancti Gregorii celebrem locum sic solvebat : « Ad secundum principale de facto Gregorii, dico, quod si per Ecclesiam Romanam intelligatur caput ejus, puta Pontifex, certum est quod possit errare, etiam in iis quæ tangunt fidem, hæresim per suam determinationem aut decretalem asserendo ; plures enim fuere Pontifices Romani hæretici. Item et novissime fertur de Joanne XXII, quod publice docuit, declaravit, et ab omnibus teneri mandavit, quod animæ purgatæ ante finale judicium non habent stolam, quæ est clara et facialis visio Dei ; et universitatem Parisiensem ad hoc induxisse dicitur, quod nemo poterat in ea gradum in theologia adipisci, nisi primitus errorem hunc pestiferum jurasset se defensurum et perpetuo ei adhaesurum. Item patet hoc de errore quorumdam Pontificum circa matrimonium, de quo in capite Licet de sponsa duorum. Item de errore quem ediderat Cœlestinus circa matrimonium fidelium, quorum alter labitur in hæresim, cujus error olim habebatur in alia compilatione Juris, capite Laudabilem, de conversione conjugum.[111] » Vide quam aperte doceat omnino fieri posse, ut pontifex hæresim non jam ut homo privatus, sed ut Pontifex, per suam determinationem aut decretalem asserat ; quamque pestiferum errorem putet eum, quem Joannes XXII publice docuerit, declaraverit, et ab omnibus teneri mandaverit. Neque hic curamus an Joannes XXII et alii excusari possint : quid de illis senserit Adrianus VI, quid fieri potuisse putaverit, id vero quærimus ; imo non quærimus : quis enim in re tam aperta quæstioni locus ? Sed apertam tanti doctoris sententiam tenemus. Et notandum est quod addit jam ad Gregorium rediens : « Non tamen dico Gregorium hic errasse, sed evacuare intendo impossibilitatem errandi quam alii asserunt. » Quo quidem se demonstrat, nulla tuendæ causæ quam susceperat necessitate adactum, ad hanc tamen sententiam dedita opera declarandam, solo veritatis amore adductum esse. Neque vero eam sententiam Pontifex retractavit, uti profecto, [500] si erroneam putasset, facere debuisset. Nam ideo Pius II, qui se Basileæ, cum synodo privatus interesset, errasse credebat, solemni retractatione sua scripta confixit : « Hæc enim scripta, ait, fortasse scandalum parient. Qui hæc scripsit, inquient, in beati Petri cathedra sedit..., nec invenitur mutasse propositum : qui cum elegerunt, et in summo apostolatus vertice collocarunt, ab iis scripta ejus approbata videntur... Cogimur itaque beatum Augustinum imitari.[112] » Nihil simile Adrianus ; suaque scripta adeo non retractavit, ut potius Romæ, statim atque Pontifex factus est, edenda curaret, anno videlicet 1522, cum anno 1521 Pontifex esset creatus.[113] Nempe si ipse, aut alius Pontifex in fidei quæstione determinandâ defecisset, non ideo Petri fidem et Ecclesiam Romanam defecturam putabat. Imo metuebat, ne illi errandi impossibilitati, quam privatus doctor olim improbaverat, vel Pontifex factus favisse videretur.

Hic Lovaniensis anonymus, in Doctrina Lovaniensium mira refert sub hoc titulo : Discutitur doctrina Adriani Papæ VI. Summa est : non hic egisse Adrianum « de pontificia definitione ex cathedra ; sed de judicio super difficultatibus, quæ in facto occurrunt, donec si res sit ad fidem et mores tendens, pleniori examine ex cathedra definiatur.[114] » Quid autem illud est, nisi in re gravi ludere, sibique ipsi illudere ? An loquitur de difficultatibus quæ in facto occurrant, qui de fide, de hæresi tam apertis verbis agit ? Quodnam vero examen plenius ? Quam decisionem narras, post eam qua de determinatum est ; qua Pontifex aliquid publice docuerit, declaraverit, ab omnibus teneri mandaverit ? Quæ verba Adriani Lovaniensem nostrum referre et exscribere puduit, quod iis statim perlectis ejus responsio evanescat.

At enim, inquit Joannes Viggers, ab anonymo laudatus, non id postulabat ea, quam Adrianus solvebat, difficultas, ut de pontificiorum decretorum infallibilitate disputaret, cum de Gregorii facto duntaxat ageretur. Certe ; idque monet vel ipse Adrianus, sed hæc à se dicta, quod illam aliquorum de errandi impossibilitate sententiam, dedita opera, evacuatam vellet, neque in [501] asserendis his, vanis certe, dubiis Sedis apostolicæ privilegiis, veræ pietatis partem ullam reponeret.

Pergit tamen Lovaniensis noster : « At Adrianus asserit certum esse quod Pontifex possit errare : hoc si intelligeret de Pontifice, ut definiente et proponente toti Ecclesiæ aliquid fide credendum, neutiquam est certum : » tibi quidem forsitan, sed ipsi Adriano est certum : » At è contra, inquis, id nedum certum sit, « manifeste est falsum, ejusque oppositum adeo certum, ut ab aliquibus habeatur de fide. » Quid ad nos, si ab aliquibus ? Non ab Adriano quidem, qui eam sententiam evacuare intendit. Quare non Melchior Canus, quantumvis acerrimus pontificiæ infallibilitatis assertor, non ipse Bellarminus,[115] ut Lovanienses illi tergiversandum putant. Verum Adrianum VI nominatim accensent iis, qui pontificiam infallibilitatem non agnoscunt : neque eo secius Bellarminus, virum optimum et doctissimum appellat,[116] « qui merito doctrinæ et pietatis, ex humili domo in tantam dignitatem conscenderit. »

Jam vero Nicolaus Dubois, postquam Adriani verba retulit de Romano Pontifice ita affirmantis : Potest errare, hæresim per suam decretalem asserendo ; respondet : Distinguo : si de potentia metaphysica loquatur Adrianus, etiam hoc transeat.[117] Quam docte ! Erant scilicet qui assererent Pontificem nec metaphysica loquendo aut de potentia absoluta errare potuisse ; eaque erat errandi impossibilitas, quam Adrianus evacuare intendebat. Et pulchre transeat, nam si Professori bilem moveris, forte asserturus est Romanum Pontificem, nec potentia metaphysica errare potuisse.

Quæ addit, quoniam non ad explicandum, sed ad confutandum Adrianum pertinent, hujus loci non sunt. Pudet tamen interim Adrianum tantum virum à professore Lovaniensi temeritatis fuisse incusatum.[118] At subdit Adrianum Pontificem factum, ea quæ hic scripserat revocasse ; nempe, inquit, docuerat Confirmationis sacramentum ex delegatione pontificia, non posse conferri à simplice sacerdote. Quid tum postea ? « Pontifex factus etiam [502] ipsemet ejusmodi commissionem dedit ; » quod pater Farvaquez ex Pallavicino probat.[119] Quid ad nos ? Id certe quærimus, an illam impossibilitatem errandi, quam nunc Lovanienses quidam veluti pro fidei fundamento ponere velle videantur, cum privatus doctor evacuare intendisset, saltem Pontifex factus, constabilitam, ac sua anteriora retractata vellet. Neque ab eo scopo aberrare oportebat theologiæ professorem. Verum hominem equidem vidi neminem, qui, quæ ad rem non faciunt, in exiguo quamvis libello, majore studio colligat et congerat.

Quare certum omnino est Adrianum VI eorum de quibus agimus nihil retractare voluisse. Quid jam Lovanienses quidam vociferantur in nos, perdita omnia et conclamata esse, « ac de summa rei christianæ agi, cum de infallibili supremaque Pontificis in universam Ecclesiam auctoritate agitur ? » Neque intelligunt nos quidem peti ab ipsis per Adriani latus : nec nisi conculcato tanto Pontifice, doctissimo pariter atque sanctissimo, et quod pudere debeat, in se beneficentissimo suæque Facultatis ornamento, clerum Gallicanum oppugnari potuisse.

Quare Lovanienses ac Duacenos pios et doctos, quos oppido diligimus et colimus, aliosque viros bonos, etiam atque etiam obsecramus, ut cogitent tantine illa sit summi Pontificis aut superioritas, aut etiam infallibilitas, à tot tantisque viris catholica fide ac pace florentibus impugnata, ut in ea summam rei christianæ, aut firmissimam nostræ contra Lutheranos defensionis arcem, aut Sedis apostolicæ majestatem vimque Ecclesiæ, ac decus Israelis collocent. Nos certe alia, Deo dante, minus licet inflata verbis, re illustriora, meliora utilitate, atque auctoritate firmiora promemus. [503]

CAPUT XIII.

An sit verisimile Parisiensium doctrinam post Adrianum VI à Lorantensibus condemnatam ? Lovaniensium erga Adrianum reverentia singularis.

Etiamsi post Adrianum facultas Lovaniensis ejusque doctores, à priscis institutis deflexissent, non propterea Parisienses vituperandi aut etiam condemnandi, sed potius laudandi essent, qui in antiqua sententia perstitissent ; atque ambæ Facultates pacem colerent, et à censura mutua temperarent. Sane Parisienses et Lovanienses sese mutuo suspexerunt, atque suspiciunt ; et ea quæ jam inde ab initio intercessit animorum mira conjunctio, nullo unquam facto dictoque violata est.

Prima facultas Lovaniensis, anno 1519, certa doctrinæ Lutheranæ capita censura notavit : secuta Parisiensis, anno 1521, concordibus animis atque sententiis. Rursus prima facultas Parisiensis in eumdem Lutherum et alios hæreticos, Francisco rego jubente, anno 1542, articulos edidit : secuta Lovaniensis, anno 1544, jubente Carolo V, visos Lovaniensibus Parisienses articulos, atque eodem spiritu in eumdem scopum collimatum fuisse, et temporis ratio, et accurata utrorumque lectio facile comprobabit : adeoque nihil fuit quod Lovanienses in Parisiensium articulis improbarent, ut simul fuerint editi et excusi in Joannis Driedonis operibus,[120] accurante editionem Ruardo Tappero, academiæ Lovaniensis cancellario ac sacræ theologiæ professore, quippe cum conjunctos oporteret articulos utriusque Facultatis, ut concordia in Lutherum de catholica fide testimonia.

Utramque Facultatem, in tradenda de Romani Pontificis potestate doctrina minime dissensisse multa persuadent ; imprimis summa facultatis Lovaniensis reverentia in Adrianum VI, quem in Parisiensium fuisse sententia, Bellarmino etiam teste, jam diximus. Primum enim quo tempore illa edita est Lovaniensis facultatis in Lutherum censura, totum id Adriani, tum cardinalis [504] Dertusani, judicio factum. Id Jacobus Latomus major, cum pro ea censura scriberet, in præfatione luculenter exposuit ; et censuræ praefixa ejusdem cardinalis epistola testatur, de qua quidem Latomus ita est præfatus : « Sufficere debuit judicium reverendissimi cardinalis Dertusensis, cujus probitas et sapientia, non modo præclaris libris editis, sed et maximis rebus Orbi nota est[121] ; » ut propterea diceret non videri necessarium articulorum reddere rationem. Ex quo intelligitur quam probarent Adriani libros. Atque is annis post duobus ad Petri cathedram est evectus : ac facile intelligi potest, quanto honore prosecuti sint Pontificem, qui non modo cardinalem, verum etiam privatum tantopere suspexissent.

Edidit postea Joannes Driedo sacræ theologiæ professor apud Lovanienses, anno 1533, librum de Ecclesiasticis Scripturis et Dogmatibus ; neque ita multo post librum de Captivitate et Redemptione generis humani : in cujus præfatione Adrianum VI miro affectu celebrat : « Observandissimus, inquit, meus in studiis theologicis præceptor, qui me in filium eruditionis susceperat, et præsidens mihi pileum magisterii in theologia imposuit, anno nativitatis Domini 1512, die 17 mensis Augusti ; qui et usque in tempus ferme illud Lovanii resederat, totius nostræ Academiæ lumen et decus, postea illius nominis Pontifex VI.[122] » Ex quibus intelligimus quanto amori et honori fuerit Lovaniensibus, quem nunc Nicolaus Dubois aperte contemnit.[123] Sed jam Lovanienses, qui circa Adriani tempora scripserint, theologos audiamus, quandoquidem eorum nobis tanto ambitu objicitur auctoritas.

CAPUT XIV.

Jacobi Latomi, Doctoris Lovaniensis, sententia.

Primus ab auctore anonymo Doctrinæ Lovaniensium designatur[124] Jacobus Latomus, qui pro pontificia infallibilitate [505] scripserit, libro de Primatu Romani Pontificis adversus Lutherum. Ego vero summa diligentia nulloque partium studio » quippe cui liceret etiam adversantem repudiare Latomum, ejus libros, ac maxime eos ipsos quos objiciunt excutio locos ; et quidem de primatu reperio, de infallibilitate ne unum quidem verbum. Quis autem ferat istos de primatu tanta testimonia congerentes, quasi quis primatum ulla ex parte labefactatum, ac non potius omni ope constabilitam velit ? Dic tu aliquando de infallibilitate, quandoquidem in ea placet summam fidei collocari. Sed ipsum per se audire Latomum præstabilius eat, postea quam constituerimus quo loco, cum id scriberet, Lutheri res essent. Fuerat autem à Leone X hæreseos condemnatus. Sic ergo habet Latomus : « Nec valet, si dicatur judicium finale, in rebus fidei, esse apud generale concilium, à quo nondum est hæresis Lutherana judicata et damnata : ergo non est ab omnibus pro hæresi habenda et vitanda : non, inquam valet ; quia Lutherus non habet unam aliquam hæresim particularem novam, et quæ prius non fuerit ; sed habet hæreses olim in conciliis damnatas, Valdensium, Viclefistarum et Hussitarum, et similium, in quibus non est opus nova sententia, sed antiqua sufficit... Dato etiam quod novam hæresim fecisset, non tamen opus esset synodo ad ejus damnationem, ut aperte probant verba Augustini[125] » (nota illa scilicet quibus Augustinus ostendit sine synodo factum Pelagianis esse competens sufficiensque judicium) ; quo judicio facto, subjungit Latomus ex Augustino : « Ad sententiæ executionem procedendum est adversus hæreticos. Aliud est enim judicium sufficientissimum, aliud sufficiens. Sufficiens est enim, quando debito ordine per judicem competentem exercetur : sufficientissimum vero, quando non solum per judicem competentem, sed per judicem supremum cæteris paribus sententia fertur.[126] » Hæc verba video ab anonymo prætermissa, quæ maxime ad rem faciant. Pergit deinde Latomus : « Igitur non ingrediendo difficultatem, an Papa sit supra concilium, vel è converso ; satis est præsenti proposito, quod hæresis Lutherana à Sede apostolica [506] damnata est. Nemo enim, nisi nimium contentiosus, negabit apostolicam Sedem esse judicem competentem ; cum cautum sit canonibus, causas fidei ad Sedem apostolicam esse referendas. »

Quæ omnia si candide et sincere, uti theologum decebat, anonymus protulisset, nemo non statim videret judicium Sedis apostolicæ non proponi à Latomo tanquam finale (de quo tamen judicio præcise in objectione agebatur), aut tanquam infallibile, aut etiam supremum » quod tum ab ipso maxime dici oporteret, si tale esse sentiret : sed contra proponi judicium illud Sedis apostolicæ, ut competens, quod etiam inferiori judici convenire possit, utque sufficiens, ad sententiæ scilicet ; ut ipse hic dixit Latomus, executionem : concilii vero, ut quod esset sufficientissimum et supremum. Quæ utcumque se habent, certe cum pontificia infallibilitate stare non possunt, cum post infallibile judicium, nihil ulterius aut superius à quoquam desiderari possit. Quod vero Latomus scribit hæc à se dici, non ingrediendo quæstionem, an Papa sit supra concilium, vel è converso ; ita videtur intelligere, quemadmodum à Carthusiano dictum vidimus : nempe ita ut Papa, licet synodo absolute superior, ei tamen tanquam potiori luce donatae in fidei negotio credere teneatur. Quem sensum aliis quoque superioritatis pontificiæ defensoribus placuisse ostendemus. Cæterum de quæstionibus fidei nobiscum sentit Latomus, qui pontificio judicio conciliare judicium tanto discrimine anteponit ; quique τὸ supremum, ac proinde finale, de quo agebatur sententiæ pontificiæ in se consideratæ detrahit, cum ei tribuat tantum ut sit sufficiens et competens ; et quidem id tribuat, opponendo ad supremum sufficientissimum.

Quomodo autem Latomus intelligat sufficiens illud, quod non sit finale, neque sufficientissimum et supremum, responderet, credo, id quod jam indicavimus : sufficiens esse ad id quod volebat, nempe ad sententiam exequendam. Nos autem quid sit illud apud Augustinum sufficiens et competens, Deo dante, exponemus : hic quidem Latomi dicta à nobis referri, non autem præstari oportet.

Profert anonymus alium Latomi locum ex libro III adversus Tyndalum, titulo ultimo : De auctoritate et prælatura Romani [507] Pontificis super Ecclesiam et quodlibet membrum ejus.[127] Hæc autem exscribit verba : « Quibus bene perpensis, apparet sano intellectui, quod non juste Romani Pontificis auctoritati contradicatur negando eum esse supremum et ordinarium judicem omnium et singulorum christianorum, in fide, sacramentis et aliis omnibus. » Quo loco videtur pontificiæ auctoritati dare supremum illud, quod antea denegaverat. Hæc ut concilientur, neque inducatur Latemus adversus se ipsum indecore pugnans, proferenda erant alia, quæ anonymus prætermisit. Sunt autem ejusmodi : « Non itaque rationabiliter dubitari potest, nec nisi impudenter negari hoc : Romanus Pontifex est ordinarius judex supremus super unumquemque christianum, et quodlibet particulare concilium Ecclesiæ catholicæ ; quidquid sit de universali concilio plenario et tota Ecclesia simul congregata.[128] Hic Latomus exponit, quo sensu voluerit, Papam supremum esse judicem : duplici videlicet sensu : alter est, ut sit supremus super unumquemque christianum et quodlibet particulare concilium ; quem sensum vidimus esse concilii Constantiensis et Martini V : alter est, ut sit supremus ordinarius, quæ verba sunt Latomi, hoc est inter ordinarios supremus, qui ordinarie semperque sedeat et judicet ; cum synodi universales, nonnisi ex certa causa et extra ordinem habeantur, quorum proinde auctoritatem, cum de ordinariis tantum agat Latomus, expresse reliquit integram. An vero hæc omnia dissimulari oportebat, premique nos ad invidiam iisque auctoritate Lovaniensium, quorum clarissima quæque dicta omisisses ?

Tertio loco proponit anonymus[129] Jacobi Latomi responsionem quamdam adversus Lutherum ita objicientem : « Concilium Constantiense determinavit concilium esse supra Papam, cujus tamen auctoritas à multis contemnitur. » Unde Lutherus concludebat sic : « Via nobis facta est enervandi auctoritatem conciliorum : nam ut dicunt, si in uno articulo errasse deprehenditur, jam tota ejus vacillat auctoritas. » Qua in objectione solvenda haud [508] mediocriter Latomus laborabat. Revera enim Cajetanus adversus Almainum nostrum ea recens scripserat, quibus Constantiensis decreti auctoritatem elevaret, neque ipse, neque alii catholici cogitabant quem hæreticorum calumniis aditum aperirent. At Jacobus Latomus, qui neque catholicos accusare, præsertim Cajetanum tanti nominis cardinalem, neque quæstionis alio traducendæ occasionem Luthero præbere vellet, multis agit, ut is quocumque modo victus esse, ac perperam objecisse concilium Constantiense videretur. Quare ait primum à Luthero non posse adhiberi ejus concilii auctoritatem, cujus decreta in Viclefum lata ipse contemneret. Tum addit non propterea vacillare synodi auctoritatem, etiamsi in uno obscuriore articulo defecisset, quod tamen Latomus minime fatebatur synodo contigisse. Negabat enim à Luthero vera relata esse concilii verba, aut extare concilii Constantiensis tale decretum quod loqueretur universaliter de qualibet synodo universali Papæ anteponenda. Quæ quidem et alia multa Latomus, dum misere nimis metuit ne quid Lutherus bene objecisse videatur, inficiatur contra gestorum fidem. Neque illud melius, quod negabat concilium, quo tempore ista decreta condiderat, fuisse œcumenicum, cum nihilo magis œcumenicum esset, cum ea ederet adversus Viclefum decreta, quæ contra Lutherum Latomus tuebatur. Sed hæc alias. Id modo ad rem nostram pertinet, quod Latomus dum posteriora Constantiensia anterioribus opponit, illud decretum affert, quo adversus Viclefum statuitur,[130] « Papam habere supremam auctoritatem in Ecclesia, quod, inquit Latomus, non stat simul cum eo, quod concilium sit superius Papa. » Addit, facta in concilio Papæ electione, « supremam auctoritatem jam esse in electo ; » et concludit « quod quamvis Ecclesia sit major simpliciter, quam Papa, puta perfectione gratiæ et amplitudine virtutum, tamen potestate jurisdictionis unus peccator potest esse major multis justis, et Papa major toto residuo Ecclesiæ corpore. » Ubi vox potest esse, non est affirmantis, sed ejus qui demonstrare velit, quoquo modo se res habeat, Lutheri argumentum non ita esse efficax ac ille jactabat. Utcumque est, hæc duo apud Latomum vidimus : et nunc [509] Papam concilio superiorem, et alibi concilium in fide superius, cujus quippe judicium sit sufficientissimam et supremum, cum Papæ judicium sit tantum sufficiens et competens. Hic si anonymus Latomum suum Latomo repugnare velit, absolvet nos profecto ab ejus viri auctoritate, qui à se ipso dissentiat. Sin autem velit Latomum sapientem esse virum, qui iisdem semper placitis vestigiisque insistat, Latomum cum Latomo conciliabit ita, ut postremum hoc de concilii judicio sufficientissima et supremo ad fidei negotium pertinere dicat. Cæterum non concilium propterea absolute superius esse, cum Papa inferius esse possit, convocatione ipsa aliisque rebus gravissimis, quas Latomus ad rem suam minime facientes, haud pertractare velit. Atque hanc sententiam non modo Dionysius Carthusianus supra memoratus, sed etiam Turrecremata et alii Eugenianarum partium, in Eugenii eliam aula propugnabant, ut statim demonstrabimus. Quæ cum ita sint, Latomum in infallibilitatis quæstione aperte faventem, in aliis quæstionibus non adversum habemus : cum id non agamus, ut semper, sed ut certis tantum casibus, iisque gravissimis et extraordinariis, in Constantiensi decreto designatis, ad concilium recurratur. Quod autem auctoritatem decreti Constantiensis Jacobus Latomus infregerit, ne Lutherus bene argumentatus esse videatur, parum certe curamus, et Constantienses canones à Latomo non satis consideratos esse ostendemus ; et melioribus argumentis, non quidem uti Latomus, inficiando quæ certa sunt, Lutheri audaciam retundemus.

CAPUT XV.

Joannis Driedonis Lovaniensis sententia, de fide Petri nunquam defectura.

Equidem intelligo fore quam plurimos, qui nos in Jacobi Latomi explicanda sententia plus laborasse sentient, quam ejus viri, docti licet, auctoritas postulabat. Atque iidem gravius succensebunt, quod in exponendo Joanne Driedone, multo plus opere collocaturi sumus. Sed cum ea quæ dicemus, non modo ad intelligendos Lovanienses articulos, sed etiam ad hujus quæstionis [510] statum animo informandum, multum opis allatura sint ; labori non parcimus, ut ea elucidentur ; speramusque futurum, ut lectores operæ in ea positæ non pæniteat.

Joannes Driedo, quod ipse gloriatur, Adriani VI discipulus, anno 1533, opus edidit De ecclesiasticis Scripturis et Dogmatibus, ex cujus operis libro iv, capite iii, parte ii et iii, anonymus multa transcribit,[131] pleraque insincera, quod lectorem monemus, ut ipse perpendat si rem tanti esse putet, pleraque extra rem. Sed nos quæ ad rem conferant diligentissime seligemus.

Igitur ex IV libro memorato, postquam anonymus suo more de primatu multa descripsit, hæc de Driedone subdit : « Deinde, inquit, parte tertia ejusdem capitis, pergens ad demonstrandam Romani Pontificis infallibilitatem, » etc. Atqui Driedo de ea ne unum quidem verbum, sed nimirum de primatu quæstione absolutâ, alteram quæstionem, quæ una ad rem nostram faciat, exponit his verbis : « Jam operæ pretium considerare, quemadmodum sit accipienda sententia, ex Scripturis docens, fidem ad consummationem sæculi non deficere unquam à Petri cathedra seu Ecclesia Petri.[132] » Hic ergo videamus an Driedo, vel semel dixerit, ita eam accipiendam esse sententiam, ut Romanus Pontifex Petri successor, sive ut persona privata, sive ut persona publica, sit infallibilis.

Et quidem Driedo quæstionem soluturus, triplicem ponit intellectum hujus sententiæ, quod fides Petri nunquam deficiat. « Sciendum est, inquit, quod verbum Christi Patrem rogantis pro Petro, potest concipi sub triplici intellectu : vel primum pro eo ut fides nunquam deficiat à corde Pontificis universalis Ecclesiæ, nec videlicet à persona Petri, nec à persona Pontificis :... vel secundo, ut fides nunquam deficiat à generali cathedra, à Sede, ab universali Ecclesia, seu ovibus ipsius Petri :... vel tertio, ut fides non deficiat unquam à propria Sede, vel diœcesi, quam Petrus peculiariter pascendam, dirigendam et gubernandam suscepit. » Hic nota divisionem quam Driedo ut adæquatam ponit : an fides sit defectura à persona Pontificis, an ab Ecclesia universali quam regendam habuit, an à diœcesi quam peculiariter [511] regendam suscepit. Personam autem Pontificis indistincte ponit, nulloque discrimine, an considerare velit ut personam privatam, an ut personam publicam ; sed de Pontifice, quamcumque personam gerat, simul ac generatim quæstionem instituit : neque Pontificem ut privatam personam opponit Pontifici ut publicæ personæ, sed personam Pontificis generatim sumptam, opponit Ecclesiæ universali, ac diœcesi Romanæ. Qua divisione facta triplicique posito sensu, triplicem etiam proponit quæstionem. Ac primam, de Pontifice Petri successore, his verbis expedit : Primus intellectus (de fide non deficiente in corde et persona Pontificis) videtur esse extra intentionem Salvatoris. Id probat, quia consequens esset, omnes successores Petri ad perseverantiam fidei esse prædestinatos ; quod falsum esse supponit.

Absoluto primo verborum Christi intellectu, qui extra intentionem Salvatoris esset, jam se Driedo convertit ad duos intellectus, quos à Christo intentos esse docet : et secundum intellectum, de Cathedra et Ecclesia universali Petri, hoc est, ipsa Ecclesia catholica, sic aggreditur : « Secundus intellectus, inquit, est fide tenendus propter verbum Salvatoris : « Ego vobiscum sum usque ad consummationem sæculi[133] ; et : « Portæ inferi non prævalebunt adversus eam.[134] » Ex quibus, inquit, consequens est Christum permansurum cum episcopatu et Ecclesia, et Sede Petri, usque in consummationem sæculi. Hoc autem non est sic consequens de episcopalibus seu ecclesiis aliorum apostolorum, deficientibus jam à fide suis ipsorum gregibus. »

Patet ergo de secundo intellectu : nempe de fide esse, Petri episcopatum seu Ecclesiam nunquam defecturam ; quod ille episcopatus et Ecclesia Petri nihil aliud sit quam ipsa Ecclesia catholica : qua in re ipse Petrus multum differt à cæteris apostolis ; quod hi, singularium ecclesiarum duces, totum gregem amittere, Petrus vero toti præpositus, non magis possit oves suas omnes amittere, quam Christus ; cum Christus nullas habeat, quæ non etiam Petri sint sub Pastore Christo. Qui sensus planus est, et fide absolute certus, ut merito Driedo docet.

Jam ad tertium intellectum, an fides sit defectura in peculiari [512] Ecclesia et diœcesi Petri, sic procedit : « Aliud potest intelligi Ecclesia seu Cathedra Petri, aliud Ecclesia seu diœcesis Romana. Siquidem Ecclesia seu diœcesis Romana potest intelligi esse destructa, permanente Cathedra Petri, quæ est Cathedra universalis Ecclesiæ. Unde et tertium intellectum pertinaciter hæretici refellunt.[135] » Ac paulo post : « Fuerunt jam olim et alii, qui non pertinaciter, sed quasi probabiliter, sententiam defendere voluerunt, ex Scripturis nobis incertum esse, an diœcesis Romana deficiat unquam à fide, et idcirco esse temerarium asserere alteram partem quasi articulum fidei, cum neutra sit ex Scripturis necessario consequens ; neque uspiam revelatum sit, quod omnes christiani à Turcâ non expellentur unquam à Romana diœcesi. » En tertius intellectus, quem ab aliquibus etiam non hæreticis, rejectum esse dicit. Atqui hunc intellectum confirmaturus ipse, primum affert contraria argumenta, et addit : « Hæc et similia sunt, ex quibus hæretici et alii quidam nimium pertinaciter[136] arbitrantur stultum et temerarium esse, si quis doceat Ecclesiam Romanam super alias ecclesias præsidentem, sic à Christo esse privilegiatam, ut ab ea non deficiat unquam, neque fides, neque primatus pontificalis. »

Vides profecto quod quærat : ac primum nihil jam de Pontifice, sive ut privato doctore, sive ut docente ex cathedra. Quæ ad personam pertinent, jam expedita sunt. Deinde nihil etiam de universali Ecclesia, cujus fidem deficere non posse, ex ante dictis constitit ; sed quærit illud tantum, an fides et cum fide primatus, in diœcesi Petri ejusque successorum unquam interire possit.

Affert postea probationes, quæ nihil ad nos attinent ; cum non hic inquiramus rectene probaverit, sed quid concluserit. Concludit autem sic allatis Patrum testimoniis : « Non temere igitur, sed pia fide cum Patribus nostris prædecessoribus credimus, quod fides et primatus Ecclesiæ et sedes seu cathedra Petri, claves regni cœlorum, potestas ligandi et solvendi, sunt à diœcesi Romana inseparabiles ; et quod Deo providente et beato Petro opem ferente, [513] Romanus Episcopus, seu populus sub Romana diœcesi, non deficiet unquam totus à fide. »

Atque ut semel elucescat, ad quem scopum collimaverit, hæc ejus verba audienda sunt : « Defecit Hierosolymitana Ecclesia, cui Jacobus praesedit ; defecit Achaia, ubi Andreas ; Asia, ubi Joannes ; India, ubi Thomas ; Persis, ubi Judas ; Æthiopia, ubi Matthæus ; Græcia, ubi Paulus : Romana Sedes hactenus manet in fide Christi erecta.[137] » Quæ quidem anonymum docere debuissent, quid Driedo aversetur ; nempe id, si quis diceret Romanam Ecclesiam, etiam particularem, aliis similem esse, quæ cum episcopo ipsaque episcopali sede à fide penitus excideret, fieretque cathedra jam erroris aut schismatis. Id quidem Driedo docuit nunquam Romæ eventurum, quod nos ultro amplectimur ; atque insuper addimus, quantumcumque in Romam fremerent inferorum portæ, ac sacræ urbis, quod absit, fundamenta concuterent, non propterea prævalituras contra Petri Cathedram ; sed eam semel à Christo Ecclesiæ catholicæ datam, integram permansuram, Sedique sacrosanctæ, modo quo sciverit, provisurum Deum, neque futurum unquam ut ipsa Pontificum, qui Petri loco sint, successio ac series, à vera fide avellatur ; quod quidem et Driedo sensit, et omnes catholici confitentur.

Quod autem Driedo nunquam futurum docet, ut in urbe Roma, in Romana diœcesi, in Romano solo, fides et primatus intereant,[138] id quidem non video, ut in nos intorqueri possit. Neque enim [514] clerus Gallicanus, somniavit fore ut Romana Ecclesia particularis seu Romana diœcesis cum Episcopo et plebe sua penitus intercidat, populusque Romanus totus cum suo Pontifice à fide abrumpatur, et primatus Ecclesiæ alio transferatur, quæ hic Joannes Driedo adversus quosdam, ut ait, catholicos, explicanda, probanda, tuenda suscepit. Neque vero id ullo modo pertinet ad concilii Constantiensis decreta, quæ clerus Gallicanus sua Declaratione complexus est ; neque eam quæstionem synodus Constantiensis, vel leviter attigit. Neque si quis Pontifex suo officio male functus aliquid contra fidem, etiam decreto facto docuerit, ideo populum totum, atque Ecclesiam totam particularem Romanam cum eo defecturam consequens est : cum nec ioanni XXII hæresim prædicanti crediderit ; ac nihilo magis etiam definienti, uti tum res erant,[139] creditura fuisse videretur. Neque vero ille Pontificis, etiam contumacis, quantuscumque defectus, urbi Romæ Romanæque diœcesi fraudi esse posset, ut propterea Petri Sedes loco moveretur, et primatus alio traduceretur ; sed pravum Pontificem statim amoveri, aliumque ab Ecclesia substitui oporteret, qui tamen haud secius sederet Romæ, uti Pisis primum atque iterum Constantiæ decretum factumque est. Quare immerito quidem moderni Lovanienses, ista Driedonis, nihil sibi profutura, jactant.

Id vero ad nostram quæstionem facit, quod ille enumerans quæ ad interpretationem spectent divinæ pollicitationis hujus : Rogavi pro te ut non deficiat fides tua, eum sensum prætermisit, quo diceretur fides etiam in Pontificis corde deficiens, in ejus tamen, non modo Ecclesia illa universali, aut eliam diœcesi particulari, Romana scilicet, sed etiam decretis permansura semper : quem sensum et prætermisit, et dominicis promissis contineri non posse intellexit.

Rogo enim ad quam tripartitæ divisionis partem pertinere velint eum sensum quem venditant ? An ad fidem quæ personæ [515] Pontificis insit ? an ad eam quæ universæ Ecclesiæ ? an ad eam quæ Romanæ diœcesi ? Non quidem ad fidem primo modo consideratam. Is enim est modus, quo fides deficere possit, in corde scilicet et persona Pontificis ; isti autem quærunt eam fidem quæ deficere nequeat : non ad eam quæ deficere non posse credatur, Ecclesiæ catholicæ, seu diœcesis Romanæ fidem : aliud enim est in Pontificis sive privata, sive publica persona ; aliud in Ecclesia universa, aut in diœcesi Romana deficere non posse fidem. Nempe hæc duo sunt, quæ promissa à Domino fuisse Driedo asserit ; ut ab Ecclesia catholica nunquam avellatur fides ; ut à diœcesi Romana, non fides, non Petri Cathedra primatusque apostolicus : quæ profecto stare vidimus, quidquid evenerit uni vel alteri Romano pontifici eorumque fidei.

Neque vero Driedo hic cogitavit fidei declarationem publicam et authenticam, quæ in Romano Pontifice labefactari non possit. Nec mirum : cum enim hic fidem interpretetur, non externam fidei declarationem, sed ipsam intus fidem, qua in Christum creditur ; ad eum profecto sensum, nuda illa et externa fidei declaratio minime pertinebat ; certumque omnino erat Christi promissione minime comprehendi omnes Petri successores, cum eos infideles esse posse constaret. Quare haud immerito illa nunquam defectura fides, à Driedone redigitur ad Ecclesiæ catholicæ, aut ad peculiaris Ecclesiæ Romanæ fidem ; quoniam Ecclesia catholica et peculiaris Romana omnium ecclesiarum Caput, infideles esse non possint.

Sic igitur patet eum ab Adriani magistri sententia non recessisse, neque ab iis interpretationibus, quas ab antiquis glossis auctoribusque depromptas, Petro Alliacensi ac Dionysio Carthusiensi aliisque probatas esse vidimus.

At enim existimavit, inquies, « in Romana Sede hactenus nullum sedisse hæresiarcham, qui docendo definierit aliquid fidei nostræ repugnans, neque hæresim ullam illinc sumpsisse initium.[140] » At quod factum non sit hactenus, ille quidem dicit ; an continuo dixerit nihil unquam talo evenire posse, demonstrandum tibi erat. Certe multa mala, quæ nondum evenerint, evenire [516] posce Driedo confirmat. Neque enim dicit fidem in alicujus Romani Pontificis corde defecisse ; sed dicit tamen expresse, ne id unquam fieret, Christum non fuisse pollicitum. Neque ait unquam factum esse, ut aliquis in ea Sede contumaci animo hæresim docuerit, sed plane id fieri posse asserit ; et tum nimirum, « si contumax fuerit, deponendum esse, vel declarandum propter contumaciam ab Ecclesia fuisse depositum, à tempore ex quo talia docere aut prædicare cœperit.[141] » An autem quod ille contumax crediderit, docuerit, praedicaverit, etiam pertinaciter sub anathematis pœna, quo nunc omnia redigunt, definire non possit, Driedo ne quæsivit quidem : adeo absonum et à Christi pollicitis alienum visum est.

At, inquies, dixit totum id quod docuerit de diœcesi Romana indefectibili, Petri et successorum ejus privilegium esse. Certe et quidem maximum, quod ei diœcesi præfecti sunt, quam nunquam à fide abrumpi posse arbitretur. Magna gregis dignitas, quæ in Pastorem redundet.

At enim ea dignitas gregi convenit ratione Pastoris. Respondeo non ratione Pastoris hujus, vel illius, in cujus corde vel prædicatione fides deficere possit, teste Driedone, sed ratione dignitatis pastoralis, ut jam ipse dicebat : ratione Primatus Petri in ea Ecclesia divina ordinatione collocati. Hinc enim efficitur, ut neque illa Ecclesia, neque episcopatus ejus à fide penitus avellatur unquam, ne in ea scilicet, una cum ipsa fide primatus intercidat.

Driedonem secuti sunt Lovanienses alii, eodemque sensu commendarunt Petri non defecturam fidem, ut Judocus Ravestein Tiletanus, in Doctrina Lovaniensium relatus[142] : qui sane, quanquam pontificiæ infallibilitati favebat, et Romanos Pontifices ab aliquot historicis erroris incusatos, ab ea nota vindicandos putabat, non in eo tamen præcise vim Cathedræ ac fidei Romanæ reponebat, sed in eo maxime, quod « ut etiam concederetur, aliquos Pontifices Romanos privato errore laborasse, semper tamen ipsa fidei veritas in successione, tanquam fidissima veritatis [517] conservatrice ; permansisse verissime diceretur[143] ; » quando errorem prædecessoris, succedens Pontifex continuo emendasset.

CAPUT XVI.

Articuli Lovaniensis Facultatis, anni 1544, ex præcedente doctrina explicantur, et cum Parisiensibus, anni 1542, conferuntur : Cathedra Petri nunquam defectura.

Hæc certa et firma, atque à Driedone sunt præclare explicata, ex quibus secuti Lovanienses, articulos composuerunt eos, quos aliquot annis post Driedonem mortuum, anno videlicet 1544, die 6 Decembris, Carolo V jubente, ediderunt.

XXI. « Firma fide tenendum est unam esse in terris veram atque catholicam Christi Ecclesiam, eamque visibilem, quæ ab apostolis fundata, in hanc usque nostram ætatem perdurans, retinet et suscipit quidquid de fide et religione tradidit, tradit et traditura est Cathedra Petri, super quam ita à Christo suo Sponso est ædificata, ut in iis quæ fidei sunt et religionis errare non possit.

XXV. « Certa fide tenenda sunt » non solum quæ in Scripturis expresse sunt tradita, sed etiam quæ per traditionem Ecclesiæ catholicæ credenda accepimus, et quæ definita sunt super fidei et morum negotiis, per Cathedram Petri, vel per concilia generalia legitime congregata.[144] »

Quid sit Cathedra Petri, Driedo exposuit : hoc est primo loco, Cathedra universalis illa, Ecclesia scilicet catholica, primatu Petri gaudens, in qua nullo modo defecturam fidem, ut de fide absolute ; ac secundo loco, Cathedra particularis, seu diœcesis Romana, in qua etiam, ut Romana est, non defecturam fidem, pia sanctaque fide atque ex fidei pietate crederet.

Quare nec à cathedræ quidem particularis illius, quæ nunc Romæ, Deo auctore, constituta est, perpetua traditione certoque et constanti dogmate aberrandum esse pervulgata jam erat [518] sententia, quam tunc Lovanienses ex hujus viri apud se et doctrinæ ac pietatis laude florentis sensu, in suos articulos transtulere.

Sic certa fide tenendum esse docent, quod Cathedra Petri, Ecclesia universalis, Petro ut Capiti adunata, definiat, articulo xxv. Quod autem ibidem disjunctivè dicunt : Cathedram Petri, vel concilia generalia, nempe significant non esse necesse semper ab Ecclesia congregata et concilio generali judicium proferri ; sed valere omnino quæcumque Ecclesia catholica, universalis illa, et semper inconcussa Petri Cathedra protulerit, sive expresse per se, in œcumenica synodo pronuntians, sive auctore Romano Pontifice, et in ejus decreta consentiens. Atque hoc certe erat quod aliis verbis, articuli Parisienses superius relati[145] dixerant : nempe articulo xviii, « Ecclesiam universalem errare non posse : » item articulo xxii : « concilium generale, Ecclesiam universalem repræsentans, errare non posse ; » cujus quidem Ecclesiæ catholicæ nomine, Parisienses, Petrum etiam, qui Caput sit, ejusque Cathedram comprehendunt ; quemadmodum Lovanienses Cathedræ Petri nomine universalem etiam Ecclesiam complectuntur, uti jam vidimus certissimis rationibus à Driedone esse confectum. Ita illud quod concilium universale, sive illud, quod Cathedra Petri certo et absolute errare non possit, unum idemque est, Ecclesia scilicet catholica ; quandoquidem Pontifici ex traditione definienti, non desit Ecclesia consentiens, et rursus concilio judicanti adsit Pontifex, convocandi, agendi, decernendi auctor, ex cujus utriusque complexu existat illud, sub quo captivari omnem intellectum oporteat, Spiritus sancti judicium.

Neque propterea Cathedram universalem Petri ab ejus cathedra particulari, quæ nunc, Christo providente, Romæ est, ullo modo sejungimus ; neque refugimus, imo complectimur quod iidem Lovanienses de Cathedra singulari Petri credendum proponunt : nempe Ecclesiam ita « super eam à Christo esse fundatam, ut errare non possit[146] ; » cum id profecto constet toti Ecclesiæ, hoc est, Capiti et membris fide et charitate connexis, à Christo esse promissum.

Suscipimus etiam cum Lovaniensibus « quidquid de fide et [519] religione tradidit, tradit et tradituro est Cathedra Petri, » etiam illa singularis, hoc est, profecto non quod unus forte Pontifex ; sed quod ipsa Pontificum successio et series et Ecclesiæ Romanæ Ecclesiarum Matris, perpetua et constans et firma professio, pro certo fidei dogmate tenuerit, docuerit, prædicant ; cum jam professi simus eam seriem ac successionem nunquam à fide abrumpendam[147] ; ac si quid unquam, quod absit, erroris irrepserit, Deo adjuvante, fore ut, vel sedes Romana per se ipsa respuat, vel tota Ecclesia catholica pro capite connixa restituat.

Hæc summatim et breviter nondum ut plane explicemus, atque argumentis probemus ; sed ut interim doceamus Parisiensis matris et Lovaniensis filiæ, ab initio ad postrema usque tempora, unam et cohærentem esse sententiam. Neque ambæ de summo Pontifice diversa docent, cum et Parisienses docuerint « unum esse jure divino Romanum Pontificem, cui omnes obedire tenentur ; » et Lovanienses jam relatis articulis hos quoque interponant.

XXIII. Unus est Ecclesiæ summus Pastor, cui omnes obedire tenentur, ad cujus judicium controversiæ quæ super fide et religione existunt sunt referendæ.

XXIV. « Summam hanc praeposituram primus omnium gessit sanctus Petrus, verus Christi in terris Vicarius et totius familiæ ejus Pastor : post Petrum vero, ex Christi institutione, omnes deinceps Pontifices, Petri in cathedra successores.[148] »

Vides in articulis Lovaniensibus, cum Romanus Pontifex nominatur, ei attribui ut obediatur, et ad eum quæstiones fidei referantur, ut summam in Ecclesia praeposituram gerat ; quæ ab omnibus catholicis admittuntur. Cum ad eam devenitur auctoritatem, quæ errare non possit, jam non ipsum Pontificem, sed Cathedram Petri et generale Concilium nominari : quæ quidem rectene an secus distinguantur, nondum est disceptandi locus. Certe hic distincta accurate esse, et à Joanne Driedone sumpta perspicuum est : atque hæc ad fidem catholicam pertinentia, [520] Lovanienses æque ac Parisienses merito hæreticis opponenda esse censuerunt : haud ita veritati reique ecclesiasticæ consulturi, si opponerent eaque etiam inter catholicos variare non ignorabant.

Neque abludebant aut ipse Driedo, aut reliqui Lovanienses Magistri ab Adriani sui sententia, cujus apud ipsos tanta erat auctoritas. Dicturus enim Adrianus, etiam in fidei determinationibus, errare posse Pontificem, sic præfatus erat : « Si per Ecclesiam Romanam intelligatur Caput ejus, puta Pontifex, certum est quod possit errare[149] : » ne scilicet dicere videretur, in Ecclesia Romana sive universali, sive particulari statim defecturam fidem, si in Pontifice defecisset.

Quod si obstinate volunt per articulos Lovanienses damnatam esse doctrinam quæ Pontifici quoque infallibilitatem detraheret, ergo non modo Lutherum aliosque hæreticos, quod sibi proposuerant, verum etiam Adrianum VI, Jacobum Latomum, et Joannem Driedonem sui temporis viros maximos ac suæ scholæ lumina condemnarunt : gratissimum facturi Lutheranis suæque censuræ elevaturi auctoritatem, quod certa cum incertis æque confudissent, et sanctissimorum virorum doctrinam cum infanda hæresi una sententia reprobassent.

Neque Ruardus Tapperus post illos articulos scribens, Joannem Driedonem in his damnatum approbasset, cum ejus librorum editionem accuraret : neque postea Joannes Viggers, id quod jam audivimus,[150] cum de Adriano VI tractaremus, diceret, ab aliquibus haberi de fide, quod Pontifex sit infallibilis : neque tam contemptim aliquibus tantum de fide esse diceret, quod sua Facultas condemnatura Lutherum in suos articulos retulisset.

Eumdem Viggerum postea audiemus de eadem infallibili late dicentem, communiter hanc teneri, et contrariam sententiam judicari improbabilem.[151]

Improbabilem vero tantum, quam sua Facultas una cum Lutheri erroribus proscripsisset ? Nemo id sanus dixerit, adeoque Lovanienses alio spectasse, eo nempe quo vidimus, quod et nos rationibus adstruximus necessariis. [521]

CAPUT XVII.

Joannis Driedonis sententia de superioritate Papæ eum Parisiensium sententia congruit : horum reverentia in summum Pontificem ; locus Majoris.

Plerique eorum qui Papam concilio anteponunt, sic agunt ut Parisienses non rejiciant, sed ut eos, summa ipsa secuti, verborum magnificentia vicisse videantur, ut illi inflatius tantum, nostri simplicius candidiùsque dixerint. Id, in hac quæstione imprimis intellectu necessarium, vel unus Driedo maxime comprobabit. Atque is quidem prima fronte à nostris vehementissime discrepare videtur ; quippe qui doceat Papam, « ex jure divino habere quod à nemine possit judicari aut condemnari, neque ullam communitatem esse cui subjiciatur, neque subjici concilio ut superiori, et habenti sublimiorem potestatem supra ipsum.[152] »

At qui rem penitus inspexerit, facile comperiet Driedonem eorum esse numero, quos diximus à Parisiensibus abhorrere visos, summa tamen ipsa atque aliis verbis cum ipsis consentire.

Et primum quidem docet Papam, « in causis fidei et schismatis personam ejus tangentis, subjici judicio universalis Ecclesiæ :... et si contumax fuerit deponendum, vel certe declarandum ab Ecclesia fuisse depositum[153] : » quæ in idem recidunt. Ergo ex tribus casibus, quibus Parisienses concilium Constantiense secuti, Papam synodo subjiciunt, fidei, schismatis et reformationis generalis in capite et in membris ; jam profecto in duobus Driedone teste, Papa subjectus est. Nunc de tertio casu, reformationis scilicet, quid idem auctor sentiat audiamus.

Ac statim quidem occurrit ille locus ab anonymo Lovaniensi indignis mutilatus modis, quem nos integrum referemus : « Concilium generale, quamvis neque potest neque debet plenitudinem papalis potestatis à Christo commissam Petro et successoribus ejus tollere, aut diminuere ; sed de illa gratias agere Deo qui [522] dedit talem potestatem hominibus : potest tamen, pro ædificatione Ecclesiæ, usum illius potestatis limitare certis legibus et statutis, quibus ipse Papa debet acquiescere, nimirum subjectus æquitati naturali ac divini juris.[154] » Quæ sunt manifeste à Gersone sumpta. Sic enim ait Gerson : « Ecclesia vel generale concilium, quamvis non potest tollere plenitudinem potestatis papalis, à Christo supernaturaliter et misericorditer collatæ, post tamen ejus usum limitare, certis regulis et legibus, in ædificationem Ecclesiæ ; et in hoc est totius Ecclesiæ reformationis stabile fundamentum.[155] » Neque vero nostri quidquam aliud volunt, cum Papam in negotio generalis reformationis subesse concilio ex Constantiensi canone decernunt. Quare in reformationis casu, quod jam quærebamus, assentitur Driedo Parisiensibus, pontificiam potestatem conciliari potestate, limitari et temperari posse.

Atque hujus quidem loci primam partem, ea scilicet verba quæ Pontifici superioritatem omnimodam asserere videbantur, tanquam absolute dicta essent, anonymus protulit : sustulit vero ea, quæ usum limitarent atque temperarent, ut profecto pudeat theologiæ professorem in allegandis theologis tam infideliter esse versatum.

Neque minus fallaciter alios Driedonis locos retulit. Gravis ea est quæstio, et à canonistis in utramque partem pertractata, quibus causis Pontifex à concilio generali judicari possit. Et quidem qui pontificiæ potestati favere velle videntur, unam hæresis causam memorant propter quam Papa indubius ab Ecclesia judicetur. Hos Driedo sequi visus est, cum dixerit, « Papam notorie hæreticum, vel de hæresi suspectum et diffamatum judicari quidem posse ; sed eo tantum casu, si videlicet sit notorie hæreticus, vel de hæresi suspectus et diffamatus.[156] » Quem locum anonymus urget recte ; sed sequentia dissimulat : « Rationabiliter autem præsumitur suspectas de hæresi, quando ipse adeo notorie et incorrigibiliter scandalizat Ecclesiam, ut vita ejus sit Ecclesiæ tanquam exemplum, et doctrina hæresis, seu fidei prorsus à Christo alienæ.[157] » [523]

Nec mirum hæc sensisse, secutum alios canonistas multos, et glossam illam celebrem in caput Si Papa : « Certe credo quod si notorium est crimen quodcumque et inde scandalizatur Ecclesia, et incorrigibilis sit, quod inde possit accusari : nam contumacia dicitur hæresis.[158] »

Jam de indubitato Pontifice hæc Driedo dicit magnificis sane verbis : « Ecclesia quandiu tenetur habere Papam pro indubitato Papa, debet ipsum ut Vicarium Christi » custodem suum et Pastorem nominare, et ipsum, juxta Apostoli doctrinam, velut seniorem non increpare, sed obsecrare ut patrem,[159] et honorare ut dominum : » quæ quidem anonymus statim arripuit ; sed sequentia prætermisit : « Nihilominus tamen hujuscemodi Vicarius, Ecclesiæ Sponsus, si fuerit frigidus, maleficiatus et adulter, adeoque sit ad generationem filiorum spiritualium inhabilis, ut nihil sibi sit curæ de Sponsa Ecclesia, potius generans filios spurios Satanæ, jam existimari potest de hæresi suspectus ; atque ita rationabiliter Ecclesia potest dubitare, an persona illa sit indubitatus Papa, sicuti rationabiliter tum dubitare potest, an sit pertinax hæreticus. »

Hæc Driedo[160] : ex quibus infert, contra ejusmodi Papam valere ea omnia, quæ in concilio Constantiensi contra dubios Pontifices scandalosos acta essent ; atque hæc copiosissime exequitur et probat : quæ lector, si tanti res est, ab ipso auctore repetat.

Hæc postquam Driedo dixit, totum illud caput concludit his verbis ; « Ex his diligenter consideratis perspicuum esse potest, quonam modo concilium universalis Ecclesiæ est supra Papam, et è contrario Papa supra concilium. » Sic mutuo sese exsuperant, sed diverso respectu : quæ ita conciliantur, ut Pontifex in ordinario regimine et ordinariis casibus, concilium vero in extraordinariis, quæ à Driedone commemorata sunt, antecellat. Neque vero nostri, Cameracensis et Gerson et alii omnes aliter intelligunt. Unde Joannes Major noster Pontificem ait esse superiorem regulariter in ordinario regimine : concilium autem casualiter certa causa, certis casibus : et addit : « Hic modus cuilibet sapienti Pontifici debet esse gratior, licet dicamus concilium esse [524] casualiter super Pontificem, et posse eum corrigere. Cum hoc enim dicimus Papam ex institutione Christi non esse deponibilem nisi gravissima causa ; quæ vix ter contigit mille annis.[161] »

Cur autem isti casus tam rari prævidentur, an necessaria ratione, an pravo animo, ac maledicendi libidine ? non jam à nostris, sed etiam à Driedone et aliis omnibus quærere te oportet. Respondebunt sane Ecclesiam æternitatis suæ pariter atque infirmitatis humanæ consciam, canones condidisse, quorum opera, adversus insolitos etiam et extraordinarios casus certa remedia compararet : eo vero canones Constantienses esse institutos, eosque à Driedone Lovaniensi ita esse intellectos, ut nemo Parisiensium graviora et fortiora dixerit.

Clerus vero Gallicanus ne ea quidem attigit, sed tantum Constantiense canones asseruit tanquam disciplinæ ecclesiasticæ et reformationis omnis certissimum ac necessarium fundamentum.

Quare adeo Driedo nobis non est opponendus, qui aut nostra damnaverit, aut iis contraria sanxerit, ut potius eum ulterius quoque progressum esse videamus.

CAPUT XVIII.

Alii Driedonis loci excutiuntur. Iterum de Cathedræ Petri auctoritate, ex eodem scriptore.

Ex his facile est reliqua intelligere quæ ex Driedone in hunc locum adducuntur.

Objicitur istud,[162] quod decreta Contantiensia exponens, concilii auctoritatem in Papam, ad hæresis vel schismatis casum redigere videatur. « Papa, inquit, in causis fidei et schismatis personam suam tangentis atque concernentis, subjicitur judicio universalis Ecclesiæ. Quamobrem si ipse fieret hæreticus aut schismaticus, aut argumentis probabilibus de his suspectus,... esset ab Ecclesia... monendus,... judicandus,... deponendus,... vel [525] depositus... declarandus.[163] » Cui loco addit anonymus, « sicut ante jam exposuerat libro de Libertate christiana : » ne id quidem cogitans, librum de Libertate christiana esse ultimum opus Joannis Driedonis, cui componendo sit immortuus, ut vel præfatio testatur. Id gravius quod sequentia tacet : « Quamvis primatus Papæ super omnes particulares ecclesias sit constitutus jure divino, non hinc tamen oportet consequens esse eumdem Papam in causis propriis jus divinum concernentibus, non esse subjectum potestati universalis Ecclesiæ. » Ubi 1° notandum illud : Papæ primatum jure divino constitutum, non super universalem Ecclesiam, sed super omnes particulares ecclesias, quod ex Constantiensibus deductum fontibus, Driedo ubique inculcat, ut legenti patebit. Tum illud : « Nihilo secius Papam esse judicandum ab universali Ecclesia, in causis propriis jus divinum concernentibus. » Quod quidem latius patet, quam hæresis, vel schisma ; et jura tantum positiva excipere videtur. Quæ hic generatim dicta, Driedo in libris de Libertate christiana fusius, postea, uti vidimus, et diligentius exequitur.

Objicitur et locus hic[164] : « Quemadmodum Romana Ecclesia, in qua residet apostoli Petri successor, est omnibus Ecclesiis prælata, ad quam fidei magistram et matrem, omnes majores totius Ecclesiæ causæ recurrunt, sumentes terminum seu finem, juxta sententiam ejusdem Ecclesiæ, cujus vis et potestas ecclesiastica est in Pontifice ejusdem Ecclesiæ ; ita et Romanæ Ecclesiæ sententia prævalet omnibus sententiis aliarum Ecclesiarum, à Romana Ecclesia discrepantium, » particularium scilicet, uti mox audivimus ab ipso interpretatum, non autem universarum etiam in synodo collectorum. Neque tamen in omnibus casibus ad œcumenicam synodum recurri necesse est ; recte enim ait Driedo, majores etiam causas sumere terminum seu finem juxta sententiam ejusdem Ecclesiæ Romanæ, » regulariter scilicet et in ordinario regimine, in ordinariis casibus, non certe in extraordinariis, ut jam vidimus, in libro de Libertate christiana ab hoc auctore una cum Parisiensibus summo consensu fuisse traditum. [526]

In Romana etiam Ecclesia fidei quæstiones haut secus atque aliæ regulariter finem accipiunt, cum sit plerumque tanta consensio, ut ad synodum œcumenicam non necessario recurratur : quæ omnia ex antedictis clara et aperta sunt, et in sequentibus clarius elucescent.

Diximus etiam ita esse Ecclesiam catholicam constitutam, ut in Capite suo, in Petri scilicet Cathedra singulari prævalere et insidere non sinat hæresim, qua per contumax propositum à fido abrumpatur penitus, adeoque omnem Ecclesiam à certo et constanti Ecclesiæ Romanæ dogmate discrepantem, à fide alienam et schismaticam esse.

Et quidem certum est, quod ait Driedo, Ecclesiæ Romanæ particularis illius vim et potestatem ecclesiasticam in suo Pontifice esse. Neque enim Ecclesia Romana per se aut absolvit aut ligat ; sed Pontifici Romano, Petri successori, id juris à Christo concessum est. Si tamen, quod absit, fides in Pontificis alicujus corde, ant etiam doctrina, prædicatione, decreto, vel ad contumaciam usque defecerit (quod ne fleret, negat Driedo, uti vidimus, à Christo esse promissum) non propterea Ecclesia Romana vim suam ac potestatem amitteret ; nihilo profecto magis quam, Pontifice mortuo, amittit ; cum semper supersit in Ecclesia semen, quo vis illa excitetur, seu potius explicetur ; et Ecclesia Romana Mater ecclesiarum neque a fide abrumpatur, neque primatu excidat.

Atque hæc erant quæ de Jacobo Latomo et Joanne Driedone Lovaniensibus, pro lectoris expectatione fortasse nimia ; pro Lovaniensium articulorum intellectu congrua ; pro ipsius quæstionis summa explicanda et constituendo statu, necessaria diceremus. Quæ omnia, Deo dante, progressu orationis haud mediocriter illustranda et confirmanda esse confidimus. De aliis Lovaniensibus ætate posterioribus, quæ ratio postulaverit, loco suo exponemus.

LIBER SECUNDUS

Quod declaratio gallicana ab omnl censura sit immunis, probatur ex auctoribus parisiensium sententiæ adversantibus.

CAPUT PRIMUM.

Joannes à Turrecrematâ pontificiæ potestatis sub Eugenio IV defensor præcipuas, in fidei quæstionibus concilii auctoritatem Papæ auctoritati anteponebat : communis erat tum illa sententia : Bulla, Deus novit, sub Eugenii nomine edita.

Hic quærimus an antiquiores scholastici et canonistæ, qui conciliorum superioritati vehementissime omnium adversantur, à nobis omnino diversa senserint, et an in quibus dissentiant, pari immodestiâ cum recentioribus saevierint ? Eugenii IV certe tempore, quo maxime efferbuit illa contentio, è Fratrum Prædicatorum Ordine Joannes à Turrecrematâ, sacri Palatii apostolici magister extitit : acris ingenii vir, quem Eugenius ipse unum Basileensibus vel maxime opposuit, et de se bene meritissimum evexit ad purpuram. Is ergo, cum Papam concilio superiorem vehementissime assereret, tamen in apologia sive responsione pro Eugenio IV, quam cum ipsis Basileensibus coram Pontifice tractans, ejusdem Pontificis jussu, viva voce primum, deinde eliam scripto protulit, hæc habet : « Si talis casus contingeret, quod Patres universi in synodo universali convenientes unanimiter aliquam definitionem fidei facerent, cui sola persona Papæ contradiceret : dicerem judicio, quod synodo standum esset, et non personæ Papæ. Judicium enim tantorum Patrum universalis unius synodi, in materia fidei, merito præferendum videtur judicio unius hominis ; in quo casu optime venit illa glossa quæ habetur in caput Anastasius, distinctione xix, quod ubi de fide agitur, Papa [528] tenetur requirere concilium episcoporum[165] ; quod intelligendum est quando casus est valde dubius, et synodus convocari poterit, et tunc Synodus major est Papa, non quidem potestate jurisdictionis, sed auctoritate discretivi judicii et amplitudine cognitionis.[166]«

Quid sit judicium discretivum, canonistarum et theologorum ejus ævi sensu, facile intelliget, qui apud ipsos passim legerit duplicem clavem : alteram discretionis ac scientiæ, qua verum à falso discernitur ; alteram, jurisdictionis ac potestatis, cum aliquid pro potestate et sub pœna decernitur. Porro decretum illud, seu judicium juridicum, maxime in rebus fidei, discretivo judicio niti constat. Neque enim quis de fide decernat aliud, quam quod discretione et scientia verum esse perspexerit. Quare Turrecrematæ certum erat, concilii auctoritatem, quocumque tandem nomine appellandam, Papæ auctoritati omnino anteponendam esse.

Quid si Papa esset contumax ? Nam id quoque prævidit. Audi quid post relata verba statim subdiderit : « Ubi autem id ita eveniret, inquit, quod talibus quæ ad fidem pertinere tota synodus, per apertissima testimonia sacræ Scripturæ aut sanctorum Patrum doctrinam, unanimiter declararet Papa acquiescere, obedire, et stare nollet, sed contumaciter contradiceret, talibus aperte ad fidem catholicam pertinere declaratis, jam utpote hæreticus, subjectus veniret concilio, sicut quilibet alius à fide devius.[167]« Vicies apertissime Papam in fidei quæstione à synodi sententia contumaciter discrepantem ; neque eo secius à sancta synodo, Papa contradicente, supremo judicio quæstionem definitam, et in Papam pro potestate animadversum, et synodi stare sententiam. Hæc Turrecremata, cum is pontificiæ auctoritati, quanta excogitare posset maxima, à Christo attributa esse vellet, ipso Pontifice audiente et approbante, dixit, ac jubente perscripsit.

Neque vero tum quisquam ea de re ambigebat. Idem enim docet eadem ætate Petrus de Monte, episcopus Brixiensis, Jurisconsulte nobilis et Eugeniarum partium studiosissimus : nempe ubi [529] agitur de fide et schismatis causa, etiam indubium Pontificem à synodo deponi posse, ac « si contrariatur sententia Papæ sententiæ concilii, potius standum esse sententiæ concilii.[168]« Quin etiam edita est tum Eugenii IV nomine, Bulla Deus novit, à Turrecrematâ, ut videtur, dictata : adeo cum ejus scriptis, sensus, spiritus, ipsa denique verba conveniunt. Ibi, quantumcumque pontificiam potestatem in immensum extollerent, sic tamen dicebant : « Si Papa vel legatus ejusdem nollet disponere aliqua, contra concilium affectaret ; Papæ sententia vel ejus legati personam Pontificis repræsentantis, non concilii voluntas sequenda foret ; cum super omnia concilia Papa habeat potestatem ; nisi forte quæ statuenda forent, catholicam fidem respicerent, vel si non flerent, statum universalis Ecclesiæ principaliter perturbarent ; quia tunc concilii sententia esset potius attendenda.[169]«

Video nunc plerosque eos qui conciliis Pontifices anteponant, ita animatos esse, ut pontificiam auctoritatem, eam quæ concilio antecellat, in fidei quæstionibus maxime eminere putent. At contra Eugenii tempore, quo exarsit maxime illa de conciliorum auctoritate dissensio, cum Pontificem synodo in omnibus anteferrent, generalia negotia, ac præcipue fidei, excepta volebant : in iis concilium prævalere, ut certum supponebant.

Qui tamen si rogarentur an propterea concilio Papam subjicerent (mirum et incredibile) præfracte negabant. Nam tunc « synodum majorem esse Papa, non potestate jurisdictionis, sed auctoritate discretivi judicii, et amplitudine cognitionis, » audivimus[170] : et « licet revera sit ipso Papa minor, majorem tamen diei, sed diverso respectu ; quod Papa cum per hæresim à papatu cadat, factus est omni fideli minor. » Et alia hujusmodi ex anterioribus canonistis et glossis, subtiliora quam solidiora jactant. Quæ si ad fidem pertinere pugnaciter velis, ac Pontificem re subjectum, et in ordinem à synodo redactum, verbis tamen superiorem dici, næ tu ad minuta et levia, christianæ doctrinæ gravitatem auctoritatemque deducis. [530]

CAPUT II.

Alii Turrecrematæ loci de concilii potiori auctoritate in materia fidei ; quodque Summus Pontifex erronea solemniter definire possit. De pontificia infallibilitate ludibria et cavillationes.

Hæc quidem sunt, quibus Turrecremata cum Basileensibus agens, superioritatem pontificiam tuebatur. Nec minus memoratu digna sunt, quæ jam cardinalis edidit ingenti opere, cui titulus est Summa de Ecclesia.

Hic libro III, capite lxiv, quæstionem proponit : Cujus judicio standum sit, si in concilio universali contingat Patres à Papa vel ejus Legato dissentire[171] : quo loco varios casus ponit, sed hunc præcipuum, quo « prædicta contrarietas sit in materia fidei nondum definita, sed quæ noviter per concilium veniret definienda : tunc, inquit, in tali casu ponitur ista conclusio, quod magis regulariter standum foret judicio Patrum totius concilii, quam judicio Romani Pontificis. »

Miraris Turrecrematæ conclusionem : audi probationes, imprimis vero hanc,[172] « quod ut Bernardus[173] dicit (Canonista quidam) quæ major superbia, quam quod unus homo toti congregationi judicium suum præferat, tanquam ipse solus habeat Spiritum Dei ? propter quod Archidiaconus[174] approbans glossam præfati capitis Anastasius, dicit : Periculosum esset fidem nostram committere arbitrio unius hominis. » Hæc ait de Papa, eo casu, quo materia fidei noviter definienda veniret per concilium ; quæ immane quantum discrepant ab iis quæ nunc jactari audimus[175] : nempe quod Papæ sententia totius concilii sententiæ anteponenda sit, et quod in conciliis œcumenicis Patres à Papa habeant ut recta decidant. [531]

Quod autem Turrecremata dixerat, concilii sententiam anteponendam esse magis regulariter, sic explicat, « quia, inquit, non esset impossibile, quod quandoque unus homo et maxime Papa, multiplici respectu, in aliqua materia melius sentiret cæteris omnibus. » At profecto si crederet Papam, vel solum, in materia fidei de qua agit, esse infallibilem, et ab eo accipere Patres ut recte decidant, neque Papam conferre debuisset cum alio quovis, neque vero sic dicere : « Impossibile non est quod Papa melius sentiat cæteris omnibus ; » sed è contra ; impossibile est quin Papa melius sentiat quam cæteri omnes, à quo quippe habent cæteri omnes ut recta decidant.

Neque valet distinctio discretivi ac definitivi judicii. Plane enim quem necesse sit in definitivo judicio, eumdem in discretivo quoque sentire melius, necesse est. Cum nisi prius discreverit verumque à falso subtilissime separaverit, vera definire non possit.

Pergit Turrecremata : « Quando talis controversia in materia fidei orta esset inter Papam et Patres concilii » (nempe de qua non ita perspicuum est utri melius sentiant, nec omnino videtur impossibile unum melius sentire cæteris, etsi id quoque certò non constet), tunc, « licet universitas Patrum sequenda esset, utpote judicio discretionis præeminentior et superior, nihilominus nihil videretur conciliariter concludendum, quousque concorditer Papa et Patres in unam simul convenirent conclusionem et sententiam. »

Id quidem omnino intelligi patet de dubiis ac maxime ambiguis. Nam ita dicentem audivimus[176] : quod in iis « quæ ad fidem pertinere tota synodus, per apertissima testimonia sacræ Scripturæ aut sanctorum Patrum doctrinam unanimiter declararet, Papa concilio obedire teneretur, ac repugnans condemnandus depo-nendusque esset. »

Utcumque est, qui in sola consensione Pontificis cum concilii Patribus vim certam definiendi reponit, et quandiu dissentiunt, rem totam in suspenso esse decernit, rogo bona fide, ecquid do pontificia infallibilitate cogitet ? Nisi forte infallibilem, secluso concilio, statim, eo congregato, sua infallibilitas deserit, [532] vacatque tum illud : Non deficiat fides tua ; et : Confirma fratres tuos ; quæ quis sanus dixerit ?

Ac ne de Turrecrematæ sententia amplius litigetur, quid in eodem opere dixerit audiamus. Exponere aggreditur detegendæ pertinaciae viginti modos : quo loco sic ait : « Decimus septimus modus convincendi specialiter Papam de pertinacia in hæretica pravitate est, si errorem definit solemniter, et à christianis asserit tanquam catholicum esse tenendum[177] ; » quo quid est clarius ?

Hæc libro iv docet connexa et apta cum iis quæ libro II scripserat : « Ad istam objectionem, cum arguitur de Papa, facto hæretico et definiente pro hæresi sua, dupliciter respondetur : quidam enim volunt dicere, quod casus non est possibilis quoad hoc, quod Papa possit definire hæresim. Dicunt enim quod in hoc casu Deus non permitteret eum definire hæresim, aut aliquid contra fidem, sed eum prohiberet.[178]« Hæc sibi ex aliorum mente objicit. At ipse paulo post : « Nobis autem aliter videtur dicendum. » Ergo rejicit eos qui negant à Romano Pontifice, dicta sententia, hæresim definiri posse.

Quomodo autem hæc congruant cum iis quæ hoc loco et alibi passim inculcat : Sedem apostolicam, atque etiam Romanum Pontificem in decretis fidei esse infallibilem, sic explicat : « Nobis autem aliter videtur dicendum ; videlicet quod ratio illa non sit ad propositum nostrum ; quia si Romanus Pontifex efficitur hæreticus, ipso facto quo cadit à fide Petri, cadit à Cathedra et Sede Petri, et per consequens judicium quod faceret talis hæreticus, non esset judicium apostolicæ Sedis ; imo nec judicium alicujus auctoritatis est dicendum aut momenti ; quia cum per hæresim cecidisset à prælatione, per consequens auctoritate judicandi privatus esset. »

Eo autem processit, ut diceret per occultam quoque ac tantum interiorem hæresim, Papam statim, ipso facto, loco cadere, tanquam à Deo depositum.[179] Quo quidem facile tuetur id quod sæpe dixerat : « Romani Pontificis judicium, in iis quæ fidei sunt, errare non posse. » Non quia Romanus Pontifex, data sententia, [533] errorem definire non possit, sed quod definiendo, imo vero etiam credendo, desinat esse Pontifex : quo jure omni episcopo infallibilitatem facile adscribemus, si cum eodem Turrecrematâ semel dicimus, qui prava credat et definiat, eum non jam episcopum esse, ipso scilicet errore dejectum ; imo fideles omnes hæreticos esse posse negabimus, cum hæresi fideles esse desinant.

Hæc quidem omnes, sat scio, vana et nugatoria esse dicent ; sed habemus interim claram Turrecrematæ sententiam, quod Romanus Pontifex non modo errare in fide, sed etiam errorem, prolato judicio, solemniter definire possit. Cæterum haud me fugit, quam parum sibi interdum constare videatur : nobis ipsa fluctuatio ac variatio sufficit. Certe Turrecrematæ perpendi operosius et conciliari dicta, tanti non est.

CAPUT III.

Antonii de Rosellis ejusdem ævi canonistæ Eugenianarum partium sententia.

Florebat per eamdem ætatem Antonius de Rosellis Aretinus, consiliarius pontificius ac cæsareus, ejusdem ævi canonista nobilis, Eugenianarum partium, qui tamen in libro de Monarchia hæc habet : « Credo quod si Papa statueret contra fidem, vel bonum universalis Ecclesiæ, vel in casibus, in quibus sibi non licet, et in quibus concilium est supra Papam, quod, licet ab iis statutis non posset appellari, quod saltem poterit in talibus querelari ad concilium, et ad ipsum habere recursum, cum sit superius per supra dicta.[180]« Tum : « Solius Papæ judicium submittitur judicio concilii universalis in his casibus, in causa fidei, schismatis, et ubi agitur de bono universalis Ecclesiæ ; et ita postremo statuit diebus meis generale Constantiense concilium.[181]«

Et ille quidem tradit : « Si Papa manibus propriis infinita homicidia commisisset, à nullo posse judicari. » Item : « Si commisisset millies simoniam.[182]« Denique in uno casu hæreseos Papam [534] à concilio judicari posse dicit, reprehenditque cardinalem Florentinum aliter sentientem ; sed confestim addit : « Quod item est in omni delicto scandalizante Ecclesiam, ut Papa possit pro ipso à concilio judicari, quando monitus, stat incorrigibilis, et in sua obstinatione persistat. Nam talis contumacia dicitur hæresis ; » quod quidem est à nostrorum sensu discrepare verbis, re ac sententia convenire.

Cùmque aperte doceat à Papa, etiam lato judicio ac statuto edito, doceri posse hæresim, cogitur dicere ea verba, ne deficiat fides tua, referri non ad Pontificem ut privatam personam, non ad Pontificem etiam de fide decernentem, sed ad Ecclesiam : « Concilium, id est Ecclesia et collectio fidelium, errare non potest. Nam oravit Redemptor noster pro Ecclesia, ne deficeret fides sua, dum Christus dixit : Ego, Petre, pro te rogavi, ut non deficiat fides tua. »

Unde paulo ante dixerat : « Concilium Africanum... non dimisit ista pericula decidenda summo Pontifici soli ; sed voluit concilium generale adhiberi. » Et paulo post : « Nam, ut dicit Archidiaconus, periculosum foret fidei causam unius hominis judicio relinquere. » Non igitur excogitabat Papam solitarie decernentem, sed Papam cum concilio, sive cum Ecclesia, pro cujus fide oravit Christus, esse infallibilem.

Hæc scribebant sub Eugenio IV, flagrantibus dissidiis, qui ei erant addictissimi, ab eoque opibus ac dignitatibus augebantur.

Dionysium Carthusianum, pontificiæ licet potestatis studiosissimum, sub Nicolao V, Eugenii successore, eadem sensisse vidimus ; ut communem eam fuisse sententiam certo certius sit.

CAPUT IV.

Sanctus Antoninus archiepiscopus Florentinus, an bona fide relatus ab anonymo auctore, qui de libertatibus Gallicanis scripsit.

Per eadem fere tempora floruit sanctus Antoninus è Prædicatorum Ordine archiepiscopus Florentinus, quem auctor Tractatus de libertatibus, veluti præcipuum pontificiæ potestatis atque [535] infallibilitatis assertorem laudat. Et quidem nihil clarius videtur esse verbis illis, quæ idem anonymus profert : « Papa in his quæ pertinent ad fidem, errare non potest, scilicet ut Papa in determinando, etiamsi ut particularis et privata persona.[183]« Quem tamen locum cum totum proferemus, liquido apparebit nihil nocere nobis. Sed prius Antonini universam doctrinam considerare placet.

Primum ergo, Summæ tomo III, sive tertia parte, titulo xxiii, de Conciliis universalibus, capite primo, sic ait : « Basileense concilium congregatum prius canonice, sed post dissolutionem ejus, seu mutationem, per Eugenium Papam IV, anno 1437, factum est conciliabulum.[184]« Ergo anteriora Basileensia ante hanc dissolutionem, sive potius translationem, pro canonice actis habet Antoninus, licet in his actis Constantiensia decreta firmentur, ut suo loco videbimus.

Capitulo ii, paragrapho 6, probandum suscipit, « quod concilia generalia non possint præfigere legem Papæ, » quo loco superiorem conciliis Papæ potestatem videtur agnoscere. Sed addit : « In concernentibus fidem, concilium est supra Papam[185] ; » ac paulo post : « Item dico quod, in concernentibus universalem statum Ecclesiæ, non potest Papa disponere contra statutum generalis concilii, si statuendo decoloraretur status ipsius Ecclesiæ. » Hæc igitur sunt quæ restringant Antonini propositionem, « quod concilia generalia non possint præfigere legem Papæ. »

Eodem capitulo, paragrapho 7, quærit « quando concilium dicatur legitime congregatum. » Quo loco hæc habet : « Ubi Papa esset hæreticus vel de hæresi suspectus, tunc ad eum non spectare videtur potestas congregandi concilium. » En ergo casus ab ipso Antonino admissus, quo concilium sine Papa non modo congregetur, sed etiam de fide judicet.

Capitulo iii, vehementissime favere videtur potestati Papæ, ac probandum suscipit[186] « quod non liceat appellare à Pontifice Romano ad ipsius successorem vel generale concilium, et quod [536] sentire quod à Romano Pontifice possit ad quemcumque appellari, est hæreticum manifeste. » Interim ex antecedentibus constat obtemperandum non esse, si contra concilii auctoritatem ea statueret, quibus Ecclesiæ decoloraretur status. Sic qui tanto studio appellare vetant, rationem tamen ineunt, qua decreta pontificia in universalibus causis cassa habeantur.

Ibidem, paragrapho 4, duas objectiones proponit ; Secunda est ejusmodi : « Contingere posset, quod Papa hæreticus esset, et vellet hæretica statuta condere ; quod si contingeret, deficeret fides Petri, quia non esset qui in hoc casu posset resistere, nec teneretur Ecclesia hæreticis statutis ejus obedire. Videtur ergo, in hoc casu saltem, licitum esse ad aliquem appellare. Ad illud dicendum sicut prius, quod licet ut persona singularis ex motu proprio agens errare posset in fide, sicut scribitur de Leone, contra quem Hilarius Pictaviensis ad concilium generale venit ; tamen utens consilio et requirens adjutorium universalis Ecclesiæ, Deo ordinante, qui dicit : Ego rogavi pro te, etc, non potest errare. Nec potest esse quod universalis Ecclesia accipiat aliquid tanquam catholicum, quod est hæreticum, quia Ecclesia universalis, quæ est Sponsa, et erit semper, et est non habens maculam neque rugam.[187] « En, secundum Antoninum, quid sit Pontificem errare posse in fide, ut personam singularem. Non enim hic intelligendus est Pontifex publicum et apostolicum officium exequens, quod nunc volant, sed Pontifex ex motu proprio agens. Quid sit autem Pontifex agens ut Pontifex, idem Antoninus exponit ; nempe ut sit Pontifex « utens consilio et requirens adjutorium universalis Ecclesiæ, » cujus proinde sententiam Ecclesia universalis accipiat. Quo sensu omnes cum Antonino profitemur Pontificem, ut Pontificem, errare non posse, atque omnino constat in eo esse vim, secundum Antoninum, quod Ecclesia universalis errare non possit, atque ut Sponsa semper sit, non habens maculam neque rugam.

Id ipsum liquido constat Summæ iv parte, titulo xii, capite iv, de errore Fraticellorum, paragrapho 28, quo loco Fraticellis Joannis XXII Decretalem ut hæreticam, ut Nicolai III decretis [537] contrariam insimulantibus, sic respondet ; « Sed ipsi pessimi homines sunt, hæretici veri, quia asserunt contra determinationem catholicam falsam per Ecclesiam et Joannem XXII, et omnes successores ejus, veros catholicos Summos Pontifices, et omnes alios prælatos Ecclesiæ et doctores utriusque (juris scilicet), et magistros plurimos in theologia cujuslibet religionis, acceptatam, examinatam et approbatam ut verissimam.[188] » Quo loco demonstrat quod sit verum apostolicum et jam irreformabile pontificium judicium ; nempe illud, quod à Papa prolatum, ab universali Ecclesia acceptatum, examinatum, approbatumque sit. Sic ergo ex Antonini mente, Pontifex docens, ut Pontifex atque ut persona publica, sive, ut nunc loquuntur, ex cathedra, est Pontifex, ut vidimus, utens concilio et adjutorio universalis Ecclesiæ, quæ errare non potest ; atque ex ejus sententia ita pronuntians, ut ejus sententiam acceptatam et examinatam, ipsa Ecclesia approbet : quod est certissimum.

Ex his clare patet, quo sensu dixerit Papam errare non posse ut Papam, etiamsi errare possit ut particularis et privata persona. Quem locum anonymus non tantopere venditasset, si quid esset Papa, ut Papa, quid Papa ut persona particularis et privata ex aliis sancti Antonini locis scrutari voluisset.

Quin etiam eum locum, quem affert, non legit integrum : sic autem habet parte iv, titulo viii, capite iii, paragrapho 5 : « Fides universalis Ecclesiæ non potest deficere, dicente Domino Petro : Ego pro te rogavi ; et quantum quidem ad personam Petri intelligitur de defectu finali, ut scilicet, quod non periret persistendo in negationis peccato : quantum autem ad Ecclesiam, quæ intelligitur in fide Petri simpliciter verum, quia non potest Ecclesiæ fides deficere. Ratio quare Ecclesiæ fides in generali deficere non potest est, quia divina providentia Ecclesia regitur, scilicet à Spiritu sancto eam dirigente ut non erret, et licet Papa in particulari errare possit, ut in judicialibus, in quibus proceditur per informationem ; alias in his quæ pertinent ad fidem errare non potest, scilicet ut Papa in determinando, etiamsi ut particularis et privata persona possit.[189] » [538]

Quæ cum ante dictis mire congruunt, patetque Ecclesiam eam esse, quae directa à Spiritu sancto errare non possit ; Papam ex Ecclesiæ nomine et sensu pronuntiantem, errare non posse. Quod autem ex Ecclesiæ sensu pronuntiaverit, certum et ultimum argumentum esse, si Ecclesia Papæ sententiam examinatam acceptet et approbet.

Jam quod Antoninus ait in prædicto paragrapho 4, capite iii, titulo xxiii tertiæ partis, nequidem à Papa hæretico appellari posse, nihil habet difficultatis. Hujus enim rei causa est, ut ait Antoninus, quod alioquin Ecclesia satis per se valet, ut non teneatur hæreticis ejus statutis obedire. Quæ docent in his omnibus, quæ adversus appellationes à Papa, tanto conatu agunt, de verbis potius quam de ipsa re agi, atque Antoninum summa ipsa nobiscum consentire. Jam quod de Leone et Hilario Pictaviensi scribit, lector eruditus viro sanctissimo condonabit, atque horum temporum inscitiam et ἀνιστορησίαν agnoscet.

CAPUT V.

Thomas à Vio, cardinalis Cajetanus, pontificiam infallibilitatem asserit, nulla in adversarios censuræ nota : primus omnium docuit erroneam esse sententiam quæ superioritatem concilio assignet, cui repugnat Turrecremata, et Cajetani tempore Dominicus Jacobatius cardinalis.

At initio anteacti sæculi, Thomas à Vio Cajetanus ex Prædicatorum Ordine, vir acris ingenii, argumentandi arte magis, quod apud omnes constat, quam ecclesiasticæ antiquitatis scientia pollens, pontificiæ superioritatis acerrimus propugnator, atque ad cardinalatum evectus fuit ; quo duce hæc sententia incrementum aliquod sumpsisse visa est. Atque is pontificiam quidem infallibilitatem asseruit, sed nulla unquam, quod sciam, adhibita censuræ nota. In Summam sancti Thomæ, hæc ejus est conclusio : « Determinare finaliter quæ fidei sunt, pertinet ad auctoritatem Summi Pontificis : hoc quidam non admittunt[190] ; » plane eo more [539] modoque, quo dissentientes scholasticorum opiniones refert. Hæc de ea quæstionis parte quæ jam gravissima habetur.

Quoad superioritatem asperior. Parisiensium sententiam erroneam judicabat, sed neque ipse satis unquam se expedire visus ; neque ita censuerant, quod sciam, qui ante eum scripserant ; neque ejusdem ætatis scriptores sequebantur. Certe Turrecremata, quo tempore maxime contentio ferbuit, cum de pontificia superioritate diceret, adversam sententiam erroris et impietatis accusabat ; non tamen absolute, sed ad eum præcise sensum, qui cum Basileensibus controversus esset : « Juxta intelligentiam, ait, quam de eo practicant verbis et factis Basileenses, secundum quam prosecutus sum responsionem istam.[191] » Et rursus : « Ad illam intelligentiam, quam Basileenses verbis factisque practicant, » quod semper inculcat. Non ergo absolute damnabat erroris, sed ad sensum Basileensium, qui conciliarem superioritatem extendebant, ad concilii translationem irritandam, et suam sententiam fide catholica certam esse definiebant, et contrariam hæresim judicabant, et Eugenium IV ea causa deponebant ; quod quidem Turrecrematæ videbatur præsumptio maxima, et execrabilis temeritas, tali intelligentia data, definire decretum illud (Constantiense scilicet) veritatem esse catholicæ fidei. » Ergo Turrecremata rem ipsam quidem, pro sua sententia refellit ; at interim non rem, sed rei asserendæ modum, praesumptionis, erroris, impietatis accusat. Sic Cajetani antecessores in ipso contentionis articulo se gerebant.

Quod attinet ad eos qui eadem ætate scriberent, ea certe ætate ac sub Leone X, et doctrina et gratia et auctoritate florebat Dominicus Jacobatius cardinalis, is quem summis rebus eo tempore præfectum, et à summo Pontifice profecto Boloniam, ut cum Francisco I de pace ageret, Romæ Vicarium relictum esse comperimus. Is autem de concilio ingens opus conscripsit, quod Christophoro Jacobatius, item cardinalis, jam indicto concilio Tridentino, Paulo III inscripsit ; placitura procul dubio, certe haud improbanda Pontifici suæ dignitatis retinentissimo oblaturus. Atque hic quidem scriptor pontificiam superioritatem pro virili, [540] factis argumentis, et undique conquisitis auctoritatibus, propugnat ; sed diversam opinionem refert ut probabilem, nedum censura premat. » Probabiliter, inquit, videtur argui, quod claves fuerunt datæ Ecclesiæ.[192] » Hæc aliorum sententia est ; suam anteponit sic : « Non teneo quod plenitudo potestatis non sit in solo Papa, sed in Ecclesia tanquam in fundamento, et in Papa tanquam in principali ministro.[193] » En quanta modestia cardinem ipsum difficultatis attingit. Non aversatur, non horret. Tantum, inquit, non teneo ; cum aliam sententiam probabilem diceret, et suum illud forte et videtur semper inculcat. Sic duas sententias discrepantes, ut catholicas refert ; Gersonem, Cameracensem, Florentinum, Panormitanum, æque cum Felino Brixiensi, et aliis suæ sententiæ asseclis laudat ; et id alii quoque passim præstant : adeo tum obsoleverant, et diversas inter sententias pax christiana coaluerat.

CAPUT VI.

Idem Jacobatius cardinalis, pontificiæ superioritatis assertor, in infallibilitatis quæstione quid sentiat.

Quanquam autem Jacobatius pontificiæ superioritati omnino favebat, hæc tamen docuit, de fidei quæstionibus. « Si sumus in causa fidei, et Papa vult aliquid statuere contra fidem, standum est potius sententiæ concilii,[194] » Et alibi pro certo supponit, quod, « quando Papa est hæreticus, potest accusari et declarari depositus, quod fieri non posset, si in iis staretur sententiæ ejus, potius quam totius concilii, quia semper se tueretur ex sua sententia.[195] » Papam pro potestate agentem videmus, qui se contra concilium sua sententia tueatur ; ac pro hæresi contra concilium dicat sententiam, ab ipso concilio dissolvendam. Item alio loco : « Si loquimur in causa fidei, super articulo emergenti nondum definito, et loquimur in judicio discretivo, in dubio videretur regulariter potius standum judicio universalis concilii contra [541] Papam solum contrarium sentientem ; » et laudat sententiam Archidiaconi nobilis jurisconsulti dicentis, « quod periculosum esset fidem nostram committere arbitrio unius hominis.[196] » Alios quoque doctores nominat idem sentientes, « quia, inquit, in his quæ concernunt fidem, Papa debet stare judicio concilii. »

Quo loco et id docet, quanquam in dubiis fidem concernentibus, plenius ac certius sancti Spiritus lumen concilio affulgeat ; tamen in arduo ac maximo dubio, decisionem concilii à Papa posse suspendi. Suspendi certe, non tamen contra concilii sententiam aliquid definiri, quod procul dubio infallibili conveniret. Cæterum idem cardinalis, si res certa claraque Patribus et sacro concilio videatur, nullo modo dubitat, quin statim quæstio decidatur, et Papa reluctans à concilio deponatur : « Alioquin, inquit, videretur sequi unum magnum inconveniens, quod Papa esset hæreticus, et non posset propter hæresim à papatu amoveri, si ipse nollet in se ipsum sententiam ferre.[197] »

Quod quidem valere contendit de quacumque agatur hæresi, sive illa jam damnata sit, sive non ; cum hoc tamen discrimine, quod Papa professus obstinate jam damnatam hæresim, statim depositus declaretur, « Si vero, inquit, lapsus est in hæresim nondum damnatam, et est in papatu, quia nondum judicatum est per concilium de crimine, tunc nullus eum judicat, nec potest in eum sententiam ferre, quia non habet superiorem ; et cum ipse sit caput concilii, non judicatur à concilio. Sed si postquam concilium cognovit de crimine, et judicavit esse hæresim, non resipiscit, tunc dicet illi : Te ipsum ore tuo judica. Quod si facere noluerit, concilium eum declarabit hæreticum et depositum, ut supra dictum est.[198] »

Statum quæstionis adverte : agitur de articulo fidei nondum declarato : eam doctrinam tuetur Pontifex quæ hæresis accusetur : ea de re synodus convocata est : adest Papa, et quidem repugnans Patribus ; at illi, invito eo, de qualitate, ut aiunt, criminis judicant, et veram hæresim esse declarant, et tenet concilii sententia ; eòque res recidit, ut Papa, concilio repugnans, quam honorificentissimo ritu deponatur. Inclament censores nostri, non [542] id posse fieri, « imo habere Patres à Papa ut recta decidant, et solius Pontificis judicium, unanimi totius synodi suffragio esse potentius ac prævalere ; » ac nisi id credatur, « de Pontificis primatu, de fide actum esse.[199] » At contrarium scribunt duo cardinales ; at Romæ ; at ad Paulum III ; at horum opus à duobus Jesuitis, Philippo Labbeo et Gabriele Cossartio, quos honoris causa nomino, in ipsa conciliorum editione novissima publicatur. Duo cardinales pontificiæ majestatis strenui defensores, ei à Patribus abunde satisfactum putant, si Patres multa præfati, multaque adhortati Papam ejiciant.

Hæc quidem Jacobatius emollire velle videtur, quod Patres id faciant, non ordinando, sed exequendo ; quod tamen plus esse quam ordinare idem docet, « Unde, inquit, virtualiter, magis est sententia executionis quam pronuntiationis, quia modicum refert hoc casu, utrum concilium provideat ut cardinales ab eo recedant, et alium eligant ; et ipsum tradant curiæ sæculari, an pronuntiet et exequatur ; quia exequendo plus facit in effectu quam pronuntiando.[200] »

Hæc quidem efficiunt ut, canonistarum quoque sententia, vel eorum qui Romano Pontifici vel maxime favere velle videantur, nostræ sententiæ summa in tuto sit ; cum ii quidem nobiscum de de re consentiant, de eo uno laborent, ut subjectionis in Papa, ac potestatis in concilio nomine amputato, ipsa res maneat : quod quidem, ut non præfracte refugimus, ita in his minutiis rem theologicam collocandam minime confitemur.

CAPUT VII.

De fide Petri nunquam defectura, ejusdem Cardinalis loci.

Ex his Jacobatii sententiis facile intelligi potest, quid de pontificia infallibilitate senserit. Licet enim et eam sententiam aliquando referat, et in eam interim perpendere videatur, nihil tamen diserte asserit.[201] Et quidem id docet : Papæ « qui [543] Ecclesiæ Caput est, verisimiliter magis assistere Spiritum sanctum, ex quo assumpsit eum in vicarium.[202] » En quam modeste dixerit verisimiliter, sed cum sit incerta res, concilii sententiam merito anteponit.

Quin etiam eum locum : Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, ad glossæ supra relatæ sensura passim interpretatur, et ad Ecclesiæ fidem referre solet. « Ecclesia, inquit, non potest errare, quia Christus oravit pro ea ne deficeret. » Alibi : « Ex crimine scandaloso Papæ non perit universalis Ecclesia, quæ nunquam potest errare, et pro qua Christus oravit. » Item ; « Ecclesia semper eadem et illibata fide tenus, quæ non potest errare, ut ibi dicitur, dicente Salvatore nostro : Ego pro te rogavi, ut non deficiat fides tua.[203] »

Atque ex eadem glossa fidem intelligit eam, qua intus quoque credamus : unde probat nunquam deficere posse fidem Petri, pro qua Christus rogavit ; quia semper remanet, et si non in Petro sed tamen in aliis ea fides, puta in beata Virgine tempore Passionis dominicæ, » ut ostenderetur, inquit, quod non posset deficere fides, pro qua Christus oravit.[204] » Quo exemplo scriptores posterioris ævi frequenter utuntur, non quod velint fidem in aliis omnibus penitus defecisse, sed ut designent eam in qua non defecisse certissimum sit.

Probat etiam Jacobatius sententiam ea verba interpretantium de fide Petri, id est, de fide Ecclesiæ ei specialiter commissæ,[205] Romanæ scilicet, quam superius explicantem Driedonem audivimus, atque his interpretationibus contrariæ nobis sententiæ fundamenta convelli vidimus. [544]

CAPUT VIII.

Bellarmini judicium : ab illo concilii Lateranensis auctoritas trepidé profertur de sententia superioritatem synodis vindicante : ejusdem censuræ titubantes.

Nunc Bellarminus prodeat, unus omnium nobis infensissi mus, quem eliam recentiores vel maxime seculi sunt. Duplex quæstio est ; an Papa superior, an infallibilis. Bellarminus de prima sic ; « Sumus Pontifex simpliciter et absolute est supra universalem Ecclesiam, et supra concilium generale, ita ut nullum in terris supra se judicium agnoscat. Hæc etiam est fere de fide.[206] » Quid hoc monstri est ? Quod est fere de fide, totum de fide non est.

Placet enim analytico ordine, et subtili enucleatione resolvere ad sua principia illud fere de fide. Vel enim ad primam Dei revelationem refert, vel ad Ecclesiæ consequentem declarationem, ut sensus sit, fere de fide, quod Deus fere revelaverit, vel fere de fide, quod fere Ecclesia definiverit. Atqui quod neque Deus plane revelaverit, neque Ecclesia plane definiverit, nullo modo de fide esse constat ; neque enim ex parte fides, sed ex loto plenoque et perfecto est.

Vel aliquem demonstra, non modo ex antiquitate illa gravi et sobria, aut ex theologicis Facultatibus doctis illis celebratisque, sed etiam ex recentioribus privatisque Doctoribus alicujus nominis, qui, ante te, censuræ loco usurparit illud tuum fere de fide. Hoc quidem probat condemnandi animum inesse, non causam.

Ut autem intelligamus quid sit illud fere de fide, videamus oportet quid maxime Bellarminus urgeat ; nempe concilii Lateranensis sub Leone X decretum, ubi dicitur : « Romanum Pontificem super omnia concilia auctoritatem habere.[207] » Quæ ubi protulit Bellarminus, hæc subit : « Ad hunc locum (concilii Lateranensis) nihil potest responderi, nisi, vel non fuisse concilium generale, vel non fuisse ab Ecclesia receptum, vel non definivisse hoc tanquam de fide.[208] » [545]

Has tres propositiones sigillatim probat. Sic primam : « Sed non fuisse generale vix dici potest. » O certam auctoritatem et ineluctabilem ! ô claram decisionem firmamque censuram : Fere de fide ; et ; Vix dici potest.[209]

Secundam responsionem, an fuerit receptum concilium illud, nihil moror. Si enim constaret et vere esse œcumenicum, et rem definivisse tanquam de fide, omnino recipiendum esset. Sed jam œcumenicum fuisse, ipso Bellarmino teste, non constat.

De tertio quid dicat audiamus : « Quod concilium hoc rem istam non definierit proprie, ut decretum fide catholica tenendum, dubium est. » Deus immortalis ? Hoccine erat, cur nunc perdita omnia conclamarent ?

Pergit porro : « Et ideo non sunt proprie hæretici qui contrarium sentiunt, sed à temeritate magna excusari non possunt, » De temeritate postea videbimus ; interim à graviore censura, ab hæresi, ab errore, ipso Bellarmino judice, absoluti sumus, nostraque omnino fides, quidquid vociferentur, in tuto est.

Quid autem illud est proprie hæretici ? Certe, si rem æquo animo disceptaret, nullo modo hæreticos pronuntiaret, cum nec ipse quidem affirmare ausit à Leone X rem esse definitam tanquam de fide ; sed nimium pigebat absolvere, quos aperte condemnare non poterat.

Jam vero videamus vix illud Bellarmini quid sit. Lateranense concilium, sub Leone X, non fuisse generale vix dici potest. Quid ita ? « Nam etsi fuerunt, inquit, episcopi paucissimi (nam ad centum non pervenerunt), tamen concilium patebat omnibus, et omnes vocati fuerant. » Quid tum ; cum præter Italos, vix ulli convenirent, Galli universi apertissime repugnarent ? Et quidem vocati Romam ; sed à quo ? A Julio II, hoste infensissimo, flagrantibus non modo simultatibus, sed etiam bellis, ac postea à Leone X, rebus necdum bene compositis. Eo temporum articulo citati Galli, qui Roma in Lateranensi palatio de suis libertatibus, [546] deque Pragmatica-Sanctione, suæ tum disciplinæ arce, libere scilicet et æquo jure disceptare possent : Italia interim tot bellis, tot incursionibus impedita, ut nullum aditum patere sibi Gallicani episcopi iterum atque iterum haut immerito quererentur. Cum res eo loco essent, inter Leonem X et Franciscum I, magna tum victoria à Gallis reportata, repente transactum est, et loco Pragmaticæ inductum Concordatum. Quo pacto fœdere, quid Pragmatica fieret, Franciscus non curabat ; neque nunc cujusquam interest, an Lateranense illud sit œcumenicum. Sed tamen pro certo œcumenico haberi, Bellarmini cunctatio et fluctuatio non sinit. Cum etiam in editione Romana, in ipso tomi iv capite, quo cætera concilia generalia recensentur, hoc Lateranense concilium extra lineam ac reliquorum ordinem, alio caractere sit positum. Sed nos de concilio isto Lateranensi suo loco disseremus plenius, docebimusque hæc omnia neque ad fidem pertinere ; quippe quæ in transcursu, non in ipsa definitione dicta sint ; ac ne quidem ad quæstionem, cum Papam superiorem faciant, non omnimodis, sed iis in rebus de quibus non agitur. Hæc, inquam, suo loco ostendemus. Nunc ipsum Bellarminum relinquimus, eique omnia trepide cunctanterque dixisse sufficiat.

CAPUT IX.

Bellarmini circa pontificiam infallibilitatem censura æque anceps : vis notarum ex Melchiore Cano.

Jam Bellarminus de hac Parisiensium sententia, Pontificem, etiam ut Pontificem, posse docere hæresim, sic pronuntiat : « Hæc opinio non est proprie hæretica, nam adhuc videmus ab Ecclesia tolerari qui illam sententiam sequuntur ; tamen videtur omnino erronea et hæresi proxima.[210] » Tolerari vero, quam totà Ecclesia auditam, nusquam damnatam, à tot viris, teste Bellarmino, doctis sanctisque defensam, eodem Bellarmino teste ; « Adrianus quoque VI, Pontifex optimus atque doctissimus,[211] » Patrum nostrorum memoria in celeberrima Lovaniensi Academia [547] docuerit, propugnaverit, ac factus Pontifex in ipsa orbis luce, Romæ ediderit : hanc toleratam vocas, non probam procul dubio catholicamque sententiam. Nempe, inquit, videtur omnino erronea, et quod idem cum erroneo est, hæresi proxima. Gravis censura. Non hic fere de fide, verum omnino erronea, id est omnino contra fidem ; hoc enim sonat erronei vox : sed videtur, inquit. Audio. Bellarmini opinio est, et valet illud Melchioris Cani censurarum notas æqua lance trutinantis : Verbum videtur judiciorum infirmat certitudinem[212] ; neque tantum sanctus Thomas, sed etiam alii, verbo videtur uti solent, cum res non est plana ac definita. Illud ergo Bellarmini ex opinione est, non ex certo firmoque judicio. Et quod de sancto Thoma Canus, id ego de Bellarmino dixerim : « Cum dixit videri, hoc ipsum sensisse, quod dixerit videri modo, non etiam oportere.[213] » At nunc illud videri Bellarmini. Lovanienses quidam et Dominus Strigoniensis in firmam fixamque sententiam vertunt, et de fide catholica desperatum esse clamant : illud videtur paucorum annorum circulo, tanta incrementa cœpit.

CAPUT X.

Suarez Parisiensium de superioritate sententiam relinquit integram : ipse suam de infallibilitate censuram infringit, falsaque ex Leone X adversus Lutherum refert.

Post Bellarminum ex eadem societate Suarez prodeat, ac de duplici quæstione nostra dicat. Do superioritate sic : « Quando Pontifex solum adest in concilio per legatos, sine instructione particulari, et totum concilium aliquid definit cum legalis, est grave dubium an tale concilium possit errare... Nam in hoc sunt opiniones inter catholicos. Parisienses enim et alii, qui credunt tale concilium esse supra Pontificem, consequenter affirmant ejus definitionem esse infallibilem, quia est a suprema potestate, et illud concilium universalem Ecclesiam repræsentat. Contrarium vero docet Cajetanus, et alii,... quia verissimum est Papam esse supra tale concilium... Ego autem breviter censeo concilium [548] illud non esse regulam fidei, quia saltem ejus auctoritas infallibilis est sub opinione.[214] » Vides celeberrimum Jesuitam, qui totam de concilii superioritate quæstionem, quæque huic sunt consentanea, sub opinione relinquit inter catholicos variante ; et quidem ipse contra Parisienses sentit, sed nulla vel levissima censura.

De pontificia infallibilitate decernit gravius : « Veritas, inquit, catholica est Pontificem definientem ex cathedra esse regulam fidei, quæ errare non potest... Ita docent hoc tempore omnes catholici doctores, et censeo esse rem de fide certam.[215] » Censeo : opinionis res est. Non ita de his loquimur, quæ vere pertinent ad Ecclesiæ catholicæ fidem. Non hic censeo, sed credo ; nec ego, sed omnes. Et merito ita Suarez loquitur, qui, cum omnes ait ita credere, sed hoc tempore, anteriore certe tempore non ita creditum esse sensit. Non ergo notum illud obtinuit : Quod ubique, quod semper ; quam quidem consensionem stabiliendæ fidei esse necessariam, cum Vincentio Lirinensi, omnes catholici profitentur.

Sed quid demum est, hoc tempore ? A quanto tempore ? à ducentis annis[216] ? At cardinalis Cameracensis, at Gerson, at Tostatus, at Almainus, at Major, at alii innumerabiles tum in Ecclesia floruerunt. A centum annis ante Suarem ? At, ut alios praetermittam, Adrianus VI, sanctissimus ac doctissimus, ac præterea Summus Pontifex, patrum nostrorum memoria, non ita sentiebat. Vide illud, hoc tempore, quam angustas habeat limites. [549]

At forte aliquod judicium ecclesiasticum intervenit, quo factum sit ut jam nostro tempore id omnes credant, cum antea non crederent ? Nullum. Laudat Suarez concilium Lateranense, sub Leone X, et ejusdem Leonis X Bullam in Lutherum, et quidem plane et confidenter, ut rem certam ; cum de concilio Lateranensi etiam Bellarminum haesitare videamus. Bullæ in Lutherum Suarez verba ne quidem profert ulla. Affirmat quidem Lutheri propositionem xxiv, quod hanc veritatem negaret, à Leone damnatam,[217] et quidem præcise ut hæreticam ; xxiii voluit dicere, nam xxiv de conciliis agit, non de Romano Pontifice. Mendum fortasse sit. Jam ad rem ipsam. Quæ Suarez hic ut certa supponit, falsa omnia. Falsum autem more Scholæ, nulla contumelia, et cum honore viri dictum volo. Falsum ergo talem fuisse Lutheri propositionem ; falsum eam ut hæreticam esse damnatam ; et quidem de hoc nulla dubitatio, cum ex Lutheri allatis articulis, ne unum quidem verbum Leo absolute condemnaverit, sed respective tantum. « Hos, inquit, articulos respective hæreticos, aut scandalosos, aut falsos, aut piarum aurium offensivos, » etc. : quod bis terque inculcat, ne dubites.

Sed et Lutheri propositio immane quantum à nostris abhorreat. Sic Lutherus ; « Si Papa, cum magna parte Ecclesiæ, sic vel sic sentiret, nec etiam erraret, adhuc non est peccatum aut hæresis contrarium sentire ; præsertim in re non necessaria ad salutem, donec fuerit per concilium universale alterum reprobatum, alterum approbatum.[218] »

Qua quidem in propositione impudens hæresiarcha multa peccabat, illud vero maxime, quod universim Sedis apostolicæ, etiam recte judicantis decreta de fide, usque ad concilii generalis sententiam suspendebat. Id enim multis modis falsum hæreticumque est, et à nostra Facultate, et ab omnibus catholicis sæpe damnatum. Nam quædam tam clara sunt, ut statim indicasse sufficiat, qualia erant illa Lutheri immania, quibus ipsum Missæ sacrificium, adorandum corpus Domini Jesu Christi, à tot sæculis frequentatum, impie conculcabat, aliaque ejusmodi, ab universali Ecclesia recepta, palam aspernabatur : quæ quidem violasse, vel [550] ante pontificium decretum si tam impium est, Romano quoque Pontifice ab excelsa Petri Sede reclamante, quam nefarium ! Tum illud certum est apud catholicos omnes, nostrique assidue inculcant, non tantum concilium, sed catholicam Ecclesiam absolute infallibilem esse, etiam absque concilio. Sic enim Gerson et nostri : « Infallibilem esse Ecclesiam, et concilium generale illam repræsentans. » Si enim concilio tanta vis, quod eam repræsentet, ipsam, ipsam inquam, quanta veritatis certitudine ac luce præditam esse oportet ! Quæ clerus Gallicanus secutus, Pontificis decretum non præcise concilio, sed Ecclesiæ consensu accendente, irreformabile recognoscit.[219] Hæc quia Lutherus intelligere nolebat, suoque more omnia etiam optima pervertebat, ac, tota Ecclesia ejus hæreses detestante, sub synodi nomine, non lucem, sed moras tempusque fallendi quærebat, omni profecto anathemate dignus erat.

Jam æquus lector judicet, an hæc Lutheri impia et nefanda, cum piorum Parisiensium doctrina confundi à Suare debuerint. Sed profecto si id quod vult factum est, si doctrina pontificiæ infallibilitati contraria, in Luthero jam à Leone damnata est, Suarez causa cadit. Rogo enim, an Leonis X censuram pro ultimo judicio habeat, an non ? Si pro ultimo judicio non habet, ergo causa cadit, qui sententiam à Romano Pontifice de fide latam valere non putat. Si autem valuit, exinde jam certe, et à Leonis decreto cœperit hoc tempus, quo omnes jam sentire secum Suarez affirmat. Quid ergo Adriani VI ejus successoris libri Romæ recuduntur, ac pars Lutherani dogmatis, sub Romani Pontificis nomine excitatur ? An forte post Adrianum rem repente determinavit Ecclesia ? an in concilio Tridentino ? an in professione Pii IV, post tridentinum concilium ? Imo dedita opera à censura temperatum, resque in integro relictas luce clarius vidimus. Quin igitur Suarez cogitabat, si vel maxime Parisienses in Luthero Leo damnare voluisset, quam id parum valeret, quod à Tridentina synodo, et à Pio IV in ipsa fidei professione, fuerit prætermissum. An aliqua postea decreta extiterunt ? nulla. Quid igitur ? Sine Ecclesiæ nova definitione, nova lux affulsit omnibus, qui [551] hoc tempore tecum sentiant ? Id quidem gratis dicitur. Reponent alii contentione, metu, assentatione factum, ut ita consentirent ; et Religiosos plurimos, eorumque nunc antesignanos tot privilegiis auctos, hanc vicem rependisse. Alii respondebunt illos sensu populari ductos esse, quo et rebus sanctis quoquo modo favere, et hæreticis quam vehementissime repugnare pium putant. Quid nostra ? Id liquet nihil esse certæ causæ, theologicæ quidem, cur à priore sæculo discrepemus.

CAPUT XI.

Andreas Duvallius Parisiensium de superioritate conciliorum sententiam, et Parisiensis facultatis esse agnoscit, et ab omni hæresis, erroris atque etiam temeritatis nota absolvit. Pontificiam infallibilitatem non esse de fide, non modo asserit, sed etiam optimis argumentis probat.

Andream Duvallium, doctum virum, à Parisiensium sententia deflexisse, contrariamque sententiam studiosisssimè in Scholam induxisse nemo nescit. At ille Edmundi Richerii vehementissimus insectator, in his duabus quæstionibus ab omni censura utramque partem absolvit.

Postea quam editus est ejusdem Richerii libellus de ecclesiastica et politica Potestate, statim Duvallii responsio prodiit ; sub hoc titulo : Libelli de ecclesiastica et politica Potestate Elenchus, pro suprema Romani Pontificis in Ecclesiam auctoritate, auctore Andrea Duvallio ; 1612 ; cum approbatione doctorum. Quo in libro hæc leguntur : « Ex quo satis cuivis constare potest eum (Edmundum scilicet Richerium) nondum abjecisse erroneam illam opinionem quam in schola Dominicanorum Parisiensium, coram illustrissimo cardinale Perronio, nuper impudentissime professus est : De fide est concilium esse supra Papam. Cujus falsitas à magno illo cardinale, validis rationibus, in amplissimis illis comitiis demonstrata est. Etsi enim Parisiensis Academia stet à partibus conciliorum generalium, non tamen propterea unitatem cum cæteris academiis discindit, neque earum doctores pro deviis à fide habet, aut unquam habuit.[220] » Postea : « Etsi academia [552] Parisiensis infallibilitatem in decernendo ad concilium generale solum referat, ab eo tamen nunquam abesse debet Pontifex.[221] » Denique : « Etsi Parisienses ad concilium generale ultimam fidei analysim referant, non tamen propterea potestatem de fide decernendi Pontifici unquam ademerunt, et merito.[222] »

Vides primum de sententia Academiæ nostræ, nondum à quoquam fuisse dubitatum, quemadmodum postea, gliscente ut fit audacia, factum est. Vides secundo quid erroneum Duvallius in Richerio reputaret, non certe doctrinam ejus, sed quod eam esse de fide contenderet. Summum id erat quod tunc à nostra Facultate peteretur.

Idem Andreas Duvallius edidit postea tractatum de suprema Romanorum Pontificum potestate, adversus Vigorium Jurisconsultum. Quo tractatu, quæstione : « Utrum de fide sit concilium esse supra Papam, et utrum concilium œcumenicum sit supra Pontificem, vel è contra ; » aperte docet neutram harum opinionum esse de fide.[223] » Tum : « Neutra, inquit, harum opinionum hæretica est, neutra erronea et temeraria, saltem temeritate opinionis. » Denique : « Sententia pugnantium pro conciliis non est hæretica et erronea, et in ratione opinionis temeraria. » Illud in ratione opinionis Duvallius addidit, ut à temeritate opinionem ipsam, non autem opinantes, quos ipse impugnabat, absolvere videretur. Sed quidquid sit de Duvallio ejusque adversariis, ipsam opinionem ab eo etiam à temeritate prorsus absolutam esse salis superque est.

De infallibilitate sic habet : « Statuenda nobis est hæc conclusio,... etiamsi de fide non videatur, saltem non ita evidenter constet summum Pontificem, seorsum à concilio, privilegio infallibilitatis, licet agat ut Pontifex, gaudere, id tamen absolute certum est et indubitatum,[224] » ejus quidem sententia, cujus quisque eam quam voluerit habeat rationem, non ipsa Ecclesiæ fide.

Neque tantum dixit non esse de fide ; verum etiam probat : primum, « quia nullibi id tanquam de fide expresse definitum [553] extat : » secundo, quod « doctores contrariæ sententiæ, Alliacensis, Gerson, Almainus, Major, Cusanus, Adrianus VI et alii, neque in hac parte, neque in ulla alia ab Ecclesia sunt condemnati[225] ; » et postea : « Nusquam in Ecclesia illius hæresis suspectos, convictos aut accusatos fuisse legimus. » Tertio solvit Scripturarum et canonum textus, quibus id maxime docetur esse de fide, maxime vero illum locum Matthæi, xvi : Tu es Petrus ; et Lucæ, xxii : Ego rogavi ; et illum Joannis, xxi : Pasce oves meas : « ex quibus, inquit, sequitur non ita constare de fide esse, Summum Pontificem, etiamsi agat ut Pontifex, privilegio infallibilitatis gaudere.[226] » Quare Lovanienses hodiernos, qui Duvallium toties nobis objiciunt,[227] ejus modestiam neminem condemnantis imitari par esset.[228]

CAPUT XII.

Dominicus à sancta Trinitate, Carmelita discalceatus, libro Romæ recens excuso, docet pontificiam infallibilitatem aut superioritatem nullo Ecclesiœ decreto clare definitam ; quid illud sit, cum privati doctores aliquid de fide esse dicunt, quoad se, non quoad nos ?

Id etiam perpendi velim quod, hoc fere tempore, Romæ excusum est. Extat enim liber inscriptus : Bibliotheca theologica, auctore Fratre Dominico à sanctissima Trinitate, Carmelitâ discalceato provinciæ Parisiensis. Is de infallibilitate, postquam eam et certam esse et ad fidem etiam pertinere, sua quidem sententia, multis egit, hæc addit : « Nota me dixisse hanc nostram sententiam esse de fide quoad se. Si enim sermo sit de illa quoad nos ; id non ausim affirmare, cum nullibi expresse aut clare definita, omnibusque fidelibus ad credendum proposita reperiatur : unde ab hæresi formali excusari possunt ac debent omnes doctores [554] catholici qui contrarium docent.[229] » Hic quædam observari velim, quæ aliis quoque auctoribus exponendis conducere videantur.

Primo, ab hoc auctore aperte dici, nihil ea de re clare aut expresse definitum.

Secundo, inde colligi Florentina decreta, atque etiam antiquiora Lugdunensia, quæ in eam rem ab adversariis adducuntur, non haberi clara expressaque.

Tertio, quod ille auctor rem illam in se putet ad fidem pertinere, hoc est revera à Deo esse revelatam, etiamsi Ecclesia nondum ut talem agnoverit : hanc quidem ipsius esse sententiam, quam sequi vel non sequi sit liberum ; quemadmodum est liberum physicam prædeterminationem aliasque huic cognatas sententias, aut eis contrarias, de gratia, opiniones tueri ; tametsi sibi mutuo alii apertum Lutheranismum, alii merum putumque Semi-pelagianismum objiciant.

Quarto, his constat immerito vociferari Lovanienses quosdam de summa fidei reique christianæ agi, cum de libera saltem, nec in fidei canonem vindicata doctrina agatur ; eaque res, à multis jam sæculis, inter catholicos innoxie pertractata ac disputata fuerit.

Quinto, neque fieri potest, si tanta res sit quantam volunt, ex qua salus Ecclesiæ pendeat, ita dissimulanter ab Ecclesia actum esse, ut de ea disputari in utramque partem tot sæculis permitteret ; imo vero expresse ac deliberato à censura temperet, uti in his quæstionibus à Florentina, Lateranensi, Tridentina synodis, Piique IV professione, factura esse constat.

Sexto, nihil enim mirum de rebus, quamvis maximis nullam interponi expressam Ecclesiæ definitionem, antequam in controversiam adducantur ; cum Ecclesia non soleat ultro movere quæstiones, verumque sit illud quod ait Pacianus : « Nostri nihil ultro disputavere majores[230] ; » sed mota quæstione tam multis sæculis, si res quidem ad fidem revera pertinet, tantique est momenti quanti esse volunt, tum vero tacuisse ac dissimulasse, aut nihil [555] expressum clarumque dixisse, neque etiam dicere voluisse, nihil esset aliud quam veritatem prodidisse, atque omnino rediret illud : « Error (aperte defensus) cui non resistitur, approbatur ; et veritas quæ non defensatur, opprimitur.[231] »

Hæc censores nostros et omnes viros bonos considerare volumus, atque ad exponendam Carmelitæ nostri, de Papæ superioritate, sententiam pergimus. Hæc autem sic se habet : « Quamvis Andreas Duvallius, tractatu de disciplina Ecclesiæ existimet istam sententiam non esse de fide, non desunt tamen alii doctores qui contrarium affirment, illamque fuisse definitam in conciliis Constantiensi et Florentino sub Eugenio IV, et Lateranensi sub Leone X. Veram, quidquid sit, an in præfatis conciliis sufficiens quoad nos, vel adeo expressa de auctoritate Papæ supra concilium habeatur definitio, ut oppositum statim pro hæretico teneri debeat, de quo disputant aliqui doctores ; duo in hac re certa esse puto. Primo, quod concilio generali summus Pontifex absolute sua auctoritate præcellat : secundo, quod hæc sententia, si sermo sit de definitione Ecclesiæ, videatur magis ab ea definita in præfatis conciliis quam opposita.[232] » Quæ quam incerta et vana sint omnes intelligunt. Certe in iis ab omni censura temperandum, ac veritatem pacifice, ut inter Catholicos, inquirendam, luce est clarius.

Quod autem cum Florentina ac Lateranensi synodis, Constantiensem quoque pro Papæ superioritate, hic auctor, multos alios secutus, adducat, satis ostendit quam hæc omnia oscitanter legant.

CAPUT XIII.

Recentiorum Lovaniensium aliorumque sententia, ipso progressu immodestior et aperte nimia.

De antiquioribus Lovaniensibus, totaque adeo Lovaniensi facultate diximus, eosque nobiscum summa ipsa convenire ostendimus. Posteriores Lovanienses ab anonymo relati, etiamsi [556] diversa à Parisiensibus senserint, an propterea in fidem peccasse eos et omnia evertisse crediderint, inquirendum restat.

Atque anonymus quidem ex Ruardo Tappero multa profert. Ego ab eo auctore, ut pontificiam infallibilitatem esse defensam fateor, ita contrariam sententiam, ulla censura notatam esse nego. Ait enim : « An (Romanus Pontifex) falli possit in sua sententia, quando cognoscit circa fidem et mores,... ab annis centum quinquaginta cœptum est controverti et disputari. A tempore enim Constantiensis concilii et Basileensis, doctores quidam apud solum concilium œcumenicum docent esse infallibilis sententiæ privilegium : veteres vero scriptores, Petro et Romano Pontifici... hoc privilegium... tradunt ;... ut verisimilius sit, eorum judicio, quod nec concilio generali id conveniat, nisi nomine Petri, ejusque cathedræ auctoritate et quasi commissione.[233] » Nova certe illa est ac sanctis Patribus inaudita commissio. Sed si Tapperi doctrinam laudare non possumus, certe laudamus modestiam. Audis enim quam timide dixerit, verisimilius. At nunc, nisi dicamus solam Papæ sententiam omnibus prævalere conciliis, ab eoque habere concilia ut recta decidant, perdita omnia et conclamata sunt. Tantum ab eo absunt, ut eorum quos laudant, modestiam assectentur.

Cæteros Lovanienses, qui Patrum nostrorum ætate vixerunt, à censura fore temperasse comperio. Refertur ab anonymo Joannes Wiggers, postremis temporibus pro pontificia infallibilitate pugnans ; atque hic : « Tenetur, inquit, communiter a catholicis, ita ut opposita sententia habeatur improbabilis. » Mentem ejus audio : censuram non audio. Improbabilis in Schola vox innocua, quæ utrinque jactatur. Communiter, quid importet, infra explicabimus : certe à censura procul abest. Alibi idem Wiggers ait : « Pontificem, ut Pontificem, errasse unquam, manifeste falsum ; et oppositum ita certum, ut ab aliquibus habeatur de fide.[234] » Audi ab aliquibus. Hæc anonymus Doctrinæ Lovaniensium auctor, ex Joanne Wiggers protulit, subditque ; « Siquidem de fide est, nullum omnino Pontificem, ut talem, errasse, definiendo aliquid [557] contra fidem. » At testis quem adduxeras, tantum ab aliquibus haberi de fide dixerat, tu autem absolute de fide esse decernis. Sic ubi non ratione, sed impetu agitur, sine more modoque verba exasperantur, exacuuntur iræ. Quod heri improbabile tantum, hodie exitiosum schismaticumque habetur ; quod heri ab aliquibus timide, id omnino Ecclesiæ limine arcendum hodie proponitur.

Quid vero Stapletonus de eadem quæstione relatus in Doctrina Lovaniensium ? « Vera, inquit, sententia est Romanum Pontificem de fide decernentem, hæreticum dogma non posse tradere. Hæc veritas est nunc apud catholicos certa et recepta.[235] » Audis nunc. Sic modo à Suare audivimus, omnes hoc tempore. Nos autem ibi diximus, quam illud hoc tempore, infringat illud omnes ; addidimusque quam sit debile, cum rem ducentis annis saltem liberam ac dubiam, nullo interposito Ecclesiæ decreto, repente theologi de fide facere volunt : quasi in eorum manu atque sententia fides Ecclesiæ verteretur. Nunc ad Lovanienses redeamus.

De superioritate gravius quam de infallibilitate statuunt. Joannes enim Wiggers : « Quod Papa sit concilio superior, conclusio certo tenenda, utpote fidei proxima, et quæ ab omnibus pene communiter teneatur.[236] »

Quid sit illud fidei proximum, decretum scilicet ad arbitrium, nota ad libitum, ac nulla certa ratione prolata, jam supra diximus. Quod autem hic addit, ab omnibus pene communiter, dubii, vacillantis, neque quid dicat certo statuentis oratio est.

Gravius Stapletonus : « Dicere quod generale concilium sit supra Papam, opinio plane est erronea, qualem hæretici sustinerent.[237] » At is, Bellarmino ipso asperior, nimia ac praepostera asseveratione sibi fidem detrahit. Quod enim Bellarminus, fere de fide, is ita de fide censet, ut contrarium sit erroneum ; et addit immodice saeviens, quale hæretici sustinerent ; tot sanctis doctisque viris non modo insuper habitis, sed etiam cum hæreticorum [558] fæce permixtis. Et Bellarminus quidem de superioritate Papæ levius, gravius de infallibilitate decernit ; illi enim superioritas est fere de fide : de infallibilitate opinio negans videtur erronea et hæresi proxima. Contra Lovanienses isti de superioritate asperius, de infallibilitate levius statuerant ; Adriani, credo, sui memores, cujus contra infallibilitatem expressa sententia, vel erat notior, vel auctoritate gravior habebatur. Utcumque est, varios illos animorum motus, nulla exacta certâque ratione Armatos, procul à fidei rectitudine amoliri nos oportet.

Quare nec moveri debeat qui viderit Scholasticos posterioris ævi, ex quo maxime cum Lutheranis decertari cœptum est, dum ab iis quam maxime dissentire, et pontificiam majestatem tantis eorum conviciis oppugnatam, quam maxime amplificare atque exaggerare pium putant ; alia aliis, quasi certatim addidisse. Passim enim eos videas catholicis nostræ sententiæ defensoribus imputare, quod non satis à Luthero aliisque pestibus abhorreant. Ita dum metuunt, ne non satis credantur abhorrere à Luthero aut ejus asseclis, id agunt ut non modo Lutherum, sed etiam alii alios supergressi esse videantur. Quare cum quis dixerit : Fere de fide ; alius omnino esse de fide addet : cum quis : Aliquibus de fide ; superveniat qui absolute de fide esse decernat. Videtur erroneum, ait ille ; existent qui erroneum plane statim pronuntient. Ita antiquiores modestiores fuere ; verum increscente, ut fit, motu, recentiores, Christianus Lupus[238] Lovaniensis, quem alioquin honoris causa nominatum volo ; anonymus, Nicolaus Dubois ; aliique adeo exarserunt, ut sibi quoque fidem demant. Dominus vero Strigoniensis suum illud, detestabile et schismaticum, totis intentat viribus. Quin etiam ex Italia extitit Nicolaus Cevoli,[239] Comes Patricius Romanus, qui asserat, « Propositiones [559] cleri Gallicani, ad unam omnes, ex Institutionibus Calvini esse desumptas ac plane hæreticales : episcopos, qui ipsas firmaverunt, uti hæreticos et schismaticos, non solum esse extra Ecclesiam, sed etiam ipso tacto caruisse jurisdictione episcopali, et ab omni communione evitandos esse, imo et comburendos.[240] » Cujus quidem viri intemperias ne memoratu quidem dignas esse censerem, nisi ipse, cum argumentis nihil probet, certo argumento esset, supra omnem modum moremque inflari et exaggerari omnia, ubi falsa pietas zelusque præposterus imperitos animos occuparunt.

CAPUT XIV.

Quanta sit Scholasticorum auctoritas, ex Melchiore Cano constituitur, atque hinc efficitur ab omni nos erroris notâ esse liberos.

Quæret aliquis, an recentiores qui hoc sæculo scripserint, contemnamus, cum ab eorum auctoritate discedimus. Equidem contemno neminem, et à Propheta admonitus, ita veritatem quæro, ut pacem colere cum omnibus velim. Cæterum id aperte incunctanterque profiteor, fore ut in gravissimos errores impingat, qui non omnia sæcula totamque traditionis seriem mente complexus, recentioribus se addixerit : sed hæc alias. Nunc, ne quid arroganter dicere videar, Melchior Canus, Scholasticis certe haud iniquus, prodeat in medium, qui de Scholasticorum auctoritate decernat.

Sunt autem ab eo constituta quædam quæ gradatim geometrico fere more, à nobis explicari debent, non quidem eo ordine quo sunt ab ipso tradita, cum ille hæc toto opere, prout instituti sui ratio postulabat, hac et illac fuderit ; nos autem alio spectare oporteat.

Jam ergo ante omnia ponatur divisio, quæ statum quæstionis aperiat, nempe hæc : aliud esse Scholæ opinionem communem, aliud Scholæ placitum, decretum sive, ut alibi vocat, dogma, [560] Armumque judicium : quæ divisio apud Melchiorem Canum ubique diffusa invenitur, maxime vero libro viii, quo reprehendit quosdam qui errent « in eo, quod Scholæ opiniones à certis constantibusque decretis non separant.[241] » Hoc autem etiam ad communes Scholæ opiniones pertinere sequentia docent : « Non disputo nunc, Scholæ communis opinio verane an falsa sit ; sed id ago..., scholasticas opiniones oportere à decretis sejungere. »

Divisionem sequuntur definitiones duæ. Opinio versatur in his quæ non pertinent ad fidem : decreta vero in his quæ ad fidem pertinent. Hæc perspicua ex sese, ex iis quæ sequuntur patebunt clarius. His ergo positis, propositiones explicandæ.

Prima. Nihil necesse esse sequi plurimorum opinionem, neque etiam communem, neque etiam omnium : quæ propositio tres habet partes.

Quoad plurimos attinet : « In scholastica, inquit, disputatione, plurium auctoritas theologum obruere non debet ; sed si paucos viros, modo graves, secum habeat, poterit sane adversus plurimos stare : non enim numero hæc judicantur, sed pondere.[242] »

De communi opinione non Scholasticorum tantum, sed etiam Patrum, ita decernit : « Si non quævis illorum (Patrum scilicet) etiam in re gravi, communis opinio fideles astringit, sed firmum constansque judicium ; ecquid de recentioribus Scholæ theologis dicere nos oportet, quos veteres illi longe, et vitæ merito, et Scripturarum usu, et auctoritatis pondere superarunt[243] ? »

Quare eodem loco quæstionem illam tractans : « An Matrimonium sine Ecclesiæ ministro contractum, sit vere et proprie sacramentum, » cum ille pro ministro pugnet, ac sacramentum esse neget, sibi quidem objicit doctorum multitudinem ab ipsius sententia abhorrentem ; tum hac responsione se tuetur : « Ostendam ergo primum opinionem illam communem esse, non Scholæ dogma firmumque judicium.[244] » Ac paulo post : « Si Thomistæ omnes cum Scotistis existant, si cum antiquis juniores velint contra me pugnare, tamen superior sim necesse est. Non enim, quemadmodum nonnulli putant, omnia sunt in theologorum [561] auctoritate : est quædam tamen ita perspicua veritas, ut eam infirmare nulla res possit. »

Idem tamen in re gravi temerarium esse docet ab omnium omnino consensione recedere. Sic enim loquitur : « Ex auctorum omnium scholasticorum communi sententia in re quidem gravi, usque adeo probabilia sumuntur argumenta, ut ullis refragari temerarium sit.[245] » Vide quid efficiat, ubi de opinione agitur. Concors sententia theologorum omnium efficit scilicet probabile argumentum tantum, quod contemnere sine temeritate non possis : sed ita, si sit omnium in re quidem gravi, concors sententia.

Hæc ille de opinione : sed qua nota internosci possit ab opinione decretum, sic exequitur.

Secunda propositio. Cum ex definitione decretum versetur in his quæ pertinent ad fidem, opinionis nota est, ubi non adscribitur illud, « hæreticum, erroneum, aut id firmiter catholicis amplectendum, aut aliquid simile[246] ; sed id quoque oportet ex certo judicio, non ex opinione dicatur. Nam

Tertia propositio est : An aliquid sit de fide, ad quæstionem et opinionem pertinere potest. Unde emergit.

Quarta propositio. Certa nota est aliquid tradi, ut quod sit vere de fide, neque in quæstione et opinione versetur, « si expresse et proprie à fidelibus firmiter credendum, aut tanquam dogma fidei catholicæ accipiendum dicatur ; vel aliis similibus verbis, aliquid esse Evangelio doctrinæve apostolorum contrarium dicatur. Dicatur, inquam, non ex opinione, sed certo et firmo decreto, » Ergo et illud de fide est, hæreticum est, erroneum est, ex opinione dici potest ; neque tum quæstio statim transfertur ad Scholæ decretum, sed intra opinionis lineam continetur. Exemplum affert : « Licet enim Durandi[247] opinio reprobetur, [562] capite Gaudemus, de Divortiis : sed qui dixit : Verum absonum hoc videtur, et inimicum fidei christianæ, (quæ verba sunt Decretalis) is noluit hæreseos illum condemnare ; verbum enim videtur, judiciorum infirmat certitudinem.[248] »

Quod hic de conciliorum summique Pontificis sententia dixit, alibi ad privatos doctores merito confert ; ac jam audivimus ita de beato Thoma disserentem : « Cum dixerit videri, hoc ipsum sensisse quod dixerit, videri modo, non etiam oportere.[249] »

Quare quos audimus dicentes : Existimo ; censeo, videtur esse de fide, vel mihi, vel aliquibus est de fide, quæ in hac quæstione, etiam posterioris ævi doctorum pars longe est maxima, eos, auctore Cano, ex opinione, non ex certo firmoque judicio dixisse scito ; et cum res opinionis sit, valere nimirum ea, quæ de opinione diximus.

Non tamen sufficit, ut aliqui, vel multi, vel unius ætatis etiam plurimi, majore forte confidentia quam doctrina, absolute certòque dicant : De fide est, erroneum est, hæreticum est. Sed

Quinta et ultima propositio, quam ex Cano depromimus, hæc est : « Concordem omnium theologorum Scholæ, de fide aut nioribus sententiam contemnere, si hæresis non est, at hæresi proximum est.[250] » Et alibi apud eumdem : « Si scholastici theologi aliquam itidem conclusionem firmam et stabilem uno ore omnes statuerint, atque ut certum theologiæ decretum fidelibus amplectendum constanter et perpetuo docuerint, illam ut catholicam veritatem fideles sane amplectemur.[251] »

Vides quæ certa, fixaque et inviolata theologiæ decreta sint, in ea consentire debere firmam stabilemque ad perpetuam scholasticorum omnium, non ex opinione, sed ex certo firmoque judicio profectam sententiam. Qua ex re confirmatur id quod sæpe diximus : qui ita concludunt, nunc, vel, hoc tempore omnes Scholastici ita sentiunt, ab his suam quoque enervari statim infirmarique conclusionem : ut exinde constet id, quod statuunt, ad hæresim aut errorem in fide minime pertinere posse ; cum vel hinc, ipsis quoque testibus, traditionem certum ab eorum [563] sententia abesse constet. Fides enim non est temporum, ut aiebat ille præclare, sed Evangeliorum.

Quæ quidem à me dicta sunt, ut sæpe monui, eo rerum statu, quo nullum novum interpositum est Ecclesiæ decretum, ad antiquam traditionem clarius et expressius declarandam. Qui enim in quæstionibus, quales nostræ sunt, quæ a trecentis fere annis inter catholicos agitentur, nulla ejusmodi auctoritate ducti, ad novas censuras repente prosiliunt, eorum profecto numero sunt, quos dicebat Canus, « de rebus gravissimis temeritate quadam, repentino quasi vento incitatos, ferre sententiam[252] : » qui quidem quo vehementius alios condemnarint, eo profecto luculentius, non in illis hæresim vel errorem, sed in seipsis temeritatem, iustitiamque produnt.

Quare, his positis, omni ratione pervicimus, nos ab omni ejusmodi censura plane absolutos esse. Quadruplici enim veluti gradu tuli invictique consistimus. Primus est : tantum abest ut mota quæstione concors fuerit adversum nos ac perpetua et stabilis Scholasticorum omnium sententia, ut attenta quidem universa temporum serie, non tantum auctorum gravitate, verum etiam numero, superiores simus ; neque tantum privatos doctores innumerabiles, verum eliam theologicas Facultates multas, easque celeberrimas, decreto quoque facto, consentientes habeamus. Hoc primum. Alterum : tantum abest ut mota quæstione, Ecclesia congregata ipsique Pontifices judicium interposuerint suum, ut potius consulto à judicando saltem temperarint, resque integras reliquerint. Tertium : ex eo consequens est, ut si privati doctores posterioris ævi, consulto tacente Ecclesia, censorias notas vel maxime adhibuissent, non nisi temeraria ; præcipitesque haberi possint. Postremum : nequidem id fecerunt, certo judicio concordique sententia, sed his plane verbis, quæ opinionem, non autem firmum decretum indicent.

Jam vero cum certa pro nobis, atque omni auctoritate firmata, synodi Constantiensis decreta proferemus, quinta quæstio erit : quo illi loco sint, qui tantæ auctoritati contradicant ? Sed eam [564] quæstionem ad aliam hujus operis partem reservamus. Hic nos tutos esse probasse sufficiat.

Cæterum cum Melchioris Cani proferimus auctoritatem, non propterea omnia, quæ hæc tractando, magnifice de scholasticis doctoribus edixerit, à nobis comprobata esse volumus, quale est illud : « Scholæ auctoritate res plurimas ab Ecclesia esse definitas[253] ; » cum potius videatur dicere debuisse, perpetuæ traditionis auctoritate definitas fuisse : cujus traditionis Scholæ doctrina, pars aliqua haud quidem contemnenda fuerit. Neque magis probamus illud : « Omnes simul Scholæ theologos, uti retulimus, errare non posse ;... quod eorum error, error esset Ecclesiæ, utpote, cum ad decernendum hujusmodi res, non alios Ecclesia quam theologorum oculos habeat, qui si fallerentur, totum Ecclesiæ corpus, in suo facerent errore versari.[254] » Quasi episcopi, veri Ecclesiæ doctores à Christo instituti, nihil ipsi per sese sapiant et intelligant ; aut Scholastici tantum, non autem vel maxime, qui in publica Ecclesiæ cathedra, verbum divinum catechismum que tradant, audiendi sint ; quæ et alia quo sensu probanda, vel intelligenda sint, in medio relinquimus. Id unum contendimus, ut illius quoque, qui Scholasticis plurimum tribuat, calculo, à quorumdam Scholasticorum censuris tuti et illæsi simus.

CAPUT XV.

Aliæ notæ : quæ ad fidem pertinent paucis diluuntur : sapiens hæresim, male sonans, periculosum in fide quid sit' : schismaticum à D. Strigoniensi inustum, sed ne hujus quidem nominis significatione perspecta.

Noster quidem Gerson, quo auctore à nostra Facultate multas, easque accuratas, et ad regulam exactas censuras esse editas, omnes consentiunt, de censurarum notis, multis libris agit. Sed in eo libro maxime, cui est titulus, Declaratio veritatum quæ credi debeant.[255] Quo loco, post hæretici erroneique notas, docet propositionem quæ hæresim sapiat definiri posse eam, « ex cujus concessione, coassumpto aliquo, quod non potest rationabiliter [565] negari, sequitur hæresis. » Talis esse videretur hæc propositio : Gregorius Magnus non fuit Papa. Assumpto enim eo, quod non fide quidem sed aliunde certissimum est : Gregorius Magnus rite fuit electus in Papam ; sequeretur eum qui canonice in Papam sit electus, non esse Papam, quod esset hæreticum. Unde existit illud, sapiens hæresim, in ea propositione, Gregorius Magnus non fuit Papa ; quam definitionem à Gabriele Biel[256] Gerson deprompsit integram.[257] Totum vero illud, sapiens hæresim, à nostra sententia excluditur, cum illud coassumptum, quod licet non fide certum, alioqui evidens per se sit, nequidem fingendo excogitare quis valeat.

Male sonans in fide, quantum capio, haud facile secernas ab eo quod sapit hæresim sive errorem ; sed ut id quod sapit hæresim ad gustum quemdam, ita id quod male sonat, magis refertur ad aures : quod cum subtiliter apud te pensitaveris, in idem recidere facile comperies ; quanquam male sonans à Melchiore Cano confunditur cum eo, quod sit piarum aurium offensivum,[258] de quo dicemus postea.

Neque ab iis multum distat istud quod periculosum in fide dicitur : cujus quidem notæ insigne exemplum habemus in censura Vernantii nostræ Facultatis, 24 Maii 1664. Erat hæc Vernantii propositio : « Si Papa non est infallibilis in Scripturis interpretandis, nostra fidei professio mutanda est, neque dicendum amplius nos sanctam Ecclesiam catholicam et Romanam credere.[259] » Quæ propositio, quoniam ea quæ fide certa essent, cum incertis dubiisque implicabat, remque fidei sola opinione fundabat, ipsa fides in periculum vocabatur ; quippe quæ cum opinione in ejusdem casus consortium trahi posset. Atque id sacra Facultas cum intelligeret, præclare pronuntiavit : « Hæc propositio est falsa, [566] temeraria, scandalosa, periculosa in fide. » Quam censuram incurrunt nunc, qui primatus fidem totamque Ecclesiæ catholica auctoritatem, cum ea quam imbiberunt opinione, connectant.

Jam profugatis iis quæ nostram fidem incusent, facile efficiemus, ut illo schismatici elogio, quod Dominus Strigoniensis iratus effudit, nihil quidquam sit inanius. Et quidem doctrinam nostram contra potestatem indirectam, non modo Perronius cardinalis, sed eliam, eodem teste Perronio,[260] ipse Bellarminus hujus potestatis propugnator acerrimus, absolvit ab anathemate. « Cæterum, ait Perronius, ipse Bellarminus monet id quod de Pontificis in temporalia potestate indirecta docet, non à se haberi ut fidei doc trinam, aut sub poena anathematis et excommunicationis à fidelibus tenendam. Quare hæc omnia communioni ecclesiasticæ sanciendæ impedimento esse non possunt ; » certissimèque constat à Domino Strigoniensi inustam schismatis notam, ne illius quidem definitione perspecta.

Primum enim schisma separationem sonat ; quare schismatis nomen sponte corruit, ubi nulla separatio est. Atqui clerus Gallicanus, neque se à quoquam, neque quemquam à se separat : ergo schismatis nomen, ipsa nominis significatione statim vacat. Si autem vacabat in nos, necessario recidebat in auctorem ; cum procul dubio sit ipse reus schismatis, qui pacificis ac fratribus schismatis crimen intentat. At enim ejus nomine respondebunt : Vos Galli nondum schismatici, sed propositiones vestræ schismaticum virus instillant. – Quo pacto ? – Ideo certe quia ad separationem inducunt. – At qua in re ? In doctrina scilicet, cum res doctrinæ sit. – An ergo docemus rem à communi omnium fide abhorrentem ? Id si ita est, jam non schisma, sed hæresis aut error est, quod cum nec ipse dixerit, certe schismatis nomen, nulla re nixum, inane esse docet. An forte schismatici sumus ; quod de doctrina necessaria litigamus ? Atqui ne litigamus quidem ; nostra proponimus ; ab omni contumelia et censura temperamus.

Ecclesiæ antiquitus aliæ alias Scripturas admittebant : non easdem omnes. Erant qui Epistolam ad Hebræos, erant qui Apocalypsim respuerent, et in iis quidem à Romana Ecclesia [567] dissentirent : nullum tamen erat schisma, quod innocuè et citra cujusquam injuriam dissiderent, neque alii alios condemnarent ; quæ longe profecto gravioris momenti, quam hæc nostra erant.

Nostri certe episcopi neminem condemnarunt. Si vero schismatici sunt, ideo quod non laturi esse videantur, apud nos doceri suis decretis contraria ; jam sunt schismatici, qui in aliis regionibus nostra proscribunt, aut vero condemnata ea esse, demonstrare oportet. Quod tu si crederes, non jam schismaticos, sed haereticos nos diceres.

Summa sit. Duo sunt quæ in Declaratione Gallicana proponuntur : alterum communis omnium fides de primatu Petri ; alterum sententia Parisiensium et Ecclesiæ Gallicanæ, quam à synodo Constantiensi et antiqua traditione manasse arbitramur. Sane cum fidem proponere aggredimur, ea tantum producimus, quæ omnes catholici uno ore suscipiunt. Neque vero aliter egit Dominus Strigoniensis, in ea quam cum ipsa censura edidit fidei professione solemni. « Profitemur, inquit, atque spondemus sanctæ Romanæ Ecclesiæ, quæ unica est, perpetuo adhæsuros, neque ab ejus institutis totius orbis consensu approbatis, ubique florentibus ac dilatatis, quovis prætextu discessuros,[261] » Non ergo privatas sententias adducat, oportet, qui fidem profitetur ; sed quæ totius orbis consensu approbata, ubique florentia ac dilatata sint.

At dices : Quid ergo additis alia ? Addimus quæ utilia Ecclesiæ, quæ familiaria nobis, quæ posteris profutura : addimus quæ primatum ipsum, atque amplitudinem Romani Pontificis firment, invictamque et in animos suavius influentem præstent ; sed ea asserentes, condemnamus neminem ; veritatem pariter pacemque diligimus.

Exploso schismatici titulo, illud absurdum et detestabile Domini Strigoniensis, quippe quod plus irarum quam censurarum habeat, omittimus. Nihil enim videtur dixisse, qui cum nihil perspicuum haberet dicendum, vaga confusâque sententia detestabilem esse doctrinam effutiit eam, quam fidei repugnare nec ipse diceret. [568]

LIBER TERTIUS

Quod declaratio gallicana ab omni censura immunis sit, ex ipso statu quæstionis demonstratur.

CAPUT PRIMUM.

Adversarii falsa imputant Parisiensibus, ac pessime constituunt statum quæstionis ; anonymus auctor tractatus de Libertatibus Ecclesiæ Gallicanæ : Papæ suprema potestas et monarchia ecclesiastica à Gersone et aliis Parisiensibus agnita : Constantiensis consilii loci à Cajetano et aliis objecti : an recursus ad concilium in estraordinariis casibus supremam Papæ impediat in ordinariis casibus potestatem ?

Animadverti eos, qui antiquam Parisiensium sententiam, eique congruam cleri Gallicani Declarationem censoriis configunt notis, id facere ex conceptis de hoc dogmate falsis opinionibus, quos proinde, constituto statu quæstionis, facile refellemus.

Atque ille quidem, qui de Libertatibus Gallicanis scripsit anonymus, quæstionem de conciliorum potiore potestate ita constituit : « Sed quæstio est, penes quem sit suprema potestas, nn penes episcopos sine summo Pontifice, an penes summum Pontificem sine episcopis, dum invicem distinguuntur.[262]« Quare toto libro v, quo hanc quæstionem tractat, ubique profitetur agere se de concilio, à quo Summus Pontifex ejusque legati absint. At profecto constat non in eo positam quæstionem : an Papa concilio subsit ei, quod sine ipso congregetur : quæ specialis est controversia tractata ab Orientalibus, tempore concilii quinti, congregati sine Vigilio ; sed an Pontificis decreta de fide aliisque hujus generis rebus, ea sint quæ à synodo retractari possint, atque interdum debeant ; et an congregato, ut nunc ordinarie canones jubent, ejus auctoritate concilio, ipsius, an Patrum ac sacri consessus sententia prævaleat. [569]

In eodem errore versatus est Emmanuel Schelstratus ac cæteri passim, qui intelligunt ejus tantum à nobis asseri concilii potestatem, quod seorsim à Papa fiat. Quo uno clarum est, à toto quæstionis statu aberrare eos, eorumque argumenta, censuras, tractationes universas in irritum cadere.

Sane apud omnes constat, certis quidem in casibus extraordinariis concilium absque Papa congregari posse ; idque non modo in schismatis casu, si Papa sit dubius, sed etiam extra schisma, si sit hæreticus, si detentus, si mente captus, si aperte simoniacus, si ea moliatur quibus universam pessumdet Ecclesiam, aliis denique in casibus, qui dilationem remedii non paterentur, quos casus evenire posse, theologi canonistæque omnes, et ipse etiam agnoscit anonymus[263] ; atque iis in casibus, Papæ concilium anteponi oportere nemo diffitetur. Quorsum enim attineret concilium absque Papa fieri, nisi auctoritas concilii prævaleret ? Rursus autem confitemur generale concilium absque Papa congregatum, nisi id ipsa necessitas expresserit, ipso jure esse nullum, ut iis de rebus litigasse, nihil aliud sit, quam operam ludere et aliis invidiam conflare voluisse.[264]

Sunt alia quæ nobis imputent æque falsa. Primum negari à nobis, eam qua Romanus Pontifex, Christo auctore, gaudeat supremam in Ecclesia potestatem, ac monarchicum Ecclesiæ Romanæ statum, sive ut Patrum magis utamur vocibus ; illam perfectissimam unitatem, in quam Ecclesiæ administrandae ratio tendere ex Christi instituto debeat. Hoc primum nobis imputant ; tum illud ex eo profluens, nullum à nobis poni controversiis [570] oborturis finem, nisi concilio generali congregato totoque orbe commoto ; quod cum sit difficillimum, ac sæpe ne possibile quidem, hinc dari hæreticis grassandi, et omnia perturbandi locum. Denique addunt, si fieri possit, id quod Parisienses asserunt, Romanum Pontificem de fide decernentem aliquando falli, etiam fieri posse, ut quæ catholica fides et Ecclesia est, non eadem semper Romana fides et Ecclesia sit. Ea vero esse quibus maxime moveantur, et quibus libros impleant, qui bona fide agat, nemo negaverit. Atqui ea ne objicerent quidem, si vel statum quæstionis cogitare vellent.

Supremum enim illud, ut inde ordiamur, ex concilio maxime Constantiensi repetendum putant. Vel Cajetanum audi contra nostros disputantem. Statim fundamenti loco ponit illud,[265] in Constantiensi synodo per Martinum V ita definitum : « Papa supremam habet auctoritatem in Ecclesia Dei.[266] » Cui est geminum illud ; ab eadem synodo in Viclefo damnatum, et a Martino V, approbante synodo, repetitum : « Non est de necessitate salutis credere Romanam Ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias, » Idem urgent omnes, et eo maxime argumento Nicolaus Dubois Declarationem Gallorum oppugnat.[267]

Optime interim, quod ex ea synodo maxime argumentantur, quam maxime auctorem secuti sumus. Neque immerito ex ea synodo supremæ auctoritatis vocem ac titulum constabilitum volunt, qui in ea synodo primum appareat. Res enim ipsa antiqua ; sed prima, quod sciam, synodus Constantiensis fuit, quæ supremæ auctoritatis adhibita voce, Romanæ Ecclesiæ primatum commendaret. Hinc nostrum postulatum, ut ex ea synodo, supremum illud interpretemur, in qua primum fuerit summa auctoritate proditum. Hic jam adversarios trepidare videas. Satis enim sciunt synodum Constantiensem eam esse, quæ apud ipsas male audiat, quod consiliorum faveat auctoritati ; sed profecto necesse est, vel omnia jura conturbent, vel eo utantur judice quem ipsi elegerint. [571]

Nos inquiunt, non protulimus sessionum iv et v decreta, quæ concilium Pontifici anteponunt : nondum enim omnes obedientiæ convenerant. At nihilo magis convenerant sessione viii, cum illud in Viclefo damnatum est : « Romana Ecclesia non est suprema inter alias Ecclesias, » Una tam convenerat Joannis XXIII obedientia quæ sessionum iv et v edidit canones, quos pertimescitis. Certe sanctam synodum tam cito à sententia discessisse, atque à sessione v ad sessionem viii tantam rerum esse conversionem factam, nec vos ipsi creditis. Ergo suprema illa auctoritas Pontifici attributa, cum ea quam Constantienses conciliis asserunt auctoritate, non repugnat. Illud tamen omittamus : sessionum iv et v decreta in alium locum differamus. At certe adversarii non negabunt in sessione v ita intelligendam esse supremæ auctoritatis vocem, ut sessione viii explicata est ; atqui in sessione viii ita explicatum est supremam esse Ecclesiam Romanam ipsumque Pontificem, « quatenus primatum habet super omnes ecclesias particulares. » At forte Cajetanus ne eum quidem locum, tametsi est à Martino V aperte comprobatus, proferre voluerit : obscurus, ambiguus nimisque concilians est ille locus. Audiamus ergo tandem quid ex Martino V prolatum voluerit. Nempe id in Bulla Inter cunctas, sacro Constantiensi concilio approbante, editum : « Quod Papa canonice electus... sit successor beati Petri, habens supremam auctoritatem in Ecclesia Dei. » At ne illud quidem cogitas supremam dixisse in Ecclesia Dei. Tu continuo infers : ergo super omnem Ecclesiam, etiam congregatam. Statum quæstionis, et ipsa quæ laudasti verba mutas. Nos autem fatemur, supremam in Ecclesia, non tota Ecclesia, etiam congregata, superiorem, sive quod idem est, et in concilio Basileensi positum : « Papa in Ecclesia major, non tamen tota Ecclesia major. »

At enim Cajetanus ita philosophatur[268] : Non est ille supremus etiam in Ecclesia, qui supra se agnoscit aliquam in Ecclesia potestatem, cui subsit ; atqui Parisienses talem Papam faciunt ; qui conciliari potestati subsit : non ergo papalem, sed conciliarem supremam faciunt potestatem. Cui argumento faciie [572] respondemus, utramque supremam esse diverso respectu : supremam alteram, nempe pontificiam, tanquam ordinariam ; supremam alteram, nempe conciliarem, extraordinariis in casibus, ac raro eventuris : quam distinctionem, ne ea quidem, qua plurimum Cajetanus utitur, philosophia respuat. At enim supremi vocem strictissimè vult acceptam, etiam in Constantiensi quod laudat decreto ; siquidem id fingit, omnes concilii Patres, quidquid antea cogitarint, edixerint, sanxerint ; Martanum vero V, quidquid audierit, approbaverit, exscripserit, oblitum esse penitus. Recte. Sin autem non ita est, ipse profecto Cajetanus est nimius, et suprema Papæ potestas, ex Constantiensi quo utitur decreto, mitius intelligenda est.

Vis monarchiae vocem ? Nostri ultro amplectuntur, et aperte Gerson : « Plenitudo potestatis ecclesiasticæ... à Christo collata est supernaturaliter Petro sicut Vicario suo et Monarchæ primo, pro se et successoribus usque in finem sæculi[269] ; » et postea pro absurdo habet, « regimen ecclesiasticum non esse monarchicum, et habere multiplex caput : quod quidem, inquit, est aperte hæreticum, » et tractatu celebri, de Auferibilitate Papæ, postquam humanas monarchias in aristocratias aliquando converti posse memoravit, ut olim in republica Romana factura est, addit : « Non sic de Ecclesia Christi, quæ in uno Monarchâ supremo... fundata est à Christo..., et oppositum sentientes... errant in fide... contra articulum illum : Et unam sanctam Ecclesiam.[270] »

Quod factum esse docet, ut non schisma fieret, sed reductio ad unum supremum ; et idem ipse, nostrique semper inculcant. Neque eo secius ipse, et alii iisdem in locis, concilii superioritatem ex Constantiensibus decretis vel maxime propugnant. Quare totum illud de suprema potestate, deque monarchiæ statu, extra quæstionem est, et nobis invidiose objectum.

At enim Richerius hanc monarchiam odit, et ubique insectatur, et aristocratiam ecclesiasticam laudat. Non ille quidem absolute, sed monarchicum esse Ecclesiæ statum suo sensu profitetur. Verum, utcumque est, ipse viderit : non clerus Gallicanus [573] tutandum eum suscepit : Gersonem potius et Parisienses tueretur. Sed ne ipsos quîdem, nisi quatenus antiquæ traditioni, et synodo Constantiensi consentiunt. At, inquis, non est supremus Romanus Pontifex, si semper ab eo ad concilium recurratur : et hoc nobis imputas extra quæstionem. Ad certos enim casus, eosque

extraordinarios atque generales, quibus Ecclesia tota concutitur, sese ipsa redigit Constantiensis synodus, quam sequimur ducem. Eo vero prætextu continuo sollicitari Ecclesiam, ac christianum orbem commoveri, Sedisque apostolicæ auctoritatem, in ordinario etiam regimine et quocumque casu dato, à concilii auctoritate suspensam, adeoque impeditam semper, et invalidam teneri, ac nomen nudum esse pejus omnibus malis odimus. Neque eo magis probamus Pontifici etiam delinquenti, aut delinquere viso, semper intentari concilii generalis auctoritatem, ac sub concilii nomine schismati præberi fomitem : Gerson enim et alii inculcant assiduo, valere concilii auctoritatem ad Papam judicandum, certis casibus,[271] iisque ita extraordinariis, ut vix mille annis, bis aut ter eveniant : quibus tamen haud secus ac quotidianis casibus in antecessum provideri, stabilita concilii auctoritate necesse sit, quod scilicet Ecclesiæ ipsi in æternum duraturæ, mille anni sint tanquam dies unus ; totque tentationes expertam ac tantis præliis præparatam, vigilare sibique cavere oporteat.

Neque ex eo quod Constantiensis synodus Papam subesse concilio velit, etiam in negotio reformationis generalis, ideo probamus reformationem eam quam sine Papa aggredi vellent. Nam Cameracensem audimus, ita concionantem in ipso Constantiensi concilio : « Manifestum est quod Ecclesia fuit multipliciter deformata, indiguitque et nunc maxime indiget, ut in fide et in moribus reformetur ; » explicata fide scilicet, ejectis hæreticis purgatisque moribus, « Sed nunc membris Ecclesiæ separatis à Capite, per tetrum illud schisma, et apostolico dispensatore et directore carentibus, nequaquam bene fieri posse speratur.[272] » Quod quidem secuta synodus Constantiensis, reformationem distulit, et electionem Pontificis expectavit. [574]

CAPUT II.

Falso imputari Parisiensibus, quod saltem in fidei causis, recursus ad concilium semper sit necessarius.

At illud ineluctabile esse putant, quod, saltem in fidei causis, recursus ad concilium semper sit necessarius, si Papam negemus esse infallibilem. Qua una doctrina prævalere hæreses, cum in ea incidunt tempora, quibus concilium vix ac ne vix quidem congregari possit. Hoc adversarii omnes ad unum inclamant ; sed hæc omnia frustra sunt. Jam enim Lutherum omni anathemate prosecuti sumus, quod ad generale concilium omnia fidei decreta suspenderet ; et nostra Facultas eamdem doctrinam in Milleterio condemnavit atrocibus notis : quam censuram integram suo loco referemus. Neque obscurum est Gersonem et alios, id non tantum concilio generali et congregatæ Ecclesiæ, sed etiam ubique diffusae tribuisse, ut errare non possit ; nec mirum, cum concilium ipsum eo sit infallibile, quod Ecclesiam repræsentet : quo fit ut Ecclesiam per se esse infallibilem negare nequeat, qui vel intelligat repræsentare quid sit. Denique pestiferam doctrinam clerus Gallicanus, novissima illa, quam totis studiis impugnant, Declaratione confixit, dum sine concilio quoque Ecclesiæ consensum valere professus est. Sed illum quem laudamus, Ecclesiæ consensum irridet Nicolaus Dubois, dum ea verba tractat Declarationis Gallicanæ : Nisi Ecclesiæ consensus accesserit. Sic enim interrogat : « Cujus Ecclesiæ ? An universalis, omniumque prælatorum et episcoporum, etiam capitulorum, tam cathedralium quam collegiatarum ? » Ut ludit vir suavis, sibique et aliis offundit nebulas ! Pergit porro : An omnium episcoporum totius orbis, etiam Japonum, Indiarum et aliorum apud infideles vel hæreticos latitantium ? Quandonam tandem hic habebitur ? Dum expectabitur ab aliquibus aliorum consensus, ex his forsan mortui erunt plures, qui forte consenserint, sed de quorum consensu non constet authentice, Illorum igitur qui successerint novus consensus [575] erit expectandus... An majoris partis... Facti quæstio inextricabilis, quia unde scietur, quod illi quos consensisse constabit authentice, majorem partem Ecclesiæ constituunt.[273] » Quin episcoporum labori ac sumptibus parcit vir providus : « Quanta, inquit, singulis episcopis molestia et sumptus, ut ex toto orbe, ab omnibus ecclesiis vel saltem majori earum parte obtineant authenticam consensus demonstrationem ? » Metuit etiam Galliæ ab iis, qui praetendunt pontificias Bullas de Janseniano negotio, non esse recopias : « Satisque, inquit, ipsis erit si negent ; quia... illi incumbit probatio, qui affirmat, non qui negat. » Hæc tamen et alia, quæ operose et anxie vir bonus congerit, eo fundamento nituntur, quod consensus, nisi certa consentientium omnium, per peculiare instrumentum, testificatione constare non possit ; quod cum sponte et uno veluti flatu corruat, tum omnis machina concidat necesse est, et inanes terriculæ, uti illa in nubibus efficta monstra, evanescunt.

Paribus argumentis si quis adoriatur nostrum auctorem, rogetque aliqua lex recepta, an obsoleta sit ? Credo, plebiscitum requiret, quo ipsi quidem constet plebem decreto facto legi obstitisse, aut vero consensisse : vel quandoquidem plebi subditæ non est datum abrogare legem à principe latam, nisi aliquo modo princeps consenserit, noster hæsitabit quoad de abrogata lege diploma principis afferatur : totumque illud, quo de explicito et implicito, interpretativoqne consensu, theologi, philosophi, jurisconsulti sanciunt ad unum omnes, futurum est irritum. Hos in re tam seria ludos agunt.

Neque cogitant consensum publicum non eo constare, quod aliquod de illo exiet commune et publicum instrumentum. Quin illud est persæpe multo validissimum, ut in omnibus imperiis, ita in imperio Christi, quod nullo peculiari instrumento consignatum, sed omnium inscriptum mentibus, omnium sermone usuque celebratum. Atque illud in Ecclesia plerumque contingere, et ex sese perspicuum est, et suo loco fusius exequemur, et vel nunc satis liquet de decretis pontificiis nullam dubitationem [576] esse posse, receptane sint annon ? Quis enim nesciat nullis missis nuntiis, nullis perlatis litteris, de janseniano negotio diplomata ubique obtinere, cum neminem obstrepere ac reclamare audiamus ? Quod cum sit, tunc concilium non est necessariam. Sic enim sua sponte per pronos animos, ab alta Sede Petri, vera doctrina prolabitur, ac Romano Pontifice omnium explicante doctrinam et sententiam, nihil necesse est, ut congregata synodo, ipsa per se tota quid censeat Ecclesia eloquatur. Denique quocumque modo fiat, ut Ecclesia consentiat, transacta plane res est. Neque enim fieri potest unquam ut Ecclesia, Spiritu veritatis instructa, non repugnet errori. Sic res janseniana processit. Sed hoc quoque suo loco. Interim, satis constat totum illud tantopere à Disquisitore aliisque jactatum, de sumptibus atque laboribus, deque nuntiis ac litteris quocumque mittendis, ludicrum vanumque esse.

CAPUT III.

Quod si unus vel alter Romanus Pontifex in decreto fidei aberraret, nihil fidei Romane, nihil Romanæ cathedræ Sedique apostolicæ noceretur.

Jam si eveniret illud, quod absit, ut à Romano Pontifice quæstionem fidei male judicante[274] reliqua Ecclesia dissentire [577] cogeretur, non propterea fides et Ecclesia Romana interiret, aut vera Ecclesia fidesque Romana esse desineret. Id jam docuimus, cum de Joanne Driedone loqueremur[275] : quo loco constituimus Romanam, hoc est Petri, non defecturam fidem eam esse, quæ à Petro primo, per successorum seriem ad nos devoluta jam coaluit. Neque vero Romana fidei in solo aliquo Pontifice est ; alioquin intereunte Pontifice, Romana interiret fides. At etiam vacante Sede, Romana fides viget, vigeretque profecto, etiamsi Pontifex plusquam mortuus, quocumque tandem modo, à fide deficeret ; et in infando illo schismate, quo quadraginta fere annorum spatio non erat in Ecclesia Pontifex, nisi dubius, ac proinde nullus, si Bellarmino aliisque credimus, haud propterea minus Romana fides, Romana Ecclesia stetit. Unde Joannes à Turrecrematâ, Dominicus Jacobatius et alii canonistæ, sive antiquiores, sive posteriores, suo quodam modo Sedem apostolicam et Romanam fidem ab ipso Pontifice sejungunt ; et ipse Turrecremata scripsit : « Si vel maxime Eugenius IV synodi Basileensis sessiones prima confirmare voluisset, Sedem apostolicam passuram non fuisse[276] ; » quæ quidem, an, et quatenus recte distinxerit, alibi inquiremus. Hinc profecto clare perficimus, etiam eorum auctoritate qui Romano Pontifici maxime favere velint, eos à sede sua certo quodam modo ita esse distinctos, ut vel iis labentibus, sedes immota stare possit ; quod huic loco sufficit.

CAPUT IV.

Adversarii quæstionem de superior itate Papæ ad vana redigunt ; casui hæresis evertit eorum generales regulas : Cajetani argutiæ recitantur.

Repulimus ea quæ Parisiensibus falsa imputantur, sed odia profecto omnia, quibus hanc sententiam prosequuntur, necesse [578] est ut concidant, cum ea viderimus, quæ ipsi, vel tanquam necessaria, vel tanquam probabilia confitentur.

Placet primum audire quid illi velint, qui vehementissimi omnium fuerint. Hi dicent statim, Papam supra omnia concilia esse ; nullo casu à sibi subjectis judicari ; neque enim duas potestates supremas esse posse ; contrariam sententiam erroneam esse. ita Cajetanus,[277] primus omnium, quod sciam, erronei affixa nota, satis confidenter (quippe quem nec alii sequerentur). Sed ipsum tanta dicentem audiamus. Statim hæret ad canonem Si Papa,[278] et ad illud, nisi fuerit à fide devius ? Tunc enim accusari, damnari, deponi Pontificem, velit, nolit, confitetur. At forsitan declarative tantum, non autem destituti ve, ut aiunt : Papam enim volunt per hæresim ipso jure cadere à papatu, ac declaratione tantum opus esse. Hæc alii, non ipse Cajetanus ; atque omnino asserit non id divino jure, non humano esse cautum. Sic denique statuit : « Papa hæreticus non est ipso facto depositus, sed deponendus.[279] » Sagatis enim ingenii vir satis intelligebat ad quam pontificii status ac publicæ securitatis perniciem pertineret illud, ipso facto depositus, Statim enim, hæresis mentione facta, contemni impune Pontificem à quocumque privato, et ejus acta haberi nulla et irrita, et totam concuti Ecclesiam : quæ Gerson intuens docebat, « Papam non cessare, ipso facto, quo cadat in hæresim, sicut nec alius episcopus, propter incertitudinem ecclesiasticæ politiæ.[280] » Neque erat quod ad notorietatem incurrerent. Primum enim de ipsa notorietate luditur, periculosissimumque est notorietate agere, nisi ipsa notorietas certo supremoque judicio declaretur. Tum si ad notorietatem solam animadversio necessaria redigitur, maximum erat periculum, permitti Ecclesiam hæretico Pontifici, certa in fidem, licet nondum notoria machinanti. Quo in genere, quæ occultiora, ea periculosiora sunt. Quare nec canon, Si Papa, in notoria tantum hæresi Papam judicari vult, sed generatim, si sit à fide devius, honorique ac securitati ipsius Pontificis datur, ut nonnisi à concilio generali judicandus veniat. His quidem [579] rationibus victus Cajetanus assensit. At illa interim præclara quam animo informaverat, pontificatus idea effluebat. « Magna enim, inquit, restat ambiguitas quomodo et à quo judicabitur Papa deponendus... ; cum judex in quantum judex, sit superior eo qui judicatur.[281] » Magna certe et inextricabilis difficultas. Videamus quomodo se expediat. Primum refert à quibusdam dici, « quod licet absolute Papa non habeat superiorem in terris, ipse tamen, in casu hæresis, habet superiorem in terris Ecclesiam universalem ; et sane, inquit, est via communis. » Verum eam ipse rejicit, male sibi metuens, ne scilicet ex illo casu pulsus in alium, nullo loco possit consistere. Neque enim Christus peculiare quidquam, universali Ecclesiæ tribuit in solo hæresis casu ; atque omnino tota illa de perfectissima, hoc est, in omni casu suprema et absoluta Pontificis monarchia, tota, inquam, illa Cajetani idea ac regula perit, si vel in uno casu hæresis fallit. Attamen sic elabitur : « Posse dici quod Papa nec simpliciter, nec in casu hæresis habet superiorem in terris, sed subest potestati ministeriali universalis Ecclesiae, quoad solam depositionem. » At interim extorquetur vel ab invito illud, subest ; neque efficiet ulla arte Cajetanus, eum qui, ut deponatur, subest, non etiam subesse, ut convincatur et ut judicetur. Neque item efficiet, ut is qui habeat judicem, non habeat superiorem. Quis autem negaverit ministerialem esse Ecclesiæ potestatem ? Respectu Christi certe ; Papæ quidem respectu, ministerialem esse, qua Papa judicetur ac deponatur ; nec si millies dixerit Cajetanus, omnesque argutias exhauserit, ulli persuadebit.

Sane operæ pretium est intueri ut se torqueat, dum potestatem illam ministerialem exponit Ait enim potestatem illam, qua Papa deponitur, tripliciter considerari posse. « Tria enim, inquit, inveniuntur in Papa ; scilicet papatus, persona quæ est Papa, puta Petrus, et conjunctio utriusque..., ex qua conjunctione resultat Petrus Papa, » His positis subdit : « Et quoniam amotio Papæ, sive per renuntiationem, sive per depositionem, sive per ejectionem non est corruptio papatus, nec Petri, sed conjunctionis papatus et Petri ; idcirco diligentissime et cautissime oportet pro [580] regula habere ante mentis oculos, cum de amotione Papæ tractatur, quod non requiritur potestas superior Papa, sed superior conjunctione inter Petrum et papatum. »

Hæc Cajetanus operosissime tribus exequitur prolixissimis capitibus xx, xxi et xxii. Qua sane doctrina facile demonstraveris, ne Nestorium quidem, exempli gratia, ab Ephesino concilio, tanquam superiore fuisse depositum. Quis enim non videat depositionem eam non esse corruptionem episcopatus, qui sane in Ecclesia catholica manet integer ; neque etiam Nestorii, qui incolumis superest ; sed conjunctionis episcopatus cum Nestorio : atque adeo concilii Ephesini potestatem non esse superiorem episcopo Nestorio, sed superiorem conjunctione inter Nestorium et episcopatum : quæ quam vana et absurda sint omnes intelligunt.[282]

Quare et illud vanum est, quod illa potestas qua Papa hæreticus deponitur, « licet minor papatu, habet tamen vim coactivam, non super Petrum Papam, sed super conjunctionem papatus et Petri..., in causa hæresis ; ita quod illa potestas relata ad Papam est ministerialis, relata ad conjunctionem Petri et papatus in fieri vel dissolvi, subjecto existente disposita, est auctoritativa.[283] »

Huc denique recidunt qui paradoxa fingunt, ut altiora quam ipse Christus de Christi Vicario meditentur. Quæ Cajetanus, ut ipse profitetur, ex intimo philosophiæ sensu quantumvis deprompserit, omnemque scholasticæ suæ artem excusserit, non tamen perfecerit ut ad hæc inania, theologiæ gravitas, ne dicam fidei, redigatur auctoritas. [581]

CAPUT V.

Suaris labores æque irriti circa depositionem Papæ in hæresim lapsi.

Vidit Suarez Cajetani mirum in modum laborantis conatus irritos. « Hic, inquit, Cajetanus mire se vexat, ne cogatur admittere in casu etiam hæresis concilium stare super Pontificem.[284] » Et ille quidem assentitur Cajetano neganti casum ullum esse, quo certus et indubitatus Pontifex superiorem agnoscat, et ad illud recurrit : in casu hæresis, Pontificem ipso facto depositum esse. Ne tamen in illa quæ jam relata sunt, incurrat incommoda, illud, ipso facto, non valere dicit, nisi post Ecclesiæ declarationem. At jam illa omnia redeunt : si Papa accusandus, citandus, judicandus veniat, ergo habet superiorem ; ac prohibere nemo potest, quin illa, quam Suarez postulat, declaratio Ecclesiæ, non sit illius judicantis actus.

Id quidem sentit vir sagax. Cæterum sic se expedit : « Quando Ecclesia Papam hæreticum deponeret, non ipsa tanquam superior, sed ex consensione Christi Domini juridice declararet eum hæreticum esse, atque adeo prorsus indignum Pontificis dignitate, tumque ipso facto immediate deponeretur à Christo.[285] » Quid sit autem illud consensione Christi Domini, hæreticum adeoque indignum declarare, et quæ tandem illa sit Christi Domini consensio ? specialisne ea, an generalis, et quatenus nobis comperta sit, exponat qui potest. Certe quæ in Ecclesia recte legitimèque fiunt, Christi, non dico consensione, sed auctoritate fieri confitemur, et eatenus Christus vere in Ecclesia est per suum Spiritum omnia administrans. Cæterum immediate, hoc fieri, id est, nulla interposita Ecclesiæ auctoritate, nec Suarez dixerit, ut profecto ipse, haud minus quam Cajetanus sese inani opera vexasse videatur.

At enim Suarez ait : Ut, in electione Papæ, electores non conferunt ei potestatem, sed personam designant, cui Christus conferat ; ita qui deponunt, personam designant, cui Christus [582] abroget potestatem : neque absimilia dixerat Cajetanus ; sed hæc nihil ad nos. Id certe quærimus, an non Ecclesia aliquam exerceat jurisdictionem super eum quem citet, quem convincat, quem declaret inhabilem ac potestate destitutum. Verba quærunt illi ; nos rem ipsam intuemur. Certe electores Papæ genus aliquod jurisdictionis exercent in electum, quippe qui eidem papatum conferant, cujus detrectantis excusationes admittere, si justæ videantur, vel si iniquæ, respuere, atque ad onus suscipiendum cogere omnino possint. Sed ut ut sit, jus illud in privatum exercent : non enim electus vere perfecteque est Pontifex, antequam saltem acceptaverit : in depositione vero potestas exercetur in certum Pontificem, qui proinde non ut homo privatus, sed jam ut Pontifex judicanti subsit, ac proinde aliquo in casu, nempe in casu hæresis, inferior habeatur.

Huc accedit quod non tantum certo hæreticum, sed etiam suspectum et diffamatum judicare, adeoque vel damnare, vel absolvere debeat Ecclesia, ut et Joannem Driedonem dicentem audivimus, et doctissimi quique confitentur, propter ingens fidei periculum. Unde Glossa in caput Si Papa, distinctione xl, verbo, à fide, sic habet : « Hic specialiter fit mentio de hæresi, ideo quia etsi occulta esset hæresis, Papa de illa posset accusari, sed non de alio occulto crimine : » quo casu nec recurri possit ad illud : Papam ipso facto esse depositum. Neque enim suspectus de occulta hæresi, aut etiam diffamatus, ipso jure est depositus ; sed venit accusandus, convincendus, deponendus, si contumax esse judicetur et incorrigibilis. Neque vero hæc commemoramus quod illud, declarative aut destitutive deponi Pontificem, magni ad fidem catholicam momenti esse putemus. Ea namque omnia, cum in idem re ipsa redeant, habemus promiscue ; quanquam nostra, ut planiora ac simpliciora, praeferimus. Neque placet per verborum circuitus et ambages in ea recidere, à quibus prima specie abhorrere videaris. [583]

CAPUT VI.

Cajetani ac Suaris absurda effugia, nonnisi aliis absurdioribus evitari posse. Alberti Pighii sententia, quod Papa, nec ut privatus, fieri possit hæreticus ; alii quoque casus, quibus Papa concilio habetur inferior.

At enim objiciunt unum casum afferri à nobis, hæreseos scilicet. Esto interim habeamus unum ; alii enim plures ultro se ingerent, et tamen ille unus sufficit ad evertendam eam, quam de fide esse vellent omnimodam, et quocumque in casu absolutam Romani Pontificis potestatem. Id egregie sensit Albertus Pighius Campensis, et Cajetanum irrisit, falsa et inania, ac verba potius quam argumenta proferentem. Sic enim arguit virum : « Hoc vide, quo pacto non sit evidens repugnantia ; posse Ecclesiam, ant concilium deponere Papam hæreticum, et tamen nullo unquam casu super ipsum auctoritatem habere. Plane contradictionem implicat ut judex non sit supra reum, atque eum in quem profert damnationis sententiam.[286] » Accumulat alia quæ depositionis sententiam præcedant ; reum citare, examini subdere, ut ad interrogata respondeat cogere, quæ sine coactiva potestate non possint fieri. Neque Cajetani responsiones prætermittit : « Nihil, inquit, prodest hic subterfugere, et latebras et diverticula quærere, dicendo Ecclesiam aut concilium in hæresis casu ex ministeriali illa potestate habere vim coactivam, non quidem super Clementem et Julium, sed super conjunctionem papalis auctoritatis cum illis, idque non simpliciter, sed in solo casu hæresis. Nugari enim est istud, et non ad rem respondere.[287] » Et urget nullo casu subditum fieri posse concilio eum, quem absolute supremum conciliisque omnibus superiorem Christus constituerit ; nullamque aliam huic reperit difficultati expediendae viam, quam suum illud, oppido nimium et absurdum : Papam hæreticum esse non posse, nequidem ut privatum.

Ita cum adversarii alii in angustias redigantur, alii vana et ridenda, alii nimia et aperte absurda excogitare cogantur, nobis [584] certe hæc effugere omnia, et in avita sententia plana et simplice permanere licet.

Idem Albertus Pighius quærit, post canonistas atque theologos omnes, quid fieret si Papa captivus, si perpetua mentis alienatione teneretur. Tunc enim concilium sine Pontifice congregari posse, et de ipso decernere passim asserebant et necessarium videbatur. At ille ideæ, quam informaverat, superioritatis intentus, in captivitatis casu expectandum esse asserit, cum tamen ea tam diuturna esse queat ; ut Ecclesiæ provideri necesse sit : de mentis alienatione, ut à quindecim sæculis nunquam evenerit, ita nec futurum unquam esse confidit. Quæ cum optantis potius quam disputantis sint, en alios præter hæresim casus, quibus concilium suprema auctoritate ac sine Pontifice, de Pontifice decernere reique ecclesiasticæ providere debeat.[288]

Albertus Pighius unum esse ejusmodi casum admittit, cum est dubia incertaque Pontificis electio. At miror cur eum casum, ut alios, possibilem esse non neget. Quid enim absurdius est, aut Ecclesiæ periculosius, hæreticum esse Pontificem, aut diutissime captivum, aut mente captum, quam ita dubium, ut longa annorum serie, nec agnosci certo possit, etiam à recte quærentibus ? Interim grassantur hæreses per Ecclesiam, nulloque gubernatore certo Petri navicula fluctuat, atque in ea navigantes hac illàcque jactantur : quod in infando illo schismate sæculi xiv factum esse constat. Id antequam contigisset, si à Pighio quæreretur, an fieri posset, ex illis ideis præclaris, quod nunquam hactenus tot ante elapsis sæculis factum esset, nec fieri posse confideret. Sed casus improvidos, ac si quæ mortalibus mala evenire possint, nonnisi experientia magistra discimus.

Respondebunt alii his improvisis casibus, si occurrerint, Deum provisurum, neque tam sollicite quærendum nobis, quid tum facto opus esset. Quis autem hoc neget, Ecclesiæ suæ provisurum Deum ? Sed plane provisurum intelligimus, non nova in terris [585] constituta potestate. Quare eam potestatem, qua provideri possit servari integram, non pessumdari evertique oportet.

CAPUT VII.

Papam etiam certum, non modò hæreticum, sed et absque hæresi, schismaticum fieri posse Duvallius docet ex Turrecrematà et Gajetano cardinalibus, eumque Ecclesiæ auctoritate statim dejiciendum.

Iterum tertium quartumve casum habemus, quo concilium de Papa judicet, et quidem se nesciente, universalis Ecclesiæ auctoritate collectum ; casum nempe schismatis. Neque hic tantum reponimus eum schismatis casum, quo ex dubia electione dubius esset Pontifex, ut in illo fœdo schismate xiv sæculi, sed etiam quo certus Pontifex fiat schismaticus.

Id autem ne dubites posse contingere, triplicem hujus rei casum Andreas Duvallius, non suspectus auctor, ex Turrecrematâ et Cajetano cardinalibus, non item suspectis, adducet : « Ii, inquit, dignitatis pontificiæ acerrimi propugnatores affirmant Papam posse esse schismaticum in his casibus : primo, si se à communione totius Ecclesiæ, et omnium episcoporum, ob aliquam causam injustam separet, et solum cum quibusdam sibi cohaerentibus communicare velit,... Secundo, si nollet amplius officio Pontificis fungi, nec tamen subesse ei qui pro se eligeretur, sed se schismaticorum conventiculis adjungeret. Tertio, aiunt quidam, si antiquos Ecclesiæ ritus et consuetudines ab apostolica traditione manantes immutare vellet.[289] » Tunc schismaticus, nec minus quam hæreticus dejiciendus esset. Qua potestate ? an recens à Christo creata et constituta ? an ipsi Ecclesiæ jam inde ab initio concreditâ ? exponant, si possunt, qui omnem Ecclesiæ potestatem in unum Papam concludunt, 'eumque in omni casu superiorem esse volunt. Nos vero hos casus non studiose conquirimus, neque ultro ingerimus huic quæstioni ; sed ex Duvallio et aliis non suspectis auctoribus, ut huic loco necessarios inserimus. [586]

CAPUT VIII.

De concilii auctoritate, qua Papa teneatur in fidei causis, Duvallii locus.

Addamus aliam ex Duvallio quæstionem : An concilium legitimo modo coactum et legitimo modo procedens, Papa per legatos præsidente, in iis, quæ ex unanimi legatorum ac Patrum consensione de fide decreta sint, « ante confirmationem sit infallibile, quamvis Pontifex nullam hujus decreti instructionem dederit[290] ? » Negat Bellarminus et moderni quidam Lovanienses, ex suis regulis ; quod nimirum doceant à Papa Patres accipere, quod recta decidant, neque posse à Papa infallibilitatem suam transferri in legatos. At Duvallius tale concilium infallibile esse concludit cum Soto[291] et aliis ; quod nempe in eo sit tota Ecclesia repræsentata : hoc est, eodem interpretante Duvallio, « ipsamet Ecclesia secundum auctoritatem definiendi legesque condendi, quæ falli non possit, utpote columna et firmamentum veritatis. Concilium namque œcumenicum legitime coactum, et legitimo modo procedens, non à Pontifice, sed à Spiritu sancto sibi assistente, suam infallibilitatem habere ex vi ordinationis et promissionis Christi, qua promisit et statuit se Spiritumque suum Ecclesiæ jugiter affuturam... Quare teneri Pontificem talis concilii tam in fide quam in moribus, sententiæ consentire et stare, non quasi sit inferior concilio, eique tanquam superiori obediens, sed ut obediens veritati per Spiritum sanctum revelatæ. » Hic oppido vides, qui pontificiæ potestati præ aliis favere se jactant, nihil aliud quærere, quam verborum offucias, et ut verbis minuant quod ipsa re fatentur. Ecce enim Duvallius confitetur talis concilii decretis teneri Papam, quod est res ipsa quam nos quoque dicimus. Ergòne concilio obediens erit tanquam superiori ? Cave dixeris : abominandam vocem ! Sed dicas obedire ipsi veritati per Spiritum sanctum revelatæ. Quasi nos turba fidelium conciliis aliter obediamus, quam quod certa fide credimus, [587] per illa concilia veritatem, cui paremus, à Spiritu sancto esse revelatam.

Ut cumque est, licet per Duvallium credere Patres in conciliis non accipere à Papa ; sed à Spiritu sancto, ut recta decidant ; eamque vim talis decreti esse, ut ei decreto se nesciente facto, ipse Pontifex consentire et stare teneatur : tanta Ecclesiæ consentienti ad fidem explicandam inest auctoritas.

Atqui eam auctoritatem non facit Papæ infallibilitas, quam revera in legatos transmittere non potest ; sed Ecclesiæ totius, non ab ipso Pontifice profecta, sed à Christo collata ; quæ cum Duvallius concesserit, si ab ipso quæratur, an non etiam possit, dissentientibus legatis, valere decretum, haud facile videtur se expedire posse. Legati enim ipsi non sunt infallibiles, quibus adhærere synodus teneatur, sed tota synodus id à Christo habet, adeoque decretum, præsidentibus legatis, non tamen necessario consentientibus, fieri et stare posset : alioquin nec sufficeret formula Tridentina ; « Sacrosancta œcumenica et generalis Tridentina synodus, in Spiritu sancto legitime congregata, præsidentibus in ea Sedis apostolicæ legatis, statuit, decernit, definit, etc » nisi etiam consentientibus adscripsisset.

Quid autem tali decreto, ex sententia Duvallii, facto, confirmatio addat, alia difficultas alibi extricanda. Hic certe sufficit tale concilium necessario confirmandum à Pontifice, qui ejus auctoritati stare teneatur.

CAPUT IX.

Propter quæ scelera in Pontificem animadverti possit ; canonistas fere omnes, non iisdem licet verbis, in eamdem rerum summam convenire.

Memoratum à nobis est sub Eugenio IV ab ipsi obedientibus, summa contentione animorum fuisse agitatum, propter quæ scelera Pontifex indubitatus accusari ac judicari posset. Ac passim consentiebant nunquam id fieri posse, nisi propter unam hæresis causam. Cæterum non eo secius in varias sententias abierunt. Pars enim aiebat Papam si scandalosus et incorrigibilis videatur, de hæresi suspectum, neque jam indubitatum esse Pontificem : [588] quo jure asserebant in eum animadverti passe, extrema etiam sententia, ea glossa nisi, quod contumacia sit hæresis.[292] Hæc docebant in ipsa Eugenii curia Ludovicus Romanus, Antonius Rossellus aliique complures quos quidem, cum de Dionysio Carthusiano et Joanne Driedone ageremus, facile ostendimus summi ipsa consentire cum iis, qui de Papa scandaloso gravissima dicerent.

At pars alia, quæ magis Pontifici gratificari videbatur, haud multo leviora proferebat. Nam etsi Pontificem notorie etiam et contumaciter scandalosum deponi posse negabat ; at invito eo colligi synodum à cardinalibus ; at cardinalibus deficientibus, Patres ultro convenire posse ; at moneri Pontificem ; at corripi ; at si cogentes synodum impedire velit, impune contemni : quin etiam, si excommunicet, pro schismatico haberi ; quippe qui cum catholicis episcopis legitimaque synodo communicare teneatur, ac deinde deponi. At si ecclesiasticam pervertat disciplinam, si clerum vilipendere, si lata sententia canonem de percussoribus clericorum tollere, si alia facere unde Ecclesiæ status decolorari videatur, si hæreticos à pœnis hæreticorum in præjudicium officii sanctæ Inquisitionis absolvere, si dispensationes noxias concedere aggrediatur, repugnantibus canonibus, non modo non parendum esse, neque iniqua mandata, aut iniustissimas excommunicationes admittendas esse ; verum etiam contra eum brachium sæculare implorari, ac vim vi pelli posse consentiebant. Hæc passim Jacobatius ; hæc deinde Duvallius[293] ; hæc alii omnes, quorum proinde certas constantesque sententias referre pigeat ; ut profecto Pontifici quoque præstet, coram synodo semel æquo jure agere, ac legitimum judicium experiri, quam hæc extraordinaria pati à subjectis, omnibusque risui ac contemptui esse, ac nihilo secius loco dejici ; et declarari schismaticum, si excommunicatione tueri se pergat. Et hæc tamen sunt, propter quæ hodie omnia concuti atque everti clament ; imo vero non hæc, sed longe leviora, cum ne hæc quidem, passim à canonistis firmata, clerus Gallicanus proferat. [589]

Quæ cum apud me reputo, subit admirari quantum in homines possit inanis verborum sonus, qui, cum audierint synodum Papa superiorem esse, statim reclamabunt, ac si forte ea vox in buccam venerit, erroneum dicent : iidem, si per alia verba, ac veluti per circuitum molliorem in eadem venias, sedati pacatique admittent fat profectò non efficient, ut erroneum sit planis ac simplicibus verbis explicare mentem, atque eum, qui sit judex, appellare superiorem.

Quod vero conciliis œcumenicis datam universim à Christo immediate potestatem nolunt, haud equidem intelligo, quo pacto stare possit cum iis, quæ ipsi asserunt. Nam ultro confitentur, merito à concilio Constantiensi pronuntiatum esse, potestatem conciliis à Christo immediate datam, his certe casibus ; si Papa sit hæreticus, vel schismaticus, vel dubius. At ego Iubens quæsivero quo loco Christus in illis speciatim casibus eam potestatem synodo immediate contulerit ? Certe in Scripturis nullam invenimus à Christo in Ecclesiæ ministros sive dispersos sive congregatos collatam potestatem, nisi ubi dicit : « Quodcumque ligaveritis, quodcumque solveritis ; » etc. ; et : « Si Ecclesiam non audierit, » etc. ; et : « Qui vos audit, me audit ; » aliaque ejus generis : quæ qui dixerit ad hæretici, aut schismatici, aut omnino dubii Pontificis casum merito pertinere, rideatur. Certum est ergo intelligi hæc universim dicta, neque aliter pertinere ad illos speciatim casus, nisi quod universim dictis, hos quoque speciales casus comprehendi necesse sit.

Quæ ratio cardinalem Jacobatium de superioritate tractantem movit usque adeo, ut statim exclamaret : « Profecto iste passus mihi valde est difficilis ; quia si concludam nullam potestatem clavium datam esse Ecclesiæ, quomodo poterimus dicere, quod Ecclesia et concilium judicet de titulo papatus, quia sine jurisdictione non recte quis judicat.[294] » Ac revera, synodus quo jure judicat de papatu litigantes ? Pontificem hæreticum, quo jure deponit, seu declarat depositum ? Quo jure tot aliis in casibus ab ipso Jacobatio probatis, invito Pontifice, synodus seipsa colligit, ut delinquentem moneat atque corripiat : à quo eam omnem [590] subitò accipit potestatem, si nullam a Christo immediate potestatem jurisdictionis accipit ? An forte à Pontifice in ipsum Pontificem ? At revocare posset positivo tantum jure concessam, cujus dominum esse volunt. An forte quod scriptum sit : Hæreticum devita,[295] quanquam id haud magis ad Pontificem spectat quam ad quoscumque alios ? Sed etiam scriptum est : « Ut subtrahatis vos ab omni fratre ambulante inordinate[296] : » neque tantum de hæreticis verum etiam de fornicariis, avaris, ebriosis, cæterisque scriptam est, cum hujusmodi nec cibum sumere[297] ; ut si hæc et similia in certis casibus videantur dare episcopis aliquam potestatem, ea ad alios casus æquo jure trahatur. Non alia tamen hujus causæ præsidia apud doctissimos invenias, nisi forte addas rationem naturalem et jus naturale defensionis ; et ipsam necessitatem, et alia ejusmodi ; quæ utcumque se habeant, certe patere longius quam ad schisma et hæresim alii contenderint. Quare nulla solutio est, nisi nobiscum agnoveris et generatim traditam a Christo potestatem esse, et hujus administrandae rationem a Patrum traditione esse repetendam.

CAPUT X.

De infallibilitate, positis quæ necessario conceduntur, nullam superesse veram difficultatem : unum Albertum Pighium consentanea dixisse, sed nova, et inaudita, et fere ab omnibus spreta, in quæ tamen adversarii necessario deducuntur, si sua cohærenter tueri velint.

Ergo jam sola occurrit de infallibilitate difficultas, et illud : Rogavi pro te, ne deficiat fides tua,[298] ne alii cribrentur, et in area ventilentur : Confirma fratres tuos, petræ firmitate : et illud : Super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, et portæ inferi non prævalebunt adversus eam[299] ; ideo, inquiunt, quia ædificata est super illam petram. Quæ si ita valent, ut pontificiæ infallibilitatis propugnatores urgent, Pontificem per se petram, ipsa [591] Ecclesiâ per eam sustentata firmiorem esse necesse sit ; neque rem aliter se habere contendunt. Verum id refugit animus. Quæproinde petra, ipsa Ecclesia per eam sustentata sit firmior, expendamus. Atque ego hic si Scripturam penitus, per avitam ac perpetuam traditionem explicare coepero, agam præpostere, qui in ipso limine totum ædificium collocare aggrediar. Placet ergo ad ipsum recurrere quæstionis fontem, et quæ inter catholicos certa sint memorare. Ac profecto certum est, fere omnium consensu, præter Albertum Pighium, nec memoratu dignum ; certum, inquam, errorem à Pontifice, non modo intus credi, sed etiam palam doceri ac prædicari posse, quod Joannem XXII fecisse satis constat ; et quod Joanni XXII non contigit, certum est prædicari posse usque adeo contumaciter, ut ejus pervicaciæ causa, ut hæreticum et infidelem deponi necesse sit. At id Ecclesiæ evenire posse, ut sit hæretica et infidelis, nemo, nisi impius et hæreticus ausit asserere. Ergo absurdissimum est non esse Ecclesiam Romano Pontifice firmiorem. Tum Ecclesiam errare non posse certa et catholica fide ab omnibus creditur, et aperte est in apostolico Symbolo pronuntiatum, quo Papa ipse salvus est : « Credo in Spiritum sanctum, sanctam Ecclesiam catholicam. » De Pontifice, quatenus separatim, etiam ut Pontifex, sententiam dicit, inter sanctos et catholicos adhuc litigatur. Partim asserunt, partim dubitant, partim negant, et ab Ecclesia ipsa post motam quæstionem à tot jam sæculis saltem suspensa sententia est.[300] Falsum ergo et commentitium, ne quid dicam gravius, majorem esse in Pontifice quam in ipsa Ecclesia firmitudinem ; imo vero absurdum in Ecclesia non esse majorem, quæ certiore auctoritate et traditione constet. Hæc interim ex communi omnium sententia ; nunc rem funditus excutere liceat.

Jam illud : Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, certum est intelligi de ipsa interiori fide, qua Christo corde creditur. Notum illud Augustini : « Quando rogavit pro Petro, ne fides ejus [592] deficeret, quid aliud rogavit pro nisi ut haberet in fide liberrimam, fortissimam, invictissimam, perseverantissimam voluntatem[301] ? » Ita deinde sentiunt omnes interpretes : ipse Cajetanus, in Lucam, xxii, 32 : Ut non deficiat fides tua ; « non dicit, ut non deficiat charitas tua : non dicit : Ut non deficiat confessio fidei tuæ, sed fides tua, quæ est in corde.[302] » Ergo ista promissio nemini convenit, nisi ei in cujus corde certum sit nunquam defecturam fidem. Non autem talis est Romanus Pontifex : non ergo profecto hæc ei promissio convenit ; neque hic distingui potest inter personam privatam et publicam, tanquam Romanus Pontifex saltem quæstionem fidei judicaturus, infidelis aut hæreticus in corde esse non possit. Neque enim id ei tribuere audent ; sed eo se tuentur quod Deus ab infideli veritatem extorqueat, ut à Caipha prophetiam, ab asina Balaam vocem : quæ exempla non conveniunt ei qui intus sit fidelis. Ergo nec asserere audent, Romano Pontifici promissum à Christo, ut publicam personam agens, fide non careat. Quare interpretes aliud quaesisse videmus, in quo fides non deficeret : nempe vel ipsum Petrum, quem in fide confirmatum esse constat ; vel sub Petri nomine ac figura, Ecclesiam universalem, Romanamve peculiarem, ut Ecclesiæ universalis caput. Hæ enim solæ sunt, quæ, ipsa intus inhabitante fide ex Christi promisso, ea carere non posse credant. Quo uno omnis adversariorum argumentatio statim corruit. Quin ipse Duvallius aperte jam edixit ad illum de Petro locum responderi posse ; « Christum rogando pro Petro, pro Ecclesia universali in eo repræsentata rogasse[303] ; » atque hanc responsionem eatenus probat, ut ab omni erroris nota eximatur ; quod hic nobis sufficit.

Hic respondere solent, in Christi promissione seu precatione illa singulari, respectu quidem Petri fidem ipsam intelligi, qua intus creditur ; at in successoribus saltem intelligi fidei professionem qua fratres confirmantur. Quæ responsio non satis sibi constat ; variumque hoc et arbitrarium ad arbitraria nos et incerta deducet ; quique ita interpretantur, semel loco moti et à litteræ quam tueri velle videbantur simplicitate dejecti, ad alia atque [593] alia facile propellentur. Quare ne stare quidem possunt in ipsa, quæ Romano Pontifici promissa à Christo fuerit, fidei professione, ut fratres confirmet : tanquam ei officio Romanus Pontifex deesse non possit. Ecce enim fatentur à Summo Pontifice doceri posse et prædicari hæresim ad contumaciam usque, cujus contumaciæ nomine, vel sit ipso jure depositus, vel saltem deponendus. Audivimus confitentes uno ore omnes, et canon Si Papa id clare efficit, atque in Petri Ecclesia, hoc est in Romana, omnium Ecclesiarum matre ac magistra, prædicare Petri fidem, ad personam publicam et ad officium confirmandi fratres procul dubio pertinebat. Cui tamen officio deesse posse Pontificem necesse est fateare. An forte placeat id, quod Romanus Pontifex hæresim ultro docere ac prædicare possit, consultus pro pontificii officii debito, non possit ? Quanquam id absurdum est (nulla in Christi verbis consultationis vel minima mentione) vim in consultatione facere ; tamen, ne tu quidem illud, quo refugis, diu tueare.

Adsunt enim mihi Melchior Canus, Bellarminus cardinalis, Odoricus Rainaldus, et alii pontificiæ infallibilitatis defensores, qui te ab hac arce dejiciant. Omnes enim confitentur non deesse responsa Romanorum Pontificum etiam in corpore Juris, quæ cum Ecclesiæ traditione et evangelica veritate stare omnino non possint. Res enim in confesso est ; atque hos secutus Nicolaus Dubois, hæc novissime scripsit : « Aliquando super casibus propositis aliqui (Pontifices) rescripserunt, secundum opinionem illorum tempore probabilem.[304] » Quid est, rescripserunt ? Consulti responderunt, hoc enim esse rescriptum. Unde omnia pene jura conflata sunt. At opinionem probabilem vocat certissime falsam, et Evangelio repugnantem. Sic enim refert : « Stephanus II, anno circiter 752, in responsis, capite ii, dixerat : Si quis se in conjugio copulaverit, et uni eorum contigerit, ut debitum reddere non possit, non liceat eos separare, nec pro alia infirmitate, excepto si dæmonii infirmitas, aut lepræ macula supervenerit.[305] » Addit Disquisitor : « Hoc responsum de dissolutione quoad vinculum docti intelligunt. » Ergo rescriptum docti [594] intelligunt eo profecto sensu, qui cum Evangelio stare non possit.[306]

Quid memorem alia ejusdem Papæ responsa, atque imprimis illud : « Si quis in vino, propterea quod aquam non inveniebat, omnino periclitantem infantem baptizant, nulla ei adscribitur culpa. Infantes sic permaneant in ipso baptismo.[307] Quo responso et baptizans in errore firmatur, et infans christiano baptismo caret. Quid illud Gregorii II, ad sancti Bonifacii Moguntini interrogata respondentis, « ut novum conjugium permittatur viro, si mulier infirmitate correpta non valuerit debitum reddere[308] ? » Quam responsionem idem Gregorius vocat « apostolici vigoris doctrinam, eamque traditam per beatum Petrum, à quo et apostolatus et episcopatus principium extitit. » Quæ verba præ se ferunt pontificii responsi plenam auctoritatem, et tamen responsum illud, ut Gratiam verbis utar, « evangelicæ et apostolicæ doctrinæ penitus invenitur adversum.[309] » Nec illud quisquam diffitetur. Quid quod Cœlestinus III, matrimonii vinculum inter christianos, superveniente alterutrius infidelitate, solverat, errore manifesto contra Evangelium ; unde ejus Decretalem, vetustis insertam collectionibus, Innocentius III reprobavit.[310]

Possem hic commemorare Liberium, possem Honorium, possem alios ; sed huic loco ista sufficiant.[311] Nempe hæc in confesso sunt ; atque à Bellarmino, et aliis quoque recens contra nos insurgunt, id extorquemus, ut Romani Pontifices pro officio consulti, falsa, ac sanæ doctrinæ adversa responderint ; nempe, inquiunt, eatenus probabilia, necdum ab Ecclesia definita sectati : tanquam non id eis officii incumberet, ut doctrinis peregrinis et aperte falsis fallacem illam vanæ probabilitatis speciem ac larvam detraherent.

Neque Bellarminum juvat decantatum illud : Romanum [595] Pontificem pro privato doctore ista docuisse. Certe enim constat, ab iis qui interrogabant fuisse consultum, non ut virum doctum, sed ut eum qui apostolicæ cathedræ præsideret. Quo casu respondisse pro privato doctore manifesto ludibrio, nihil aliud erat, quam apostolico officio defuisse.

Neque pluris valet quod jactant, responsa ista esse particularia, ad homines scilicet, vel ad ecclesias singulares, non ea quæ universam spectent Ecclesiam. Etenim ad officium continuandi fratres procul dubio pertinebat, ut Romani Pontifices, non tantum ad ea responderent quæ universam Ecclesiam, sed etiam ad ea quæ spectarent singulares Ecclesias ; imo etiam ad ea quæ privatos homines, de salutis negotio consulentes eum, quem proposuit Deus, non tantum omnibus, sed etiam singulis.

Ea tamen omittamus ; veniamus ad id in quo vim collocant : nempe id fieri non posse, ut Romanus Pontifex declarandæ fidei officio desit, cum res in eo vertatur cardine, ut toti Ecclesiæ proponenda sit fides. Ad id ergo redigis illud Confirma fratres tuos. At quanquam erat præstabilius hunc locum semel omittere, quam ei tot alienas neque à Christo judicatas insarcire sententias, accipio conditionem, et contendo rem ipsam, ex iis quæ concessa sunt, jam esse confectam. Casum enim ponamus hunc : quæstio de fide instituitur ; ad eam definiendam concilium generale convenit. Quid hic Turrecremata. Quid Jacobatius aliique pontificiæ auctoritatis vehementissimi defensores dixerint, recordemur. Id scilicet, tum fieri posse ut Papa à concilio dissentiat, et quidem ad finem usque, et invito eo concilium definiat, et Pontificis judicium sententiamque spernat, et valeat concilii decretum, et ab ipso concilio Pontifex deponatur. An forte tum vacat officium confirmans fratres ? Absit ; sed Pontifex, in ipso definiendo fidei cardine, suo officio planissime defuerit.

An forte dices, non esse tunc necessarium Papæ officium, cum concilium adsit, à quo suppleri possit ? Quanquam illud vanum est, nec licet Christi verba urgere, aut omittere ad arbitrium, admittamus tamen. Hic in promptu mihi est respondere illud, non quidem semper adesse concilium, sed semper adesse Ecclesiam, semper Spiritum sanctum, qui quocumque ritu [596] prolatam à Papa sententiam, si ea quidem falsa sit, prævalere vetet.

At instant, et id validissimum putant, obedire oportere decernenti Pontifici, cum non adsit concilium, quo ejus sententia dissolvatur ; adeoque si tunc erraret Pontifex, tota cogeretur (id quidem mirum) Ecclesia in errorem. Jam ergo sit ut vis : sit firmum fixumque, ut nullo casu liceat pontificia jussa detrectare. At non id ipse dicebas, cum alia tractaremus. Obedire certe Romano Pontifici dicebas necessarium, cum hac exceptione, nisi contra divina præcepta, contra canones summe necessarios, contra publicam Ecclesiæ tranquillitatem aliquid edixerit. At quanto æquior erit excusatio, si contra ipsam fidem ? At enim id possibile non est : assertionem tuam audio, probationem requiro, volvis nos in circulum, uno verbo, principium petis : Papæ obediendum est in fidei negotio, quia est infallibilis : infallibilis est, quia obediendum ei est in fidei negotio. Nos clare decreta ejus de fide eamdem ac reliqua habere exceptionem, nempe hanc, nisi quid contra Dei leges ac traditionem edixerit, sin tale quid edixerit, eatenus obediendum, ut ne scandala fiant, ut concilii judicium modeste expectetur efficaciterque requiratur ; non sane ut pro certis fixisque, incerta ac suspensa habeantur.

Id alio quoque modo confici potest. Quæro Pontifex hæreticus et professus hæresim, ac sic ipso jure, ut passim aiunt, depositus, eone privilegio gaudet, ut non possit eam quam profitetur hæresim decreto facto statuere ? Si respondes non posse, ingens privilegium tu mihi narras Pontificis ipso jure dejecti. Quod si posse responderis, eo quod Pontificis jam hæresim professi sententia nulla sit, utpote ab eo profecta qui sit jure quidem, etsi nondum effectu depositus, tum ego respondebo : si hæresim ipso statim decreto prodat, non eo magis tale decretum valiturum fore ; imo quæcumque ejusmodi sunt, quocumque tempore modoque prolata, statim vacua auctoritate esse, ac ne ad cathedram quidem pertinere ; nedum ab episcopis promulgentur, aut illis ea, quæ ex fide est, obedientia præbeatur.

Ergo, inquis, non concilium tantum, sed singulos episcopos Papæ judices facis. Egone ? Haud equidem magis ac tu, cum Pontifici canones solventi, simoniani exercenti, contra Dei jussa [597] præcipienti, in necessaria causa, quandocumque occurrerit, concilium neganti, ac sibi repugnantes sine discrimine excommunicanti parendum esse negas : suspendi enim rem eo casu, ex certa et necessaria causa, non autem Pontificem sine concilio œcumenico judicari, tecum certe dicimus. At interim, inquies, qui dissenserit pelletur pro hæretico : at ille qui in aliis à te comprobatis casibus non obedierit, pelletur pro contumace et rebelli. Rectene an secus, quæstio erit, eaque, si tanta res sit, à tota Ecclesia judicanda. At fides, inquies, suborta quæstione, non potest esse in suspenso. Quasi vero, te fatente, in suspenso non sit aliquatenus, antequam ab ipso Papa sententia proferatur.

Quid hic sequi debes ? Nempe id quod Augustinus habet in quæstione de hæreticis rebaptizandis : vetustæ consuetudinis robore ac traditione teneri ac sustentari Ecclesiam, quoad, expensa sententia, quæstio finiatur. Rectum id et probum. Sed nos quoque eo utamur. Certe nihil omnino objicere potes, quod non in te statim invicto robore refundamus et retorqueamus. Quæ mihi cogitanti, atque animo, ut par est, sæpe revolventi, unus semper visus est Albertus Pighius,[312] ut falsa et absurda, ita consentanea et apta dixisse, Posteaquam enim semel statuit illud, ne deficiat fides tua, et de vera fide, quam non modo profitemur, sed etiam habemus intus, et de omnibus ac singulis Petri successoribus esse dictum ; consequenter sibi dicendum esse vidit, eorum neminem hæreticum unquam esse potuisse aut deinceps esse posse. Et ille quidem caput Si Papa, primum haud multi facit, à privato auctore sancto Bonifacio depromptum : tum eam capitis partem, qua dicitur non esse Papam judicandum, nisi esset à fide devius, conditionalem esse ait, qua Bonifacius significet, non se credere quod ita esse possit, sed si forte esset Quo responso miros triumphos agit, et ineluctabilem aliis pontificiæ superioritatis assertoribus difficultatem unum evasisse se gloriatur, uti jam vidimus. Neque enim eludi posse concilii superioritatem in judicando Pontifice, nisi semel posito casum hæresis in ipsum non posse cadere, eumque hæreticum, quin etiam nec mente captum esse non posse ; ut profecto mirum sit, cur non eodem [598] impetu impeccabilem fecerit, unoque responso omnia incommoda propulsaverit. Hæc ille omnium primus, et contra omnium mentem, ut ipse profitetur : « Non sum enim nescius, inquit, in ipso statim limine exclamaturos quosdam per se male affectos hierarchiæ ecclesiasticæ, adulari hic nos Romanis Pontificibus, et ex hominibus deos facere, qui negamus eos posse fieri hæreticos, quod concedit schola canonistarum universa, ex capite Si Papa : quod et theologi omnes quicumque hac de re prodiderunt et scripserunt aliquid.[313] » En quæ statim proferant talium assertores, per se male affectos hierarchiæ, qui hæc adulatoria magis quam vera suspicentur. Eam vero sententiam Bellarminus et Suarez probabilitatis ac pietatis nomine amplectuntur, adeo probabilitati ac pietati parum officere putant, ab omnibus quotquot sunt canonistis et theologis dissensisse.

Cæteri vero infallibilitatis pontificiæ defensores passim cum Melchiore Cano,[314] Alberti Pighii novam opinionem aspernantur, et caput Si papa, aliosque ejusdem sensus nativa ac propria significatione et omnium scriptorum censionem confirmant ; qui tamen cum à Pighio discedunt, sua labefactant. Maximo enim argumento est eos omnes à vera Christi sententia aberrasse, cum eum ipsum contemptum et solitarium relinquant, qui omnium congruentissima atque aptissima in medium attulerit.

Urgebit enim ille et à Christo fidem ipsam, non fidei professionem tantum esse promissam : et Confirma fratres tuos dictum latissime de toto pontificali munere, circa quæstiones fidei exequendo, non de eo tantum quo toti Ecclesiæ aliquid proponatur ; ac, si vel in uno vacillet promissa fides, in toto vacillare, et semel admissa interpretatione arbitraria, vim omnem hujus textus solutam, atque aliis patere januam qua sua quoque introducant.

Hic, si ratione victi, ad conciliorum, Patrum, ipsorumque Pontificum traditionem se conferant, id quidem facere et nobis gestit animus ; sed cohibendus est impetus, nec placet alteri loco ponere, quæ suo reservantur. Salis erit ex iis quæ ipsi adversarii concesserunt, atque omnino ex ipso quæstionis statu, ostendisse, nihil nos premi locis evangelicis quos urgebant, iisque rationibus quas [599] invictas putabant : quin, nostram doctrinam, undecumque aggrediantur, in tuto esse positam, atque adversarios ad vana et ludicra referentes magnum fidei mysterium, omnino frustra esse, neque immerito dixisse Duvallium,[315] nullos esse Scripturæ locos, nulla Ecclesiæ decreta, quibus pontificia, sive superioritas, sive infallibilitas demonstretur.

CAPUT XI.

Ex his consequi Romanos Pontifices in hac quæstione non se commoturos, cuius rei multa sunt argumenta : primum, ex Declarationibus sacræ Facultatis, anno 1663, toto regno promulgatis, ipsis Pontificibus nihil conquerentibus.

Quæ cum ita sint, Romam Pontifices ad tam exilia redigi fidei quæstionem haud sese omnino commoveri sinent ; fremant multi licet, impetu magis ut vidimus, quam ratione incitati, in articulos Gallicanos, ut Sedis apostolicæ censuram provocent. Non illa à prisca gravitate discedet, aut innocuam sententiam, post tot sæcula condemnabit. Cujus quidem rei duo hic argumenta proferemus. Ac primum. Plus viginti anni sunt ex quo editæ fuere Declarationes Facultatis Parisiensis, factæ apud Regem super quibusdam propositionibus, quas nonnulli voluerunt adscribere eidem Facultati, die 8 Maii 1663.[316]

1° « Non esse doctrinam Facultatis, quod Summus Pontifex aliquam in temporalia regis christianissimi auctoritatem habeat : imo Facultatem semper obstitisse, etiam iis, qui indirectam tantummodo esse illam auctoritatem voluerunt.

2° Esse doctrinam Facultatis ejusdem, quod rex christianissimus nullum omnino agnoscit, nec habet in temporalibus superiorem, præter Deum ; eamque suam esse antiquam doctrinam, à qua nunquam recessura est.

3° Doctrinam Facultatis esse, quod subditi fidem et obedientiam regi christianissimo ita debent, ut ab iis nullo prætextu dispensari possint. [600]

4° Doctrinam Facultatis esse, non probare nec unquam probasse propositiones ullas regis christianissimi auctoritati, aut germanis ecclesiæ Gallicanæ libertatibus, et receptis in regno canonibus contrarias ; verbi gratia, quod Summus Pontifex possit deponere episcopos adversus eosdem canones.

5° Doctrinam Facultatis non esse quod Summus Pontifex sit supra concilium œcumenicum.

6° Non esse doctrinam vel dogma Facultatis, quod Summus Pontifex, nullo accedente Ecclesiæ consensu, sit infallibilis. »

Hi sex articuli continebant ea, quæ « regi christianissimo declaranda erant, ex parte Facultatis per os illustrissimi Domini archiepiscopi Parisiensis designati, cum amplissimo comitatu magistrorum ejusdem. »

 Quæ cum à deputatis, « juxta decretum pridie in congregatione generali factum, deliberata essent, eadem die 8 mensis, illustrissimus Parisiensis archiepiscopus designatus Harduinus de Perefixe, easdem declarationes pronuntiavit apud christianissimum regem nostrum Ludovicum XIV, cum secum adessent quamplurimi sacræ Facultatis theologiæ doctores, secundum quod statutum fuerat in conventu ejusdem Facultatis. »

Hæ declarationes sacræ Facultatis, re ac sententia plane conveniunt cum Declaratione cleri Gallicani. Et quidem quod attinet ad regiam potestatem, ab omni depositionis metu absolvendam, nulla est difficultas, neque vero obstat quod duæ postremæ declarationes in negativam formam conscriptae fuerint : « Non est doctrina Facultatis quod Summus Pontifex sit supra concilium ; » aut « sit infallibilis, nullo accedente Ecclesiæ consensu. » Hac enim negativa forma sacra Facultas sufficienter declarabat, quam graviter ferret has propositiones adscribi sibi, quemadmodum ipse titulus à nobis relatus præferebat. Et quidem adeo graviter tulit, ut id ipsi regi per tantum archiepiscopum, ejus præceptorem, Facultatis doctorem ac Sorbonæ provisorem, magno cum comitatu publice declararet.

Neque vero ita mentem declaravit suam, ut utramque quæstionis partem indifferentem haberet ; quod ut fieret ita pronuntiandum esset : « Non esse doctrinam Facultatis Pontificem [601] superiorem esse : » neque item « ejus doctrinam esse, non esse superiorem ; » sed unam duntaxat partem aversata Facultas, nempe quod Pontifex superior esset, significavit se maxime metuisse ne alteri parti favisse videretur. Idem de infallibilitate dicendum est.

Quis autem ferat tam gravem magistrorum theologiæ cœtum, ac tam celebrem Facultatem tanto studio amoliri à se, non dicam quæ fide certa sint, aut cum fide conjuncta, aut quocumque modo necessario propugnanda ; verum etiam ea quæ usquequaque tuta et innocua essent ? Fac enim Facultatem declarare sic : « Non est doctrina Facultatis Ecclesiam esse infallibilem ; » impium erit et hæreticum, cum id adversetur, quod fide certum est. Fac autem declarare sic, exempli gratia : « Non est doctrina Facultatis gratiam per se efficacem stare cum libero arbitrio, veraque et activa indifferentia : » absurdum erit tanto studio avertere à se, quod sit usquequaque tutum et innocuum.

Quare quocumque sensu sacræ Facultatis declarationes accipias, certum omnino erit eam propulsare à se aliquid voluisse, quod sibi vitio dari intelligeret, et indecorum sibi esse arbitraretur. Certe, quod nemo negare possit, id pro explorato habebat, non esse à catholicis necessario propugnanda quæ à se amoveret ; adeoque saltem doctrinam quæ pontificiam superioritatem ac infallibilitatem negaret, ab omni censura esse liberam, quod ad hanc quæstionem sufficit.

Imo vero id sufficit ut pro certo asseratur, quod nemo sanus, rebus ut sunt constitutis, inficiari possit ; pontificium judicium in rebus fidei non posse absolute esse supremum, cum dubia infallibilitas id habere non possit. Quin eliam quid sit dubia infallibilitas, ne quidem intelligi potest. Quo enim pertinet infallibilem esse, qui non certo infallibilis agnoscatur ? Nam Christus tale munus in Ecclesia sua ordinarium nemini concesserit, nisi Ecclesiæ profuturum ; atqui proditurum non est, quod non ipsi Ecclesiæ reveletur, vel non ita reveletur ut à conciliis atque à Pontificibus, mota saltem quæstione, agnosci ac definiri queat. Quod enim non fuerit ita revelatum, involutum potius quam revelatum dixerim. Liceat ergo dicere reputari à Facultate ut nullum, quod ab eadem [602] saltem ut dubium asseratur. Quæ cum vera omninò sint, tum illud profecto certissimum, articulos Facultatis, uti nos diximus, cum cleri Gallicani articulis re ac sententia convenire ; quanquam episcopi in tantum congregati cœtum tantoque succincti presbyterio, sui officii esse duxerint, ut mentem rotundius ac simplicius promerent.

Atque ea doctrina erat, quam perferri Facultas suo nomino vellet ad christianissimum regem, ab eo archiepiscopo, quo præceptore, religionis prima elementa hauserat : ut eo magis haereret memoriæ, quo splendidius, tanti quoque præsulis ac regiæ urbis futuri pontificis interventu relata, atque auctoritate confirmata erant.

Nemo vero nescit illustrissimum archiepiscopum Sedis apostolicæ studiosissimum fuisse, ut profecto nihil unquam afferre vellet tanto discipulo, quod à Sedis apostolicæ majestate ac vera pietate abhorreret.

Eæ declarationes sunt postea ad Parlamentum perlatæ à decano et syndico, aliisque doctoribus nostræ Facultatis in eam rem accersitis, summoque omnium plausu acceptæ, Curiæ quoque Actis insertæ sunt, atque ad omnia deinde tribunalia transmissæ, vetitumque, ne quid contrarium doceretur. Quod Senatus consultum, 30 Maii 1663, gravissima auctoritate perscriptum est.

Denique declarationes eædem à christianissimo rege ad omnia Parlamenta missæ, edicto edito 4 Augusti 1664, vetitumque item, ne quid contrarium doceretur, gravi interminatione, eâque formula, qua regia auctoritas maxime explicetur.

Quæ tam solemni ritu toto regno pervulgata ac promulgata, neque Alexander VII tum in cathedra Petri sedens ; neque secuti Summi Pontifices unquam improbarunt, aut ea de re questi sunt, cum idem Alexander VII censuras Facultatis aliquas consecutas, dato diplomate, improbant. Illud quidem diploma ejusmodi est, ut forma in regno recepta et consueta neque in Galliam transmissum, neque omnino sit cognitum, quod quidem per sese est maximum ; sed illud multo majus ac certius, quod sacræ Facultatis declarationes solemnissimo ritu promulgatas, Romani nullo decreto læsas, sed prorsus intactas esse voluerint : quo argumento [603] certi sumus, à Sede apostolica doctrinam nostram haberi saltem, ut eam quæ nulla censura notari ac prohiberi possit.

CAPUT XII.

Expositio Doctrinae catholicæ illustrissimi ac reverendissimi Domini Meldensis Episcopi in medium adducitur ; duo Innocentii XI Brevia ad eam approbandam : his consentiens Perronii cardinalis locus.

Idem comprobamus altero argumento, et Innocentii XI hodie sedentis gravissima auctoritate. Jam non modo toti regno, sed toti orbi christiano notus est libellus illustrissimi ac reverendissimi Domini Meldensis episcopi, serenissimi Delphini Praeceptoris, cui titulus : Expositio Doctrinæ catholicæ, anno 1671 gallice editus, non modo in Latinam linguam, verum etiam in Germanicam, Anglicanam, Hibernicam, Belgicam denique ac Italicam versus, quæ Italica versio Romæ est edita anno 1678, typis congregationis de Propaganda fide, ejusque congregationis cardinalibus summa cum operis commendatione inscriptus ; item cum approbatione summorum virorum Michaelis Angeli Riccii, et Laurentii Brancati de Laurea, postea Ecclesiæ Romanæ cardinalium, ac Stephani Gradi Abbatis, viri doctissimi ac facundissimi, bibliothecæ Vaticanæ præfecti : item cum approbatione et permissione Raymundi Capisucchii, tunc sacri Palatii magistri, nunc sanctæ Romanæ Ecclesiæ amplissimi cardinalis, qui omnes, cum in congregatione sancti Officii, sive generalis Inquisitionis, præcipuis muneribus fungerentur, hujus libri doctrinam miris laudibus extulerunt. Antecesserat per litteras, iisdem cum laudibus, approbatio ipsius cardinalis Bona, quem nominasse laudasse est, Sigismundi Chigii item cardinalis, atque Hyacinthi Libelli, tum sacri Palatii magistri ac postea archiepiscopi Avenionensis, cujus memoria in benedictione est, virorum ornatissimorum approbatio. Quas approbationes videre est in ea editione libelli, quæ anno 1679, præfixa auctoris admonitione, adornata est. Sed omnem commendationem exsuperat Breve apostolicum Innocentii XI, ad eumdem episcopum in hæc verba scriptum, [604] quod in eadem editione visitur : « Venerabilis Frater, salutem et apostolicam benedictionem. Libellus de catholicæ Fidei Expositione, à fraternitate tua compositus nobisque oblatus, ea doctrina eàque methodo ac prudentia scriptus est, ut perspicua brevitate legentes doceat, et extorquere possit etiam ab invitis catholicæ veritatis confessionem. Itaque non solum à nobis commendari, sed ab omnibus legi atque in pretio haberi meretur. Ex eo sane non mediocres in orthodoxæ fidei propagationem, quæ nos præcipue cura intentos ac sollicitos habet, utilitates redundaturas, Deo bene juvante, confidimus ; ac vetus interim nostra de tua virtute ac pietate opinio comprobatur, » etc. Quæ nemo pius bonusque, sine summa animi voluptate legerit ; adeo apostolicam pariter gravitatem ac pietatem spirant. Datum 4 Januarii 1679.

Cum autem utilissimi libelli auctor articulos fidei pro instituto secrevisset ab ea doctrina, quam vel omnino falsam, vel non eadem fide certam, hæretici Ecclesiæ catholicæ tanquam ejus dogma necessarium imputarent, devenit ad eum locum, quo de Sede apostolica vera Ecclesiæ fides exponenda esset. Eam autem ita exposuit, ut hæc stabiliret tantum : nempe, « Ecclesiam unitate nixam, tuendæ ac firmandæ unitati primatum sancti Petri a Christo institutum, Sedemque apostolicam hujus unitatis centrum ac radicem esse, ac propterea Petri successoribus deberi obedientiam eam, quam concilia ac Patres semper agnoverint.[317] »

Hæc erant quæ certa fide stabilita esse vellet ; hoc est, ea tantum in quæ omnes catholici consentirent. Quibus explicatis D. Meldensis etiam hoc addidit : « Quod attinet ad ea de quibus in scholis variæ sunt ac discrepantes sententiæ, etsi ministri ea catholicæ Ecclesiæ imputare solent, ut pontificiæ potestati invidiam conflent, nihil attinet hic commemorari, cum de fide catholica non sint. Sufficit agnoscere caput à Deo institutum, ad gregem universum in via Domini gubernandum. »

Vides quid sufficere D. Meldensis dixerit, quid deinde Romani doctores, atque etiam cardinales, et ipse etiam Summus Pontifex approbarit : nempe, id sufficere de quo omnes consentiant ; alia, de quibus in scholis disputatur, sive superioritatem, sive [605] infallibilitalem spectent, sive illam directam vel indirectam in temporalibus potestatem ; non esse necessaria ; atque id nationes omnes christianæ, dum huic libro applaudunt, et ipse Innocentius XI confitetur.

Nec mirum ita esse quæstionem à doctissimo antistite constitutam, aut his comprehensam finibus ab omnibus catholicis, ipsoque adeo summo Pontifice comprobatam ; cum pridem Pius IV ac Tridentina synodus, et ante Florentina et Eugenius IV, aliique Pontifices, in eo voluerint fidem collocatam, de quo omnes convenirent.

Quare qui controversias optimè tradiderunt, iisdem finibus quæstionem circumscriptam volunt. Notum illud doctissimi cardinalis Perronii in epistola ad Casaubonum, Apologiæ praefixa : « Ecclesiam Romanam radicem episcopalis unitatis et ecclesiasticæ communionis esse... ; eique ab omni antiquitate delatum esse primatum, et praefecturam earum rerum quæ ad religionem et Ecclesiam pertinerent, idque unum esse quod Ecclesia postulet ab iis qui ejus communionem amplectantur : qua tessera secernat societatem suam à Græcis eorumque asseclis, qui se à visibili ac ministeriali Ecclesiæ capite ab aliquot sæculis segregarunt.[318] »

Ex his doctissimi cardinalis verbis discimus id quidem ab omnibus agnoscendum esse, quo Ecclesia ab hæreticis secernatur, non autem id quo Scholæ doctores à se mutuo differant. Atque id vir maximus luculentius postea exponit his verbis : « Quæstio de auctoritate Papæ inter catholicos agitata sive in spiritualibus respectu conciliorum œcumenicorum, sive in temporalibus respectu jurisdictionum sæcularium, quatenus saluti animarum obsunt, non est quæstio ejusmodi, quæ res complectatur ab alterutra parte inter articulos fidei recensitas, aut quæ ab iis exigantur qui ad Ecclesiam redeunt ; ita ut alii alios pro hæreticis habeant, aut à se mutuo quoad communionis vinculum separentur. Quare ea omnia communioni ecclesiasticæ sarciendæ impedimento esse non possunt ; cum hujus conditionis sint, ut quamcumque partem serenissimus Rex amplectatur, haud eo secius ab utraque parte jus et nomen catholici obtineat.[319] » Quare [606] ex doctissimi cardinalis verbis, erroris, hæreseos atque omnino anathematis et excommunicationis metus, quocumque prætextu, procul abest ab iis opinionibus ; reique essent Ecclesiæ violatæ pacis, qui eas sub excommunicationis metu prohibendas putarent.

Quæ cum animadvertisset D. Meldensis episcopus eas opiniones, et omnibus notas, atque à praestantissimis controversiarum auctoribus designatas, ad catholicam fidem pertinere merito negat ; quod iterum atque iterum inculcandum putavit in ea Monitione, quam supra memoravimus post Innocentii XI approbationem suæ Expositioni esse præfixam. Sic autem in ea legitur : « Neque miretur quis, tam facile approbatam Meldensis episcopi Expositionem eam, quæ auctoritatem Sedi apostolicæ divina institutione concessam, iis in rebus collocaret, de quibus scholæ catholicæ omnes consentirent. Nihil enim eget Cathedra Petri concertationibus nostris ; quodque in ea catholici omnes unanimi consensione venerantur, plane sufficit ad eam tuendam potestatem, quam Sedes apostolica ad ædificationem, non autem ad destructionem accepit.[320] » Vides iterum atque iterum quid sufficere edoceat. At hanc monitionem uti diximus, Expositioni præfixam, cum idem episcopus Innocentio XI obtulisset, hoc tulit responsum : « Venerabilis Frater, salutem et apostolicam benedictionem. Accepimus libellum de Catholicæ Fidei Expositione, quem, pia, eleganti, sapientique ad hæreticos in viam salutis reducendos, oratione auctum ; reddi nobis curavit fraternitas tua, et quidem lubenti animo confirmamus uberes laudes quas tibi de præclaro opere merito tribuimus, et susceptas spes copiosi fructus exinde in Ecclesiam profecturi, etc. Datum Romæ, 12 Julii 1679. »

Quæ cum sacro cœtui D. Meldensis episcopus rogatus legeret, pietatem incomparabilem, charitatem ac prudentiam singularem sancti Pontificis miris laudibus commendabat, quod, quantum in ipso esset, omnes difficultates remotas esse vellet, quibus oves perditas laborare, atque ex grege suo aberrare intelligeret.

Nempe cum alia multa vera et utilia Summus Pontifex iterum atque iterum approbabat, tum illud imprimis, Sedis apostolicæ [607] majestatem in his rebus esse positam, de quibus catholici consentirent ; idque ad ejus Sedis sanciendam potestatem sufficere testatus, ex ea Expositione uberes fructus expectabat.

Neque falsus animo est : nam innumerabiles hæretici hac Expositione, seu potius sancti Pontificis auctoritate victi, ad unitatem redierunt, et redire porro pergunt, adeo necessarium erat cum in omnibus articulis, tum in hunc maxime, quem hæretici omnium invidiosissime proponebant, id clare doceri, quod Ecclesia catholica ut necessarium pariter, ac sufficiens postularet. Hoc enim facto, catholicam doctrinam ex omni parte splendentem, nullo fastu turgidam, ubique moderatam, atque inter prærupta et extrema tuto incedentem, agnitam dilexerunt eique adhæserunt.

Jam si rescinderentur ea, et alia requirerentur quam quæ summi Pontifices, et maxime Pius IV, et ipse Innocentius XI postulavit ; quid aliud eveniret, quam ut tot hominum millia deceptos se esse ab Ecclesia catholica quererentur, atque eorum, quod absit, vacillaret fides ; cæterorum vero odia concitarentur ea, quæ cum nulla responsione lenire possemus, infelices animæ perderentur, et Sedis apostolicæ, quam firmam et inconcussam esse oportet, labasceret auctoritas ; Sedisque ejusdem majestate indignum videretur, negare fidem in eo esse reponendam, in quo catholici omnes uno ore consenserunt[321] ?

CAPUT XIII.

Explosa hæreseos, erroris ac schismatis nota, aliæ notæ excutiuntur ; articulos Gallicanos neque esse temerarios, neque scandalosos, neque piarum aurium offensivos ; vera pietas cum veritate et traditione conjuncta : censuræ vagæ et inconditæ : sancti Ambrosii locus : prima pars concluditur.

Explosis hæreseos, erroris ac schismatis, quas quidam inustas nobis volunt, notis, supervacaneum videri posset de aliis notis [608] dicere ; cum facile intelligatur ex dictis, cleri Gallicani Declarationem tanta auctoritate nixam, nihil immodeste aut contumeliose asserentem, nihil novi christianis auribus afferentem, neque temerariam, neque scandalosam, neque piarum aurium offensivam esse. Ne tamen aliquid omittere videamur, has quoque perpendamus notas.

Non deerunt forte rerum ecclesiasticarum imperiti, qui patres Gallicanos eo nomine temeritatis accusent, quod de primæ Sedis auctoritate, et quidem nulla necessitate, statuere ac judicare videantur.

At illi, si qui sunt, theologiam ne primo quidem, ut aiunt, limine salutarunt. Solet enim theologia de Deo, divinisque personis, atque aliis fidei christianæ mysteriis quæ tradita sunt, dicere, summa cum reverentia divini Numinis. Eodem plane ritu de Sede apostolica tractat, neque ullam sibi vindicat in ejus jura auctoritatem, cum ea, quæ de ipsa sint tradita, exequitur et exponit. Ita clerus Gallicanus magnum unitatis pacisque mysterium in Sede apostolica collocatum, cum omnibus catholicis impense veneratur : qua in re à Christo constituta sit ejus auctoritas, ne aliena, ne prava, ne invidiosa attingantur, summa cum reverentia ex Patrum traditione declarat.

Temerarium passim theologi definiunt, quod nove, insolenter et audaciter nulla doctorum auctoritate dicitur ; quæ multum à nostris abesse ipsi adversarii confitentur, cum gravissimos nostræ sententiæ defensores nominent. At vero quanto magis ab omni temeritatis crimine nostros articulos eximemus, cum probationibus expeditis conciliorum atque Pontificum decretis niti ostendemus ? « Est et ea, inquit Canus, temeraria propositio, quæ in doctrina fidei, cum celebris universitatis communi decreto ac definitione pugnat. Quanquam enim circumferuntur articuli Parisienses, qui non sunt fidei articuli omnes, quoniam ne hanc quidem vel longissime tangunt ; sed ejus Academiæ tamen de fide et religione fixa constantiaque decreta semper Christi Ecclesia suspexit ; qui vero contempserunt, inaniaque et levia ac pro [609] nihilo existimaverunt, omnes ad unum periclitati sunt. » Qua regula non profecto nos, sed ii sunt temerarii vel maxime, qui nos Parisiensis Academiæ defensores exosi, etiam temeritatis, quodque est gravius, erroris ac schismatis accusant.

An forsitan temere allata sunt in medium, quæ tractari necessitas nulla cogebat ? Verum aliud est nova sine necessitate quærere, aliud vetera et ab antiquis sæpe tractata, atque ab ipsis synodis Constantiensi et aliis, summa necessitate quæsita et decisa retinere. Cur autem ea repeterent Gallicani Patres, in præfatione Declarationis, atque in epistola ad episcopos scripta, causas idoneas protulerunt, quas æqua posteritas probatura sit, neque jam improbent ii, qui necessariam doctrinam omni arte opprimi atque oblitterari pridem ingemiscebant.

Neque fas erat cleri deputatis omittere ea, cum illis mandatum esset Ecclesiæ Gallicanæ antiquas et canonicas libertates asserere, quarum fundamenta ac summa his articulis continentur.

Sane qua modestia viros ecclesiasticos esse oportet, Lovaniensium quorumdam gravibus querelis ac Domini Strigoniensis censura moveremur, si afferremus nova. Cæterum, cum ea afferamus quæ saltem à trecentis annis toti Ecclesiæ nota[322] à conciliis et Pontificibus, ut nos quidem credimus, approbata, ut autem etiam adversarii confitentur, et res ipsa docet, sine ulla censura relicta sunt ; non nos profecto, sed iniqui censores temeritatis incurrunt notam : quod quidem à censoribus nostris consideratum volumus. Sane id advertant quod dicimus : non enim dicimus non posse universim reprobari, nisi ea quæ Ecclesia expresse condemnavit ; sed, cum rebus pensatis, sæpe et consulto noluit aliquid condemnare, nemo jam nisi temere condemnare potest. Ecclesia enim perspexit non esse condemnationi locum.

Quæ ratio ostendit procul abesse à nobis scandali aut offensæ pietatis suspicionem. Quod enim Ecclesia à tot sæculis æquis [610] auribus pacatoque animo audiat, id repente scandalo aut offensioni vertere, nihil aliud est, quam commovere turbas, et perturbare pacem ecclesiasticam.

De pietate quod objiciunt, placet audire Melchiorem Canum, cum illud tractaret quod sit piarum aurium offensivum. Ibi vero demonstrandum aggreditur, « Ecclesiam propositionum absonarum consonarumque judicium in vulgi auribus minime collocasse. » Quo loco hæc habet : « Hic si abusus reprehendas, qui in imaginibus et colendis et ornandis, in sacellis, templis, monasteriis, sepulchrorum monumentis, sempiternisque memoriis condendis, invaluerunt plurimi ; si affirmes in ejuscemodi interdum, vel potius nimium sæpe, plus vanitatem valere quam religionem, diabolum quam Christum ; hi fortasse dicent, te Lutheranis opinionibus occupatum intolerabiles sonos fundere ; adeo in optimi quæque vulgus inconditum, falsa pietate, vanitatem, aut etiam superstitionem inducit. » Pergit : « Non est igitur habenda ratio vulgi promiscue imbecillis, perturbati, imprudentis ; sed prudentis, sinceri, pii, incorrupti ; nec theologia modo requirenda est, sed pietas et prudentia.[323] »

Neque nos fugit quanta sæpe pars turbæ sint, qui etiam se peritos ac theologos videri volunt ; atque ut cætera taceamus, quot videmus, qui Luthero et Calvino per nimia et extrema repugnare pium putant, à quorum sententia nos alienissimos esse ultro profitemur ? Non enim si quid privati aliqui doctores adversus Lutheranos urgendum putarunt, id nos statim ut fidei decretum amplecti oporteat ; sed nempe, ut dicebat olim sanctus Cœlestinus Papa : « Sufficere credimus quod apostolicæ Sedis nos scripta docuerunt ; » scilicet Pii IV professionem, qua plane perfecteque hæretici condemnentur ; atque id gravioribus theologis ac doctoribus, cardinali Perronio, eumque secuto Meldensi episcopo, ac tot cardinalibus Romanisque prælatis, ipsique adeo sancto Pontifici Innocentio XI placuisse gaudemus in Domino, totique Ecclesiæ gratulamur. Ulteriora extorquere non suadet vera pietas. Ut enim nihil à fide demi, ita nihil addi fidei debet ; reique animarum sunt, qui plus ab hæreticis postularint, quam communi [611] omnium fide requiratur. Neque minus absurdum est aliud à catholicis doctoribus extorquere velle, nisi forte aliam fidem in Ecclesia docemus, aut tuemur in scholis, aliam contra hæreticos propugnamus.

Pietatis vero nomine ad aliud nos cogi, nec ipsa sinat pietas. Vera enim pietas non cæco affectu, sed majorum auctoritate ac traditionis regula ducitur. Quæ ab his aberrant finibus, sine more modoque crescunt, veramque pietatem falsis et alienis, ex arbitraria pietate superstructis, obscurant et offuscunt. Hæc arbitraria pietas multis persuasit sancti Petri successores, non tantum ex officio sanctos, sed etiam vita necessarie pios esse ; ut grave haberet bonus Otho Frisingensis, vir alioqui doctus et diligens, de Joanne etiam XII dici : « Sic reprehensibili ter eum vixisse et super hoc ab episcopis aliisque subditis suis conventum fuisse ; cui rei, inquit, durum videtur fidem accommodare ; quia Romana Ecclesia hoc speciale privilegium sacerdotibus suis adscribere solet, quod meritis Petri supra firmam petram fundati, nulla eos vel porta inferorum, vel turbo tempestatum ad exitialem ruinam involvat.[324] » Quæ ab Ennodio Ticinensi deprompta,[325] ac pro tempore laudata, Gregorius VII, quantum potuerat, confirmaverat,[326] novo genere pietatis, quo vel negare manifesta, vel infanda, non tantum tacere, verum etiam probare cogeremur,

« At, inquit Baronius in hunc Othonis locum, non tanta nos vindicamus, ut esse non possit, quin fœdus turpisque moribus irrepat vel irrumpat in Sedem illam ; fide autem impius nullo modo.[327] » Quasi magis illud ad pietatem pertineat, ut nullus fide impius Pontifex esse possit, aut transire cogamur ad illam fere ab omnibus explosam, et canonistis omnibus, theologis omnibus repugnantem Alberti Pighii sententiam, nullum Pontificem hæreticum esse posse. Hæccine ergo est pietas, omnibus ac singulis Pontificibus, quasi sub Christi nomine (quis enim tanquam ex [612] proprio nomine audeat) ista polliceri, ut, si quid, occulto Dei judicio, vel tale contingit, vel aliquando contingat, tum labascere incipiat, vana scilicet expectatione delusa, infirmorum fides, ac ipsa quoque Christi promissa vacillare putet. Atque hanc pietatem Bellarmino quoque et Suari placuisse vidimus. Neque, ista referentes, viros doctos ultro lacessimus, aut eorum pietati detractum volumus quidquam, quorum alioqui (Deus testis est) favemus laudibus. Id tantum advertimus, viris etiam maximis contigisse, ut vana saperent, quoties cæcis illis, quos pios vocare volunt, affectibus aliquid induxerunt.

Piget commemorare quot opinionum monstra ejusmodi pietas in Ecclesiam induxerit. Hinc enim etiam illud quo totus orbis circumsonat : « Pontificem utriusque potestatis apicem tenere, regna ac diademata dare ac detrahere, orbis dominum etiam in temporalibus, ac monarcham esse Christi Regis Vicarium, sive Viceregem, in regnis et imperiis omnia posse ; neque tantum indirecte, sed directe ; falli Bellarminum indirecta potestate contentum, neque postulantem ut ea tanquam de fide certa credantur ; hæc enim omnia de fide esse et qui negent esse hæreticos ; neque propterea quidquam iniqui regibus et imperiis metuendum, cum is à quo pendent, neque errare, neque quidquam injusti moliri possit.[328] » Neque satisfiet nobis, si eum, qui recens hæc scripserit Marchionem, in rebus quidem theologicis ineptum imperitumque esse dicant. Ecce enim Nicolaus Dubois, theologiæ Professor primarius, nos serio et graviter ad hujus viri tractationem remittit, eumque cum honore nominat. Idem D. Dubois ait non posse constare Romano Pontifici summam illam potestatem, à Florentina synodo in decreto unionis attributam, nisi potestas etiam indirecta tribuatur : quin, illa eversa, eam partem decreti stare omnino non posse. Quare et D. Strigoniensis, illum Declarationis Gallicanæ articulum, quo potestas indirecta rejicitur, cum reliquis articulis, ut æque detestabilem, æque schismaticum damnat.

Nequevero placet indirectæ potestatis nomine, ac mutato tantum vocabulo res eadem, idem jugum imperiis impositum : neque probare possumus pietatem illam, quæ priscis inaudita [613] sæculis, conciliandis christianis, ac propagando Evangelio, publicæ denique paci inimica, invidiosis æque ac inanibus titulis Petri Cathedram oneret, eamque doctrinam reducere moliatur, quæ quoties exequenda prodiit, toties orbem christianum infandis bellis et cædibus cruentavit,

Neque etiam placent, pietatis licet nomine venditata, quæ passim apud canonistas legimus : « Posse Pontificem omnia in orbe terrarum : posse quæcumque Deus possit, excepto peccato, neminem ab eo rogare posse : Quid ita facis ? Legibus et statutis omnibus et generalibus conciliis posse eum contravenire legitime ; » et alia ejusmodi, Pontificibus bonis modestisque æque ac nobis exosa. Hæc ipsi canonistæ, puto, erubescant, nisi interpretatione molliantur. At pietas non est, inflare et exaggerare verbis Petri privilegia, tanquam exigua sint, quæ per sese sunt maxima ; eaque comminisci, quæ cum interpretatione recta evanescant atque effluant, malevolis interim calumniandi ansam præbeant, tendant laqueos imperitis, audaciores ad extraordinaria quæque contra regulam postulanda, aut etiam per obreptionem impetranda incitent, atque ita censuram canonum ac vim disciplinæ resolvant, ejusdemque instaurandæ spem omnem incidant. Cæterum cum talia nullus unquam docuerit Pontifex, neque unquam comprobarit, id unum à nobis scilicet vera pietas postulat, ut admiremur gravissimam, sapientissimam atque à Deo protectam Sedem, quæ tanta etiam assentatione circumdata modum tenuerit. Interim cum hæc nimia, pietas incomposita suaserit, certum nobis est nullam pietatem agnoscere, nisi cum veritate et traditione conjunctam.

Hæc erant quæ de particularibus censuris dicenda habebamus, quantum earum vim intelligere possumus, ex doctorum scriptis ; quæ arbitrariæ inani tantum strepitu teneant imbecilles animos, nulloque certo titulo, nulla certa ratione, tantum anathemata crepent, atque intentare non cessent. Eas ut veritate contemnimus, ita charitate refugimus, qui veritatem pacemque diligamus ; atque interim opponimus illud Ambrosii : « Fucum faciunt, qui non audent explicare quod sentiunt, censorie.[329] » A [614] Sede certe apostolica, quæ et paci consulere, et antiqua revolvere, et posteritatem respicere, et omnia sæcula mente complecti soleat, nihil tale metuimus ; præsertim postea quam, uti jam facere aggredimur, nostra à conciliis et Romanis Pontificibus expresse et sæpe probata esse demonstraverimus. Nam hactenus iniqua certe conditione luctamur, qui tantum ictus declinamus, nondum arma expedimus. Nunc, cum probationes nostras allaturi simus, nostra jam liberior decurret ac lætior, ac veluti scopulos et syrtes prætervecta, plenis jam velis oratio navigabit.

Sancti Eusebii Romani Presbyteri ac Martyris acta referuntur.[330]

Tunc Eusebius Romanus presbyter martyrium passus est, cujus memoriam 14 Augusti cum Ecclesia Romana agimus ; quo die in Martyrologio Romano celebratur.

Hujus acta Baronius in Annalibus paucis refert[331] : in notis ad Martyrologii diem 14 Augusti remittit ad Boninum Mombritium Mediolanensem, ex quo ejusdem Eusebii uberiora acta promamus.

Sed quandoquidem Mombritius in paucorum est manibus, non pigebit antiqua sancti Eusebii acta memorare, prout ea ex illustrissimi archiepiscopi Rhemensis excuso codice diligenter exscripsimus. Is igitur sic habet, tom. I, p. 515[332] : « Tempore quo Liberius de exilio revocatus fuerat à Constantio Augusto hæretico, in eodem tantum dogmate, ut non baptizaret populum, sed una communione contaminaret plebem, Eusebius presbyter urbis Romæ cœpit declarare Liberium hæreticum et amicum |615] Constantii ; cumque multi in sancta confessione et catholica fide vitarent communionem Liberii per Eusebii presbyteri doctrinam, occupantur Ecclesiæ à Liberio, ejicitur Felix de episcopatu, subrogatur Liberius, tenetur Eusebius presbyter, et quod in domo sua, quam ipse construxerat, populum congregaret, et quia plebem sanctam exhortabatur. Tunc Constantias imperator aggreditur cum Liberio Eusebium presbyterum, dicens : Tu solus christianus es in urbe Roma ? Eusebius presbyter respondit : Sic confidimus in Domino, quia fideles non inveniet Christus, sicut et baptizati sumus, et benedictionem, quam à beato Julio suscepimus, tenemus. Liberius dixit : Nos cujus fungimur vice ? Nonne Julii antecessoris nostri ? Eusebius presbyter dixit : Si perseverasses in fide quam in persecutione primo tenere visus fueras. Liberius dixit præsente Augusto : Tam contumacem me existimas ? Eusebius dixit : Res ipsa te docet et declarat. Imperator Constantius dixit : Et quid est inter fidem et fidem ? Eusebius presbyter respondit : Quantum ad nos peccatores, integre tenentes fuimus : quantum ad vos, insania diaboli et invidia superstitionis vestræ, ut Felicem episcopum, quem vos non tenuistis catholicum, et Dominum Jesum Christum invocantem, purum sacerdotem ab omnibus declaratum, in damnationis causam exilio direxistis ; qui tamen in prædiolo suo orationibus vacat. Et quidem jussu tuo Christianis occisionem et necem præcepisti inferri, maxime clericis, presbyteris et diaconis. Tunc iratus Constantius sub rogatu Liberii inclusit Eusebium presbyterum in quodam cubiculo domus suæ, quod humile erat, in latitudine pedes quatuor ; et ibi multis diebus in oratione constanter perseverans, inclusus tamen post menses septem dormitionem accepit, 19 Kalendas Septembris : cujus corpus collegerunt Gregorius et Orosius presbyteri, et parentes ejus, et sepelierunt in crypta juxta corpus B. Xysti martyris et episcopi, in via Appià, in cimeterio Callixti ; ubi et titulum ipsius scribentes, posuerunt pro commemoratione ejus : Eusebio homini Dei. In eodem tempore auditum est à Constantio imperatore, quod Gregorius et Orosiu presbyteri collegissent corpus Eusebii presbyteri, et in eâdem crypta vivum præcepit includi Gregorium. Tunc Orosius [616] presbyter collegit semivivum B. Gregorium noctu occulte, propter Constantium Augustum, et emisso spiritu, sepelivit eum juxta corpus sancti Eusebii presbyteri ; qui etiam Orosius hæc gesta scripsit. Ab eodem die intra Ecclesias, jussu Constantii imperatoris, quisquis inventus fuisset non sic confiteri et participare sicut Liberius, indiscussus gladio puniretur. Qua propter in plateis, et in vicis, et in ecclesiis, sive in balneis gladio trucidabantur, persequente Constantio christianos una cum Liberio. Mortuo autem Liberio, levatur Damasus, qui voce publica damnavit Liberium, facta synodo cum episcopis viginti octo et presbyteris viginti quinque, et cessavit persecutio ; non tamen multum tempus, donante Domino Jesu Christo, qui vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen. »

Huc usque acta, ubi innata simplicitate ipsa se prodit antiquitas ; et quibus ejus generis actorum aliquis inest gustus, hoc sapiunt. Tum Usuardus monachus et Ado Viennensis hæc acta viderunt, ex quorum quippe verbis, brevem illam, quam suis Martyrologiis inserant, sancti Eusebii contexunt historiam. Cæterum id quod hic de Damaso in fine actorum scriptum est, quod « voce publica damnavit Liberium, facta synodo, » ad Damasi pontificatum referendum non est : pridem enim Liberius resipuerat ; sed hæc fecit Damasus tum presbyter, ac, deficiente Liberio, Synodum fieri procuravit ; innuuntque obiter acta, eum qui hæc fecerit, merito Liberio subrogatum fuisse.

Quod autem in his actis, ut et in vita Liberii, scriptum est de rebaptizatione ab Arianis facta, non debet movere doctos, qui apud Ambrosium de Auxentio legerint[333] ; « Cur igitur rebaptizandos Auxentius fideles populos putat, baptizatos in nomine Trinitatis, cum Apostolus dicat ; Una fides, unum baptisma.[334] » Hoc igitur Liberius reservavit, ne Romani rebaptizari cogerentur. Quid autem egerit, quam à rectæ fidei defensione defecerit, quam persecutionem moverit adversus fratres, quos confirmare in fide jubebatur, satis patet ex actis.

Explicit defensio declarationis cleri gallicani. [611]

MÉMOIRE DE MONSEIGNEUR BÉNIGNE BOSSUET, ÉVÊQUE DE MEAUX,

présenté au roi,

contre le livre intitulé : De Romani Pontificis auctoritate, etc., divisé en trois tomes in-folio, par dom frère Jean-Thomas de Roccaberti, autrefois général de l'ordre de Saint-Dominique, archevêque de Valence.[335]

I.

Idée générale du livre, et de quoi le roi se peut plaindre.

Pour donner d'abord Vidée de ce livre ; il est composé de trois gros volumes, dont les deux premiers regardent l'infaillibilité du Pape, et le troisième contient trois livres, où sa souveraine puissance, tant directrice que coactive, sur le temporel, est amplement prouvée, ainsi que le porte le titre.

Le dessein du livre est d'attaquer et de condamner en tout et [618] partout la Déclaration du clergé de France, de la manière la plus outrageante ; et après qu'on est d'accord avec Rome, et que Sa Sainteté a été contente des devoirs et des soumissions que les évêques lui ont rendus, ce prélat espagnol, poussé de la haine de sa nation contre ce royaume, non-seulement tâche de son côté de renouveler la querelle, mais encore il n'oublie rien pour exciter le Pape à la recommencer.

Ce qui est à considérer dans ces livres, c'est, premièrement le corps de l'ouvrage ; secondement, les épîtres dédicatoires et les préfaces de l'auteur ; troisièmement, les approbations qui sont imprimées à la tête.

Aux deuxième et troisième tomes, on voit deux brefs du Pape à Fauteur, dont il faudra parler à part ; et voilà de quoi sont composés ces trois gros volumes.

 Sans entrer dans le fond des matières, le roi a toujours sujet de se plaindre de cet ouvrage, à cause de l'aigreur qu'il inspire partout au Pape et à tout le monde contre la France, et de la manière dont y est traité, non-seulement tout le clergé, mais encore la personne auguste et sacrée de Sa Majesté.

II.

L'auteur traite les François comme hérétiques sur l'infaillibilité du Pape.

Dès le commencement du livre, il propose la question de l'infaillibilité du Pape, ou de « la constance des Pontifes romains dans la foi, comme une importante question entre les catholiques et les hérétiques : les hérétiques, dit-il, comme ennemis déclarés de l'autorité du Pape, soutenant la négative, et les orthodoxes qui ont à cœur la religion catholique, combattant pour l'affirmative comme pour les autels et les temples.[336] »

Cependant il nomme lui-même, pour l'opinion qui n'admet pas l'infaillibilité, des auteurs très-célèbres et très-catholiques de toutes les nations, et non-seulement de la France, comme Gerson et Almain, mais encore des autres pays, comme Alphonse de [619] Castro et Jean Driédo, fameux docteurs de Louvain.[337] Il est vrai qu'il cite le moins qu'il peut de ces auteurs, passant par-dessus le cardinal Pierre Dailly, évêque de Cambray, par-dessus Tostat, Espagnol ; et, ce qui était bien plus important, par-dessus le pape Adrien VI, autrefois précepteur de Charles-Quint, compté par le cardinal Bellarmin entre les défenseurs de la doctrine opposée à l'infaillibilité du Pape, et qui a fait imprimer à Rome durant son pontificat le livre où il s'était expliqué sur cette matière, étant simple docteur de Louvain et professeur en théologie de cette savante université.

Ce qu'il y a de plus remarquable, c'est qu'en rapportant de si graves auteurs, il ne produit contre eux aucune condamnation directe ou indirecte du saint Siège ; et au contraire, il cite le cardinal Bellarmin,[338] qui tout zélé défenseur qu'il est de l'opinion de l'infaillibilité, avoue que la doctrine opposée n'est pas proprement hérétique, et que tout ce qu'on peut en dire, c'est qu'elle semble erronée et approche de l'hérésie ; n'osant pas même l'assurer absolument, mais disant seulement qu'il semble, videtur.

Il rapporte aussi lui-même l'endroit de ce cardinal,[339] où, poussant le plus loin qu'il peut sa censure contre la doctrine de la supériorité du concile au-dessus du Pape, il n'a pourtant pu dire autre chose, sinon que le sentiment opposé est presque de foi, qui est la note la plus légère qui pût sortir de la bouche d'un homme aussi prévenu.

Après cela il est étonnant que lui et ses approbateurs traitent partout d'hérétique le clergé de France et le sentiment des anciens docteurs de Paris, qui était commun de leur temps dans les universités des autres royaumes, et fassent de si grands efforts pour aigrir le Pape contre la France, comme si l'on y défendait « des monstres d'erreur qu'il faut exterminer de tout le monde chrétien, et des dogmes pernicieux qui agitent la nacelle de saint Pierre par des flots sortis de l'enfer. » Ce sont les propres paroles de l'auteur dans l'épitre dédicatoire à sa Sainteté, à la tête du premier tome.

Il est encore plus outré dans ses préfaces, puisqu'il ose s'en [620] prendre jusqu'à la personne du roi, lui reprochant de faire enseigner « par violence et par des menaces de peines et de supplices, des propositions si éloignées de la piété chrétienne, des propositions si déshonorantes de la suprême autorité du saint Siège apostolique, et qu'on ne peut attribuer qu'à l'impiété et à l'hostilité par laquelle les hérétiques s'emportent contre ce siège. » C'est ici qu'il ose nommer ouvertement le nom auguste de Louis XIV, comme de celui qui, le premier « depuis Clovis, est l'auteur de ces violences, aux louanges duquel, dit-il, il ne manque que d'éteindre tout à fait les erreurs dont les perfides hérétiques tâchent d'infester ce royaume très-chrétien, en y rendant comme odieuse l'autorité du Pape[340] ; » qui est accuser le Roi de manquer à un devoir essentiel d'un roi chrétien.

III.

Il traite d'impie, hérétique et schismatique, la doctrine de l'indépendance des rois dans leur temporel.

Ce n'est pas seulement la doctrine de l'infaillibilité qui le fait emporter à cet excès : il condamne également le clergé et le royaume de France, sous prétexte qu'on s'y oppose « à la suprême autorité des papes sur le temporel des rois, et à la puissance coactive qu'ils prétendent pouvoir exercer en les déposant. » Dès l'entrée de son troisième tome, il range cette controverse au nombre de celles « qui se sont élevées entre les catholiques et les hérétiques.[341] » Il tâche de rendre odieuse la doctrine de l'indépendance des rois dans leur temporalité, en l'attribuant « à Calvin, à Pierre Martyr, et aux autres hérétiques ennemis déclarés de l'autorité et de la gloire pontificale.[342] » Comme si les hérétiques étaient hérétiques en tout, ou qu'on ne sût pas qu'ils retiennent beaucoup de vérités essentielles, et qui n'en sont pas pour cela moins vénérables.

Cependant, sous ce prétexte, il traite l'opinion qui défend l'indépendance des rois dans leur temporalité, d'impie et de fausse : [621] il rapporte le décret de l'inquisition de Tolède, « qui condamne comme erroné et schismatique de dire que le Pape ou l'Église n'aient pas une puissance directe ou indirecte pour dépouiller les rois de leur domaine[343] ; et s'étonne que le clergé de France soutienne la proposition que ce tribunal sacré et souverain condamne d'erreur et do schisme[344] ; » comme si la France était obligée à reconnaître l'autorité de l'inquisition de Tolède. Il porte son venin contre la France jusqu'aux pieds du Pape, dans la lettre dédicatoire, où il présente à Sa Sainteté ce troisième tome. Il s'y glorifie dès l'entrée qu'en entreprenant de défendre « la suréminente autorité du Pape sur le temporel des rois, il traite une matière que peu ont traitée exprès ; » ce qui devait lui faire sentir qu'elle n'est donc pas fort essentielle au service de Dieu. Il ajoute que nier cette autorité, c'est faire « une guerre ouverte au saint Siège. » A l'entendre, on est l'ennemi du saint Siège, si l'on n'attribue au Pape, « de droit divin, cette plénitude de puissance sur le temporel des rois. » Sous prétexte de consulter Sa Sainteté sur celte matière, il veut faire accroire à tout le monde chrétien, qu'il en va naître des calamités infinies, et même « un schisme imminent auquel la Déclaration gallicane ouvre une entrée manifeste, » Il dissimule que cette dispute et toutes les autres, où chacun soutient son sentiment, sans vouloir condamner ceux qui n'en sont pas, n'ont jamais fait aucune rupture ; et que la Déclaration du clergé de France, qu'il attaque perpétuellement comme schismatique, n'est pas écrite dans un autre esprit.

Sur cela néanmoins il reproche à ceux « qui se glorifient d'être très-chrétiens, de conspirer avec les hérétiques et de souscrire à leur doctrine. »

Sous prétexte de ce péril imaginaire de schisme, il presse le Pape avec toute l'amertume de son style, « d'en venir aux remèdes les plus efficaces pour remédier aux maux dont la France est menacée, et de prévenir le schisme qui va, dit-il, rompre la tunique sans couture de Notre-Seigneur, au sujet des propositions du clergé de France, que les autres royaumes jugent erronées, impies et schismatiques. » [622]

Voilà où pousse les choses un évêque qui fait le zélé pour le saint Siège : mais on voit bien où il tend ; et s'il aimait le saint Siège, il ne donnerait pas au Pape le violent conseil de sévir contre les plus soumis de tous ses enfants ; et plus Espagnol que chrétien, il ne travaillerait pas à troubler un accord dont le Pape lui-même est content.

IV.

Excès des approbateurs sur la temporalité des rois.

Ses approbateurs sont encore plus violents que lui : mais il en adopte tous les excès en les imprimant à la tête des trois tomes de son ouvrage, et principalement dans le second, comme faisant partie de ses preuves.

On n'a jamais vu d'approbations en cette forme, ce sont pour la plupart de longs traités sur la matière ; et tous sont d'outrés panégyriques de l'auteur, composés par des religieux de son ordre ou de son diocèse, et par d'autres religieux également complaisants pour un archevêque si autorisé, qui avait été vice-roi du royaume de Valence, et qui est à présent grand inquisiteur de toute l'Espagne.

Ce prélat non-seulement s'y laisse flatter de la vanité d'être de race royale, et d'avoir toutes les qualités dont le cardinal Cajetan compose un prince[345] : mais encore, ce qui n'est pas supportable, il se laisse dire, comme on ferait de « Jésus-Christ, que qui le suit ne marche point dans les ténèbres,[346] et que comme l'Église s'écrie : Heureuse faute d'Adam, qui a mérité d'avoir Jésus-Christ pour rédempteur ! il faut de même s'écrier : Heureuse faute du clergé de France, qui a mérité d'avoir l'illustrissime Roccaberti pour adversaire.[347] »

Pour autoriser cette souveraine puissance sur le temporel de tous les empires du monde, la première approbation que cet auteur fait paraître, dit qu'à raison « de cette puissance du droit [623] divin, non-seulement sur le spirituel, mais encore sur le temporel, que les hérétiques tâchent d'enlever au Pape, il est le Roi des rois, et le Seigneur des seigneurs, absolument et sans aucune restriction[348] ; » ce qui n'a jamais été dit que de Jésus-Christ. Voilà ce qu'étale ce prélat à la tête du iiie tome, où il entreprend d'établir cette puissance absolue sur la temporalité des rois.

V.

Ce que disent les approbateurs sur les privilèges et les libertés de nos rois et de l'église de France.

Ses approbateurs disent ailleurs : « Les François nous opposent des privilèges et des libertés : mais les privilèges, qui sont une défection de la souveraine puissance de la Chaire de saint Pierre, ne sont pas des privilèges, mais des iniquités : Non privilegia, sed pravilegia. Tout ce qui s'élève dans la maison de Dieu est au-dessous de la Chaire de saint Pierre, et est l'escabeau de ses pieds. Tout ce qu'il y a de juridiction, de grâces, de privilège et de liberté dans les patriarches, dans les primats, dans les princes, dans les rois et dans les empereurs, ils l'empruntent (emendicant), ils le participent, ils le puisent du Pape et de sa parole révocable.[349] » Je ne crois pas qu'on ait jamais dit avec tant d'excès que toute juridiction temporelle et spirituelle émane du Pape, ni que sa parole soit révocable à sa volonté, ce que néanmoins ces mêmes approbateurs confirment, en disant que « le Pape comme suprême monarque de l'Église, peut révoquer, casser et abroger à sa volonté, pro suo arbitrio, et annuler tous et un chacun des privilèges et libertés du clergé de France, du peuple et du roi ; » sans songer qu'une très-grande partie de ces privilèges et libertés est fondée sur des concordats exprès entre les Papes et le saint Siège, et les rois et le royaume de France. Et néanmoins tout cela est également abandonné à la volonté du [624] Pape et à sa parole révocable ; ce qui détruit tous les fondements de la foi publique.

Si c'est là un zèle pour le Pape, ou plutôt un moyen de rendre odieuse la puissance la plus vénérable qui soit sur la terre, et d'empêcher les potentats hérétiques de s'y réunir, on le laisse à considérer aux gens sages et modérés. L'auteur propose cela à la tete de ses ouvrages comme les preuves de sa doctrine, ainsi qu'il a déjà été remarqué : et tout est si outré dans ces approbations étalées avec tant de faste, qu'on ajoute à tous ces excès : « Que le Pape ne peut errer dans la foi, même comme personne privée ; » ce qui a paru si excessif, que le cardinal Bellarmin et les autres l'ont rejeté.

VI.

Outrages contre la France, et manquement de respect entiers le roi dans les approbateurs et dans l'auteur même.

L'auteur se fait partout donner la louange d'avoir exterminé une Déclaration « d'où Ton devait craindre avec horreur l'extirpation du culte divin, la ruine de la religion, le renversement des royaumes, la dégradation des magistrats légitimes, l'oppression du saint Siège, le mépris du vicaire de Jésus-Christ, et la révolte contre ce divin monarque de tout le monde, et ce roi des rois.[350] » De si prodigieuses exagérations, et les outrages qu'on trouve partout contre les François, pour relever la gloire de l'auteur, comme de celui qui les abat à ses pieds, font voir dans ces Espagnols, et dans celui qu'ils entreprennent de faire valoir, non pas des théologiens qui enseignent sérieusement et gravement, mais des ennemis emportés, qui sous prétexte d'élever la puissance pontificale, que la France n'a jamais cessé un seul moment de révérer, ne songent qu'à contenter leur aigreur, et à l'inspirer au Pape et à tout le monde.

C'est sur ce fondement qu'ils promettent à l'auteur le chapeau de cardinal, « que les astres et les destins lui doivent[351] ; » et on voit bien à quel prix ce prélat le veut acheter. [625]

C'est ce qui lui fait remplir des outrages que nous avons vus contre la France jusqu'à ses Épîtres dédicatoires au Pape,[352] où la révérence de Sa Sainteté devait du moins lui inspirer quelque sorte de modération. Sa préface est encore plus injurieuse ; et ce prélat y affecte de raconter au long avec une aigreur extrême, ce qui s'est passé sur la Régale[353] : matière très-éloignée de son sujet, et sur laquelle on sait que le roi a plus donné à l'Église qu'on ne prétend qu'il lui a ôté ; en tout cas, il sied mal à un archevêque et à des théologiens, de venir avec un esprit d'hostilité troubler une négociation pacifique, où l'on tâche de concilier les esprits, et de donner au saint Siège toute sorte de contentement par des expédients convenables.

Cependant l'archevêque de Valence et ses approbateurs prennent cette occasion d'imputer au roi tout ce qui est le moins convenable à un si grand prince, dont on sait que le cœur est tout tourné à la piété, à la douceur et à un respect sincère envers le saint Siège. Quoique cette vérité soit constante, on le représente au Pape et à toute la chrétienté, « comme ayant blessé les Clefs de saint Pierre et la puissance ecclésiastique,[354] et comme s'étant publiquement ligué avec l'ennemi commun de la chrétienté : on lui reproche d'avoir empêché l'Empereur de délivrer la Terre Sainte[355] ; comme si l'on ne pouvait pas, avec beaucoup plus de raison, reprocher si l'on voulait, à la maison d'Autriche, d'avoir mieux aimé se liguer avec le parti protestant et avec l'ennemi le plus déclaré de la catholicité et de la royauté, pour détruire la France et pour augmenter dans l'Empire la puissance des protestants, que de poursuivre ses victoires contre les infidèles.

Sur ce fondement, un des approbateurs adresse la parole au Pape et à l'empereur, pour les animer contre le roi et contre la France, et pour rendre la guerre immortelle, jusqu'à dire au pape Innocent XII : « Servez-vous de l'occasion qui vous est offerte pour opprimer les perfides, » c'est-à-dire, les Français, qu'il nomme dans tout son discours comme les ennemis du saint Siège. [626]

VII.

Deux Brefs du Pape à Fauteur, à la tête du tome ii et du iii.

On voit donc dans l'archevêque de Valence et dans les approbations qu'il met à la tête de son livre, un zèle amer contre la France ; et quoiqu'on ne doute pas que la grande sagesse du Pape et sa bonté paternelle ne méprise ces déclamations emportées, on ne laisse pas de connaître les desseins ambitieux de ce prélat ; et on a même sujet de craindre que les ennemis de la France ne se vantent à la fin, quoique sans raison, d'avoir fait entrer Sa Sainteté dans leurs sentiments.

Ce qui pourrait le faire soupçonner, ce sont deux Brefs du Pape à cet archevêque : l'un à la tête du tome II, en date de Rome, à Saint-Pierre, du 30 Janvier 1693 ; et l'autre à la tête du IIIe tome, pareillement en date de Rome, à Sainte-Marie-Majeure, le 21 Novembre 1694 ; où l'on spécifie expressément le livre qui a été présenté à Sa Sainteté de la part de ce prélat, « sur la constance des Papes dans la foi, et sur leur suprême puissance dans la temporalité. »

Quoique le Pape lui donne de grandes louanges, et lui promette dans l'occasion, selon le style ordinaire, des marques de sa bonté paternelle, on voit bien que l'intention de Sa Sainteté n'est pas d'approuver le fond de ces livres, mais de louer seulement « la diligence, l'étude, l'affection et le zèle, l'érudition et l'esprit que l'auteur emploie à l'avantage du saint Siège, » qui sont les termes des Brefs de Sa Sainteté : néanmoins il est fâcheux de voir à la tête de cet amas d'invectives contre un si grand roi, deux Brefs du Pape à la louange de celui qui les étale avec tant d'aigreur, et qui ose répandre son venin contre un prince si pieux, dans ses Préfaces et jusque dans les Épîtres qu'il adresse à Sa Sainteté. [627]

VIII.

Quel remède on peut apporter à ce livre injurieux ; trois choses proposées au roi sous son bon plaisir : la première.

Après cela, il paraît que Sa Majesté peut faire trois choses : la première, de faire défendre, par un arrêt de son Parlement, le débit dans son royaume d'un ouvrage de cette nature.

On a prononcé souvent des condamnations plus rigoureuses contre des livres semblables, quoique beaucoup moins envenimés, puisqu'ils ne contenaient rien de personnel : on les a lacérés par la main du bourreau et condamnés au feu ; on les a flétris par des censures de la Sorbonne, comme il paraît par celle de Sanctarel et des autres. Mais il semble que par sa bonté et par sa clémence, même par une espèce de respect pour les Brefs du Pape qui sont à la tête, le roi puisse prendre des sentiments plus modérés.

IX.

Seconde et troisième chose que le roi peut faire.

La seconde chose que le Roi peut faire, c'est de faire supplier Sa Sainteté qu'elle veuille bien s'expliquer sur l'intention de ses Brefs, de peur qu'on n'en étende les louanges jusqu'aux invectives irrespectueuses dont sont remplies les Préfaces et les Épitres dédicatoires de l'archevêque de Valence au Pape même.

Il ne paraît pas que le Pape puisse refuser de faire sur ce sujet une réponse et déclaration avantageuse qu'on pourra trouver moyen de rendre publique.

En troisième lieu, il paraît qu'en tout cas le roi pourrait faire supplier le Pape d'empêcher les Espagnols et tous les autres de traiter la France et son clergé d'hérétiques et de schismatiques, sous prétexte d'opinions que le saint Siège n'a jamais notées d'aucune censure. [628]

Il n'est plus question d'invectiver contre la Déclaration du clergé de France, sur laquelle le Pape est content et le clergé ne dit mot : mais sous prétexte de s'y opposer, outrer la censure jusqu'à vouloir qu'on soit hérétique ou schismatique, pour ne pas suivre des sentiments qu'on agite depuis trois cents ans dans les écoles, sans que les Papes les aient notés ou défendus, même pour ne pas reconnaître dans le saint Siège la puissance de déposer les rois et de disposer de leur temporel ; c'est un excès si étrange qu'on ne le peut dissimuler.

La France est pleine de gens savants et de plumes très-éloquentes, qui, sans déroger aux droits et à l'autorité du saint Siège, pourraient faire voir l'injustice de ces censures, et montrer à l'archevêque de Valence et à ses semblables leur ignorance et leur emportement. Ils pourraient faire voir aux Espagnols que pour ne pas appeler le Pape Roi des rois sans restriction, et pour ne pas venir devant lui, comme parle l'un des approbateurs, l'encens d'adoration à la main,[356] ils n'en savent pas moins défendre la constance des Pontifes romains dans ta défense de la foi, et les autres prérogatives de leur siège. On pourrait aussi relever les excès où les Espagnols, qui font tant les religieux, se sont laissé emporter contre le saint Siège, pour peu qu'ils aient cru être blessés. On n'épargnerait pas l'archevêque de Valence ni ses vaines dissertations sur le phénix et sur les antipodes, ni le fatras de ses ignorantes et inutiles citations entassées sans choix et sans jugement. Si l'on ne fait point de justice au roi sur ce sujet, et qu'on permette toujours de condamner la France comme hérétique ou schismatique, quoiqu'il n'y ait aucun royaume où la foi soit défendue plus fortement et plus purement, à la fin il faudra laisser repousser ces outrageux discours, et montrer à nos ennemis qu'ils n'en sont pas plus orthodoxes, mais seulement plus emportés et plus injustes, pour condamner ou de schisme ou d'hérésie tout ce qui ne s'accorde pas avec leurs excès. [629]

X.

Remarques sur ce Mémoire, et ce qu'il semble qu'on doit éviter dans cette occasion.

On a tâché de ne rien dire jusqu'ici (sauf le meilleur jugement de Sa Majesté) qui ne paroisse pouvoir être porté au Pape de vive voix et par écrit, par ceux qui sont chargés à Rome des affaires de Sa Majesté, en ajoutant ou retranchant ce que le roi trouverait à propos par sa prudence, et selon les conjonctures présentes. On se croit après cela obligé de dire plus expressément ce qu'il semble qu'on doit éviter dans cette occasion.

On doit éviter, premièrement, de faire faire une censure de Sorbonne, pour deux raisons : la première, parce qu'il y en a déjà plusieurs sur tous ces sujets ; la seconde, parce que ce serait donner à Rome sans nécessité une occasion de querelle ; ce qui semble ne convenir pas à la conjoncture présente.

Secondement, il semble encore, pour cette dernière raison, qu'on doit éviter dans l'arrêt qui se donnera, les termes injurieux de lacérer ou de brûler par main de bourreau. Pour repousser les injures, de simples défenses du débit suffisent, et le Pape ne peut s'en offenser à cause des invectives et outrages dont le livre est plein.

Troisièmement, on suppose que MM. les gens du roi, en disant ce qui sera essentiel à l'affaire, sauront éviter par leur prudence les termes qui pourraient causer de l'aigreur.

M. Roccaberti s'étend beaucoup sur des faits particuliers, comme sont celui de la procédure de feu M. l'archevêque de Toulouse, et celui de la condamnation et exécution en effigie du frère Jean Cerle,[357] et autres de cette nature. On les a omis dans ce [630] mémoire, et on croit pour de très-bonnes raisons qu'il n'est pas besoin d'en parler.

Pour ceux qu'on a relevés, comme il pourrait y avoir de l'inconvénient à dissimuler tout à fait des outrages et des invectives publiés avec tant d'apparat, il n'y en aurait pas moins à pousser les choses si loin, que le cours des négociations nécessaires avec le saint Siège en fût retardé.

FIN DU MÉMOIRE PRÉSENTÉ AU ROI.

EPISTOLA CLERI GALLICANI

PARISIIS CONGREGATI ANNO 1682 AD SANCTISSIMUM DD, NOSTRUM INNOCENTIUM PAPAM XI.

BEATISSIME PATER,

Quam consecrandi fecimus apostolicæ Sedi canonicæ obedientiæ professionem, ea nos impellit, ut quæ Parisiis jussu regio congregati gessimus, ad apostolatum vestrum referamus, gravesque metus nostros paternum in sinum effundamus. « Cum enim te Dominus, gratiæ suæ præcipuæ munere, in Sede apostolica collocaverit, talemque nostris temporibus præstiterit, ut nobis potius ad culpam negligentiæ valeat, si apud venerationem tuam quæ pro Ecclesia suggerenda tacuerimus, quam ea possit Sanctitas Vestra, vel fastidiose, vel negligenter accipere ; non ambigimus quin magnis periculis nostris pastoralem diligentiam adhibere digneris.[358]«

Sane, beatissime Pontifex, à majoribus nostris, sanctis, gravibusque viris accepimus, regni et sacerdotii tuta piaque concordia res humanas niti, « dum unum ab altero impugnatur, periclitari utrumque ; ea occasione et de regno tolli justitiam et de Ecclesia pacem, schismata et scandala suscitari, et fieri [632] animarum perditionem simul et corporum, sine horum concordia res humanas nec incolumes esse posse, nec tutas.[359]« Hæc Goffridus Vindocinensis ; hæc Ivo Carnotensis, sanctissimi, gravissimique Ecclesiæ Gallicanæ præsules immortalibus scriptis testata reliquerunt ; hos in medium afferre et ad Vestram Sanctitatem allegare juvat, quos pro ecclesiastica libertate, atque apostolica auctoritate multa perpessos sancti vestri decessores, non tantum ut probabiles magistros, sed ut præcipuos, singularesque filios semper habuerint. His accedat tertius Clarævallis abbas, non Gallicanæ tantum, sed universæ Ecclesiæ lumen, sanctus Bernardus, ille canonum propugnator, ac fortissimæ cujusque sententiæ gravissimus auctor : ubi nimio rigore regnum et sacerdotum dividi, atque « inconsutilem Christi tunicam »[360] scindi animadvertit, utili condescensione temperari canones supplicavit, ac pacem utriusque potestatis, quæ utramque fulciat, retineri, præsertim in Gallia, ubi « nullam unquam regnum inter et sacerdotium divisionem fuisse,[361] » antiquiores episcopi gloriati erant ; ubi denique, ipso teste Bernardo, toto orbe colliso, ipsisque pontificibus gravi toties tempestate jactatis, non modo nullæ scissuræ factæ essent, sed etiam « solerint scissuræ aliæ resarciri.[362] »

Nec minore studio apostolici præsules, Vestræ Sanctitatis antecessores,[363] eam concordiam commendarunt, cum gemina potestate res humanas regi ex sacris Litteris accuratissime tradidere ; quarum proinde concordia publicam pacem, totiusque generis humani statum contineri certissimum sit, dicente Propheta : Ecce vir Oriens nomen ejus, Zorobabel in persona, in figura Christus, certe populi Dei dux et princeps ; et ipse extrueret templum Domino ; et ipse portabit gloriam, et sedebit, et dominabitur super solio suo : et erit sacerdos super solio suo, et consilium pacis erit inter illos duos.[364] Stet ergo utrumque solium, alterum principis, alterum sacerdotis, auxilio mutuo, mutua consensione munitum : hinc populi salus, hinc non tantum corporum, sed [633] etiam animarum lucra proveniant : hinc denique res humanæ stabili, ac Deo pariter hominibusque placita tranquillitate decurrant.

Quæ cum ex patrum traditione, ipsaque adeo prophetica ac divina auctoritate descenderint, ubi eam pacem nostris temporibus occasione Regaliæ sollicitari vidimus, coepimus cogitare quid majores nostri, quid antiqui Sedis apostolicæ antistites praescriberent ; pro certo habituri quod verbo pariter et exemplo docuissent. Sic autem comperimus quæ evangelica auctoritate, quæ æterna lege sancita essent, manere inconcussa, quæ ecclesiastica prohibitione constarent, in his ecclesiarum principes multa pro tenore canonum districtius judicasse, multa pro temporum necessitate tolerasse, ubi non periclitatur fidei veritas aut morum honestas, quædam instituta temperari ; non cæca tamen et indiscreta relaxatione disciplinæ, sed si adesset necessitas, ex qua leges quoque mutari contingeret ; sanctos enim pontifices antecessores vestros ita præcepisse, « ubi necessitas non est, sanctorum Patrum decreta manere inconvertibilia[365] : » eadem ergo decreta ex necessitate interdum temperanda ; eam vero necessitatem esse, si graves dissensiones, si turbulenti motus, tumultusque imminerent, quam populorum stragem sancti Patres vocant[366] ; tunc enim charitatem, quæ summa Ecclesiæ lex sit, alias emollire ac temperare leges, ac « detrahendum aliquid canonum severitati ; ut majoribus morbis sanandis charitas sincera subveniat[367] : » hinc nempe profectam a sanctis Patribus, ipsaque apostolica Sede toties celebratam moderationem canonum, quæ utili dispensatione et provida compensatione librata Ecclesiam ædificet, propulset dissidia, regnum et sacerdotium firma pace componat.

Hæc ex sancto Augustino, aliisque Patribus ; hæc ex sanctis pontificibus Leone, Gelasio, cæterisque majores nostri didicerunt, nobisque tradiderunt : « Salvo scilicet fidei fundamento et communi morum regula, toleranda quædam, quædam eliam facienda quæ infirma videantur ; hæc enim facit charitas, quæ operit multitudinem peccatorum, quæ cum infirmantibus infirmatur, cum scandalizatis uritur, et omnibus [634] omnia fit, ut omnibus prodesse mereatur.[368] » Quod si jus illud regium, quam Regalium dicimus, aut fidei fundamentis, aut morum regulis esset adversum, non illud utique sancti Pontifices doctrina et pietate conspicui, Alexander III, Innocentius III atque alii comprobassent : non illud denique sacrum generale Lugdunense concilium,[369] tot personis, totque sub titulis sua auctoritate firmasset. At enim extendi vetuit ad eas ecclesias, quæ primæva atque innata libertate gauderent : sed ut hanc interim quæstionem omittamus, neque minutatim verba concilii variosque sensus, quæque antegressa, quæque consecuta sint, expendamus ; id sane liquido constat nullum esse periculum, ut extensum fidei moribusque noceat, quod illæsa fide, salva que morum regula, longe lateque propagatum, plurimas jam regni ecclesias occuparit : ex quo illud efficitur, regaliæ causam non ad fidei morumque regulam, quæ « immobilis et irreformabilis sit[370] ; » sed ad disciplinam, quæ pro locis ac temporibus subinde mutetur, quæque temperamenta, ac salubrem illam moderationem admittat, omnino pertinere.

Jam ergo constituto quæstionis statu, beatissime Pater, quantum intelligimus, rem totam expediri haud difficile fuerit ; cum id unum inquirendum restet, justane causa fuerit cur post ecclesiarum quarumdam libertatem totis sexaginta annis strenue propagatam, victi in eo tribunali, quod ipsi antiquo more regni appellavimus, acquiescere potius quam omnia commovere, regiam potestatem cum pontificali committere, nova denique bella ciere vellemus. Nos pacem anteponimus, nec in simili causa piget imitari Vindocinensem abbatem, non minus fortitudine, quam prudentia clarum, cujus verbis dicimus : « Habeat Ecclesia suam libertatem ; sed summopere caveat, ne dum nimis emunxerit, elidat sanguinem ; et dum rubiginem de vase conatur eradere, vas ipsum frangatur.[371] »

Neque vero publicam pacem, ac sub tanto rege prosperum rerum ecclesiasticarum cursum turbatum oportebat. Adhibe pias aures, sanctissime Pontifex, et tantisper cogita quem regem [635] habeamus : non invictam bello dexteram, ac decora victoriarum praedicaturi sumus pacifici sacerdotes ; habent illæ laudem suam universis gentibus celebratam, ac pacis gloria cumulatam. Utinam, beatissime Pater, rebus nostris interesse et coram intueri posses, paternis sane oculis dignum spectaculum, quam benignissime optimus princeps episcopos audiat, quam rebus Ecclesiæ faveat, quam bonos fulciat, quam invicta auctoritate frangat contumaces, quam cœlestem illam nobis à Domino traditam poteestatem intemeratam velit ! Eo protegente, jurisdictio episcopalis propemodum profligata emergit è tenebris ; nostris jam decretis, nostræ auctoritati parlamenta obsecundant, ac regia decreta canonicæ disciplinæ ancillantur. Jam vero hæresis quot accipit subinde salutares plagas ? quot edictis comprimitur ? quot amissa templa luget ? quantas nobilium, plebeiorumque turbas ad Petri, hoc est, Christi ovile revocatas ? Quid deinde referemus, ut regius animus exosas habeat novitates omnes, nulloque regni loco consistere patiatur ? Est profecto Ludovicus Magnus alter ille Mauritius à sancto Gregorio antecessore vestro toties commendatus, « cujus temporibus hæreticorum ora conticescunt ; quia etsi eorum corda in insaniam perversi sensus ebulliunt, catholici tamen principis tempore, prava quæ sentiunt, eloqui non præsumunt.[372] »

Hæc coram admiramur ; hæc luculentius Vestra quoque Sanctitas ab altissima illa, cui totus orbis subest, Petri Sede commemorat ; his apostolicum vestrum pectus exultat. Si quid fortasse tot inter prospera emergit incommodi, non omnia proinde ad juris apices exigimus ; magno enim Cyrillo Alexandrino præsule docente,[373] didicimus œconomia rerum plerumque cogi nos, etiam à stricto et confesso Ecclesiæ jure discedere. Quanti vero aestimamus illa privilegia aliquot ecclesiarum, si emolumentis damna contendimus ? Quidquod illud onus vix ecclesiæ sentiunt, vacantium ecclesiarum fructibus, quos reges vindicare fisco in ecclesiarum longe maxima parte non dubia consuetudine poterant, successori reservatis, rebusque ad canonum [636] auctoritatem Ludovici XIII augustæ memoriæ edicto redactis ? Quidquod in quibusdam præbendis ac dignitatibus conferendis, siquid erat asperius, nobis supplicantibus, à rege mollitum tanti principis pietatem, largitatemque commendat ? Quidquod capitulis sua jura servata, certique judicibus præscripti limites, Regaliæ nomine omnia invadantur ? Id subjuncta his litteris gesta testantur, certoque indicio sunt quam bene illi aliqua conceduntur, qui multa jam sibi possessione vindicata ultro concedat.

Sed enim exprobrabunt qui votis suis omnia metiuntur, leve illud quoque, sic enim sentiunt, quod rex christianissimus tanto studio assertum coronæ suæ velit, nobis auctoribus ac flagitantibus potuisse dimitti : næ illi falsi sunt, rerumque nostrarum imperitissimi. Liceat vero nobis, beatissime Pater, quando eo in cardine totius negotii summa versatur, paulò liberius interturbare graves illas curas apostolicæ mentis, ac jus regaliæ Francorum regibus, totique regno infixum, prout nostris hominibus insitum, inditumque est, ab ortu repetere.

Sic nempe inclamant regii magistratus, christianissimos reges jam inde à Clodovæo, ac primis christianæ regionis exordiis, ecclesiarum omnium ut pietate filios, ita effusissimâ liberalitate nutritos, et regia defensione propemodum patronos ac tutores extitisse : ea vero quæ ecclesiæ in fundis haberent, teste Augustino, jure Cæsareo, hoc est, regio obtineri, supremamque eorum omnium potestatem penes reges esse : hinc à priscis temporibus, vacantium ecclesiarum regia manu occupata bona, mox reddita successoribus ; nec à Sede apostolica reprobata, quæ huic juri tuendo antiquissimis etiam temporibus reges Francorum fecissent ; præbendas quoque, hoc est, nativo sensu, stipendia clericorum, partem ecclesiasticæ possessionis ac proventus, nec dum à toto discretas, si vacarent ecclesiæ, eodem quoque jure à principibus collatas ; quarum quippe collatio et antiquo jure à solida massa decidi non posse, et recentioribus quoque juris pontificii institutis in fructu haberetur : hæc omnia ab antiquo regibus de se bene meritissimis concessisse Ecclesiam, sane consensisse, jusque illud utriusque potestatis consensione firmatum, regiæ majestati proprium atque congenitum ita coaluisse, ut [637] distrahi nequeat : neque vero fas esse ut ecclesiæ, primis Francici imperii temporibus, diverso jure haberentur, quas eadem regia profectione fulciri, eadem libertate ditari, ejusdem majestatis reverentia ac potestate contineri certum esset : si quid ergo tristioris diversitatis exortum sit, id esse referendum ad illa tempora queis scissum regni corpus, ducumque et comitum olim innocuo, tunc infausto nomine avulsa ac discerpta membra vix inter se cohærerent ; hos enim principes, regalibus occupatis, sæpe etiam sine regum conscientia relaxatis, omnia perturbasse : at postquam regia potestas distractas provincias ad sese revocavit, et afflictum diu dissipatumque regnum suam demum integre sub uno capite nobilissimo pariter ac valentissimo sanitatem intellexit, tunc obliterandam, quæ laceros artus olim dehonestabat, fœdam diversitatem, nec regio juri, ex antiquissimis receptissimisque regni Francici legibus, nocere potuisse possessionem intermissam, quam et per principes sibi subditos diu retinuissent, nec ipsi unquam animo dimisissent ; universasque ecclesias, non tantum ad decorem, sed etiam ad robur, firmamque compagem, eodem denique jure componendas : neque vero obstare Lugdunense concilium, quippe quod nec reges nominet, ex pontificiis quoque decretis pro sua majestate specialiter appellandos, nec de præbendis loquatur, et alio verti possit ; neque à pontificibus, regibusve in quæstione regaliæ, cum de ea maxime ageretur, memoratum aut leviter saltem indicatum fuerit.

Hæc utcumque se habent, neque enim lubet commemorare quæ antecessores nostri reposuerint, aut litigare est animus coram Vestra Sanctitate pacis negotium tractatum ; hæc, inquam, adeo regiis magistratibus infixa menti sedent, ut à se avelli nulla ratione patiantur, causaque ceciderimus, eorum quoque sententia qui et æquitatis laude florerent, et in nostrum ordinem essent propensissimi : qua consensione victus rex maximus, satisque sibi conscius quam ab invadendis ecclesiarum juribus abhorreret, jus regium putat, quod in universum regnum pene diffusum, suo velut cursu undique protendatur, rerum similitudine, parique ecclesiarum conditione, velut in proclive ductum.

Quid hic nobis mentis, sanctissime Pontifex, plane, [638] simpliciterque dicemus. Hæc neque omnia ut certa proponimus, nec ut erronea et fidei regulis adversa propulsamus ; ac dispensationi providæ locum esse censemus, gravissimos scilicet auctores secuti apostolicos viros antecessores vestros.

Prodeat sane vir maximus, non minus in sacris Litteris quam in canonum disciplina versatus, Innocentius III ; atque in simili causa quid agendum sit, doceat : de regalibus agebatur ; jure autem regalium multa contineri quæ jam ecclesiis regum liberalitate remissa sint, certo certius est : primum jus procurationis, sive hospitii, quo episcopi, abbatesque regem domo excipere, totamque cura ipso curiam, publicasque personas alere certis temporibus ; tum jus exercitus, quo certos milites ad regium exercitum ducere, eosque alere deberent ; et quidem occupari a rege ecclesiarum bona, non modo si illæ vacassent ; verum etiam si episcopi consueta, quæ vocabant, servitia omisissent, eaque omnia ab eodem fonte regalium existere, et perspicuum ex sese est, et ipse Innocentius profitetur. Duo ergo episcopi a rege accusati, quod illius injussu milites abduxissent, eorum regalia manu regia confestim invaduntur, nulla judicii forma ; nec tantum regalia, sed etiam alia bona quæcumque possiderent ; id enim juris regii esse rex contendebat : episcopi id negare, tum factum excusare, vim illatam conqueri, gravissimasque expostulationes deferre ad Innocentium.

Quid ergo tantus pontifex ? suscepta, ut decebat, episcoporum causa, Philippum Augustum aggreditur multa interminatus, multisque adhortatus, « ne inter regnum et sacerdotium scandalum oriretur[374] ; » intentato quoque apostolicæ censuræ metu, nisi episcopis regalia, aliaque omnia præter jus fasque, sic enim ferebat, occupata relaxaret. Gravis sane causa, in qua rex maximus « censura cohibendus » esse videretur.[375] Sed interim Innocentius ad episcopos scribit : « Fraternitati Vestræ consulimus bona fide, quatenus cum charissimo filio nostro rege, quanto melius poteritis, componere studeatis ; quoniam arcus qui semper est tensus vires amittit, et nonnunquam reges melius vincuntur mansuetudine quam rigore.[376] » [639]

Præclare ille quidem ubi nullum fidei, nullum morum regulæ creatum periculum est. Sed particulare factum, inquient, nec in exemplum trahendum. Et tamen agebatur, uti prædictum est, non tantum de episcoporum facto, sed etiam de regalium jure, quousque pateret, quæ bona complecteretur, qua forma exerceri posset : sed hæc omittamus. Quid Benedictus Duodecimus, unus omnium pontifex et constantiae et prudentiæ laude ornatissimus ? Is Philippum Valesium regem, edita Philippina, multa regaliæ juri ab antiquo more diversa velut inserentem, gravissimis monitis ab ea tutanda lege deterruit[377] : sed præclare functus officio, ab negotio destitit ; neque enim omnia urgentia pontifici, nec exacte semper ad minutos quosque apices res ecclesiasticas deducendos ; Philippinaque ad nostra usque tempora stetit incolumis.

Sed ne Vestræ Sanctitati molesti simus, postremum commemoramus Bonifacium Octavum ; nec tamen refricamus infausta illa dissidia, quæ nec sine lacrymis legi queant : abeant illa in tenebras æterno sepelienda silentio : id de Bonifacio referre Iubet, quod ad pacem conducat, quod dignitatem pariter atque clementiam summæ Sedis deceat. Grave erat Bonifacio à Philippo Pulchro pleno etiam jure conferri præbendas, seu regaliæ, seu quovis alio titulo ; nec tamen negabat pontifex, imo profitebatur id « fieri posse Ecclesiæ consensu tacito vel expresso. » Rex interim se possessione tuebatur ; eo enim jure à se conferri præbendas, « quo à majoribus et à sancto Ludovico avo datæ essent.[378] »

Recte ille et ordine, ut videtur : satis enim constabat, reclamante nemine, eo jure usos, neque fraudi esse poterat optimis regibus, quod ad jus regium ea revocabant ; id enim jus regium esse, quod coronæ regiæ ab antiquo insitum coalitumque sit. Atque, ut ex simili rem conficiamus, an non patronatus, quos vocant laicos, ipsis quoque terris atque dominiis ex possessione inhærere, ac quasi temporalis juris loco esse constat ; cum tamen id juris ex ecclesiasticæ potestatis fonte profluere nemo non fateatur ? Quanto ampliora regibus et beneficentia et propria majestas conciliare potuit ? Neque id Bonifacium juris consultissimum [640] fugiebat ; sed cum in ancipiti esse videretur, quatenus juri regio præbendas conferendi Ecclesiæ consensus accessisset, quod dubium, quod illicitum reputabat pontifex, de potestatis plenitudine concedebat, ac licitum faciebat. Quid enim litigamus, inquit ? « Volumus ut rex faciat licite quod facit illicite : volumus super hoc sibi facere gratiam omnem quam poterimus.[379] » Sic quem nodum solvere, ex pontificis sensu, antiqua monumenta juraque non poterant, apostolicæ potestatis gladio amputabat.

Atque id Bonifacius Octavus, tot inter simultates conferre ultro voluit in Philippum Pulchrum ; quanta Innocentius Undecimus, benevolentissimus et propensissimus in Ludovicum Magnum ? Neque vero ambiguum quid orbis christianus expectet, si pontifici pontificem, regem denique regi componamus : id tantum postulamus ne plus æquo audiantur, qui in jure coronæ novas hæreses fingunt, nimisque intelligendo faciunt, nihil ut intelligant præposteri homines, qui quem exsufflant pulverem, ut præclare sanctus Augustinus,[380] in suos aliorumque excutiunt oculos. Vestra vero Sanctitas hæc omnia supergressa, christianique orbis intenta commodis, tantas contentiones ex tenui ortas, sed in gravissima mala, nisi Deus avertat, aliquando erupturas apostolica auctoritate componat. Pacem expetimus, pacem flagitamus, pacem quæ vestrum nomen tantâ pietatis ac sanctitatis laude omnibus gentibus, ipsisque adeo Ecclesiæ hostibus clarum, venerandumque immortalitati consecratum sit. Satis jam superque parens optimus devotissimusque filius, repugnante animo, altercantur.

Nos quidem, beatissime Pater, ut gratias agimus quas possumus maximas, quod jura quarumdam ecclesiarum, quæ nobis omnibus communia facit ipsa fraternitas, sarta tectaque esse vultis ; ita nostra causa concuti orbem, pacemque christianam conturbari nolumus : quare eo quoque, quidquid inerat, jure discessimus ; id in regem optimum atque beneficentissimum ultro contulimus. « Et si forte propter canonum rigorem minus licebat, factum est tamen, quia ecclesiasticæ paci sic expediebat : cum enim [641] plenitudo legis sit charitas, in hoc legibus obtemperatum esse credimus, in quo charitatis opus impletum esse cognovimus.[381] »

Quæ à nobis acta, si Vestra Sanctitas dignetur inspicere, probaturum esse pro sua æquitate confidimus : sane summa consensione, pronâque omnium nostrum voluntate gesta esse testamur : cum præsertim nemo sit, qui, rebus nostris intellectis ac perpensis omnibus, quæ recens nobis supplicantibus à rege maximo statuta sunt, non ultrò fateatur plura et ampliora concessa quam dimissa, atque Ecclesiæ causam regia æquitate ac liberalitate, meliore nunc omnino conditione esse. Quamobrem obsecramus ut quæ à nostra humilitate, non modo publicæ pacis intuitu, sed maximo Ecclesiæ emolumento gesta sunt, quæque rex maximus tanto religionis studio, tantaque omnium nostrum obtestatione concessit, regiis magistratibus necquidquam reclamantibus, sic Vestra Sanctitas complectatur, ut sacerdotii regnique concordiam æternum firmet et sanciat.

Quid enim luctuosius, quam sub tanto Pontifice ac tanto rege, quorum consensione tot in Ecclesiam bona redundatura sint, per invisa et importuna dissidia eludi expeditionem orbis, et publica commoda retardari ? Sane ex quo Ecclesia est, Sede apostolica regnoque Francorum nihil conjunctius fuisse, et maximo honori ducimus, et vestri antecessores libentissime prædicant : hanc vero perpetuam conjunctionem animorum, nostris quoque temporibus auctam oportuit. Quid enim videt orbis Magno Ludovico majus ? quem Turcæ sævienti graviorem hostem ? quam expeditiorem manum ? quem animum promptiorem ? quem idoneum magis quicum ea quæ vos assidue pulsant, coercendi hostis atque amplificandæ Ecclesiæ, communicare consilia ? quem ad ardua quæque jam sponte currentem incitare possitis ?

Ne vero prohibeat Vestram Sanctitatem ecclesiarum aliquarum, haud tantis sane motibus digna, libertas. Solet Ecclesia Christi quædam omittere, ut alia eaque potiora servet, multa quoque in melius, ferendo, commutare. Ipsa regalia quantum imminuta est, cum pii principes à potiundis fructibus jam abstinuerint, et gravissima onera alendorum militum ac procurationum sponte [642] remiserint, ut jam illi à nobis, si necesse sit, memorem animum suo quodam jure reposcere videantur ?

Quid attinet commemorare in episcopis atque abbatibus eligendis, in investituris, in jussionibus, permissionibus, assensionibus regiis, in episcopatuum et abbatiarum concessione et dono, in hominis quoque et sacramentis fidelitatis, quam multa primum censuris gravissimis reprobata, mox ultro concessa sint ? Ipsa apostolica Sedes, arx ecclesiasticæ libertatis, quam multa principum in se ipsam quoque jura tolerant, imo aliquando concesserit, ipsa temporum mora excussa cervicibus, et in optimum statum sponte restituta ? An ergo Ecclesia levitate usa est, fuitque in illa est et non[382] ? Absit ; sed satis sibi conscia æternitatis suæ, ipsique veritati semper immobili animo adhærescens, aliqua sui parte humanis se rebus utcumque accommodat, nec tam temporibus quam animarum saluti servit. « Hæc dicendo doctam Paternitatem Vestram non docemus, sed eamdem consulendo et rogando monemus ; ut ibi consilii et pietatis studeatis visceribus abundare, ubi fas non est fortitudinem exercere.[383] »

Quare, beatissime Pater, ad sacros vestros pedes rite provoluti, atque apostolicam benedictionem expectantes, summum illum Ecclesiæ, vestrique unici primatus Auctorem oramus, obsecramus ; uti mentem vestram ad pacis consilia inflectat ; et quæ pacis studio, exemplo majorum, Sanctitas Vestra gesserit, ea in vestram gloriam, quam in Christo habetis, totique Ecclesiæ utilitati vertat.

Obsequentissimi et devotissimi filii ac servi vestri archiepiscopi, episcopi, et alii ecclesiastici viri in comitiis generalibus Cleri Gallicani Parisiis congregati.

FRANCISCUS, archiepisc. Parisiensis, præses.

De mandato illustrissimorum et reverendissimorum archiepiscoporum, episcoporum, totiusque cœtûs ecclesiastici in comitiis generalibus Cleri Gallicani Parisiis congregati.

Maucroix, canonicus Remensis, à secretis. Courcier, theolog. eccl. Parisiensis, à secretis.

Datum Parisiis, tertio Nonas Februarii, ann. 1682.

INNOCENTII XI
AD CLERUM GALLICANUM RESPONSA.

Innocentius papa XI,

Venerabiles Fratres ac dilecti Filii, salutem et apostolicam benedictionem. Paternæ charitati qua charissimum in Christo filium nostrum Ludovicum regem christianissimum, ecclesias vestras, vos ipsos et universum istud regnum amplectimur, permolestum accidit ac plane acerbum cognoscere ex vestris litteris, die tertia Februarii ad nos datis, episcopos clerumque Galliæ, qui corona olim et gaudium erant apostolicæ Sedis, ita se erga illam in præsens gerere, ut cogamur multis cum lacrymis usurpare, propheticum istud : Filii matris meæ pugnaverunt adversum me.[384] Quanquam adversus vos ipsos potius pugnatis, dum nobis in ea causa resistitis, in qua vestrarum ecclesiarum salus ac libertas agitur, et in qua nos pro juribus, et dignitate episcopali in toto regno tuenda, ab aliquibus ordinis vestri piis et fortibus viris appellati, absque mora insurreximus, et jam pridem in gradu stamus, nullas privatas nostras rationes secuti, sed debitæ ecclesiis omnibus sollicitudini, et intimo amori erga vos nostro satisfacturi.

Nihil sane lætum et vestris nominibus dignum eas litteras continere, in ipso earum limine intelleximus. Nam præter ea quæ de norma in comitiis convocandis peragendisque servata afferebantur, animadvertimus eas ordiri a metu vestro, quo suasore nunquam sacerdotes esse solent in ardua et excelsa pro religione [644] et ecclesiastica libertate, vel aggrediendo fortes, vel perficiendo constantes. Quem quidem metum falso judicavistis posse vos in sinum nostrum effundere. In sinu enim nostro hospitari perpetuo debet charitas Christi, quæ foras mittit timorem ; qua charitate erga vos regnumque Galliæ paternum cor nostrum flagrare, multis jam ac magnis experimentis cognosci potuit, quæ hic referre non est necesse. Sed quid est autem in quo bene merita de vobis sit charitas nostra, esse imprimis putamus ob ipsum regale negotium, ex quo, si serio res perpendatur, omnis ordinis vestri dignitas atque auctoritas pendet ?

Timuistis ergo ubi non erat timor. Id unum timendum vobis erat, ne apud Deum hominesque redargui jure possetis, loco atque honori vestro, et pastoralis officii debito defuisse. Memoria vobis repetenda erant quæ antiqui patres illi sanctissimi et præsules, quos quam plurimi postea qualibet ætate sunt imitati, episcopalis constantiae et fortitudinis exempla in hujusmodi casibus, ad vestram eruditionem ediderunt. Intuendæ imagines prædecessorum vestrorum, non solum qui patrum, sed qui nostra quoque memoria floruerunt ; et qui Ivonis Carnotensis dicta laudatis, debuistis facta etiam, cum res posceret, imitari. Nostis quæ is fecerit, passusque sit in turbulenta illa ac periculosa contentione inter Urbanum pontificem et Philippum regem, muneris sui arbitratus contra regiam indignationem stare, bonis spoliari, carceres et exilia perferre : deserentibus aliis causam meliorem.

Officii vestri erat Sedis apostolicæ auctoritati studia vestra adjungere ; et pastorali pectore, humilitate sacerdotali causam ecclesiarum vestrarum apud regem agere, ejus conscientiam de tota re instruendo, etiam cum periculo regium in vos animum irritandi ; ut possetis in posterum sine rubore, in quotidiana psalmodia Deum alloquentes, Davidica verba proferre : Loquebar de testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundebar.[385]

Quanto magis id vobis faciendum fuit, tam perspecta atque explorata optimi principis justitia et pietate, quem singulari benignitate episcopos audire, ecclesiis favere, et episcopalem potestatem intemeratam velle vos ipsi scribitis, et nos magna cum [645] voluptate legimus in vestris litteris ? Non dubitamus, si stetissetis ante regem pro causæ tam justæ defensione, neque defutura vobis verba quæ loqueremini, neque regi cor docile quo vestris annueret postulatis.

Nunc cum muneris vestri et regiæ æquitatis quodam modo obliti, in tanti momenti negotio silentium tenueritis, non videmus quo probabili fundamento significetis, vos ad ita agendum adductos, quod in controversia victi sitis, quod causa cecideritis. Quomodo cecidit qui non stetit ? Quomodo victus est qui non pugnavit ? et quis vestrum tam gravem, tam justam causam, tam sacrosanctam oravit apud regem ? Cum tamen prædecessores vestri eam in simili periculo constitutam, non semel apud superiores Galliæ reges, imo apud hunc ipsum libera voce defenderint, victoresque à regio conspectu discesserint, relatis eliam ab aequissimo rege præmiis pastoralis officii strenue impleti. Quis vestrum in arenam descendit, ut opponeret murum pro domo Israel[386] ? quis ausus est invidiæ se offerre ? quis vel vocem unam emisit, memorem pristinæ libertatis ? Clamarunt interim, sicuti scribitis, et quidem in mala causa, pro regio jure clamarunt regis administri, cum vos in optima pro Christi honore silueritis.

Neque illa solidiora quod reddituri nobis rationem, seu verius excusationem allaturi rerum in hujusmodi comitiis per vos actarum, exaggeratis periculum ne sacerdotium et imperium inter se collidantur, et mala quæ exinde in Ecclesiam et rempublicam consequi possent : proinde existimasse vos ad officium vestrum pertinere aliquam inire rationem tollendi de medio gliscentis dissidii, nullam vero commodiorem apparuisse remedio ab Ecclesiæ patribus indicato, utili condescensione canones temperandi pro temporum necessitate, ubi neque fidei veritas, neque morum honestas periclitentur ; deberi ab ordine vestro, deberi à Gallicana, imo ab universa Ecclesia plurimum regi tam præclare de catholica religione merito, et in dies magis mereri cupienti ; propterea vos jure vestro decedentes, illud in regem contulisse.

Mittimus hic commemorare quæ significatis de appellato à [646] vobis sæculari magistratu, a quo victi discesseritis : cupimus enim hujus facti memoriam aboleri ; volumus ea vos verba e litteris vestris expungere, ne in actis cleri Gallicani resideant ad dedecus vestri nominis sempiternum.

Quæ de Innocentio III, Benedicto XII, Bonifacio VIII, in vestram defensionem adducitis, non defuere qui doctis lucubrationibus ostenderint quam frivola atque extranea sint huic causæ ; et magis notum est, quam ut opus sit commemorare quo zelo, qua constantia eximii illi pontifices Ecclesiæ libertatem defenderint adversus sæculares potestates ; tantum abest ut eorum exempla possint errori vestro suffragari.

Cæterum ultro admittimus et laudamus consilium relaxandi canonum disciplinam pro temporum necessitate, ubi fieri id possit sine fidei et morum dispendio : imo addimus cum Augustino,[387] toleranda aliquando pro bono unitatis, quæ pro bono æquitatis odio habenda sunt ; neque eradicanda zizania, ubi periculum sit ne simul etiam triticum eradicetur. Id ita tamen accipi oportet, ut in aliquo tantum peculiari casu, et ad tempus, et ubi necessitas urget, licitum sit, sicuti factum est ab Ecclesia, cum Arianos et Donatistas episcopos ejurato errore suis ecclesiis restituit, ut populos qui secuti eos fuerant in officio contineret.

Aliud est ubi disciplina Ecclesiæ per universum amplissimi regni ambitum, sine temporis termino, et cum manifesto periculo ne exemplum latius manet, labefactatur ; imo evertitur ipsius disciplinæ et hierarchiæ ecclesiasticæ fundamentum, sicuti evenire necesse est, si quæ a rege christianissimo in negotio Regaliæ nuper acta sunt, conniventibus, imo etiam consentientibus vobis, contra sacrorum canonum, et præsertim generalis concilii Lugdunensis auctoritatem, contra notam jampridem vobis in ea re mentem nostram, et contra ipsam jurisjurandi religionem, qua vos Deo, Romanæ, vestrisque ecclesiis obligatis, cum episcopali charactere imbueremini.

Hæc sancta Sedes executioni mandari, et malum invalescere diutius differendo permitteret ; si non ea nos pro tradita divinitus humilitati nostræ suprema in Ecclesiam universum potestate, [647] solemni more, prædecessorum nostrorum vestigiis inhærentes, improbaremus : cum præsertim per abusum regaliæ, non solum everti disciplinam Ecclesiæ, res ipsa doceat ; sed etiam fidei ipsius integritatem in discrimen vocari, facile intelligatur ex ipsis regiorum decretorum verbis, quæ jus conferendi beneficia regi vindicant, non tanquam profluens ex aliqua Ecclesiæ concessione, sed tanquam ingenitum et coaevum regiæ coronæ.

Illam vero partem litterarum vestrarum, non sine animi horrore legere potuimus, in qua dicitis, vos jure vestro decedentes, illud in regem contulisse ; quasi ecclesiarum, quæ curæ vestræ creditæ fuere, essetis arbitri, non custodes ; et quasi Ecclesiæ ipsæ et spiritualia earum jura possent sub potestatis sæcularis jugum mitti ab episcopis, qui se pro earum libertate in servitutem dare deberent. Vos sane ipsi hanc veritatem agnovistis et confessi estis, dum alibi pronuntiastis jus regaliæ servitutem quamdam esse, quæ, in eo præsertim quod spectat beneficiorum collationem, imponi non potest, nisi Ecclesia concedente, vel saltem consentiente. Quo jure vos ergo jus illud in regem contulistis ? Cumque sacri canones distrahi vetent jura ecclesiarum, quomodo ea vos distrahere in animum induxistis, quasi eorumdem canonum auctoritati derogari liceat vobis ?

Revocate in memoriam quæ inclytas ille conterraneus vester Clarevallensis abbas, non Gallicanæ modo, sed etiam universalis Ecclesiæ lumen à nobis merito nuncupatus, Eugenium pontificem officii sui admonens, reliquit scripta præclare : meminisset se esse « cui claves traditæ, cui oves creditæ sunt : esse quidem et alios cœli janitores et gregum pastores ; » sed cum « habeant illi assignatos greges, singuli singulos, ipsi universos creditos, uni unum ; non modo ovium, sed et pastorum Eugenium esse pastorem ; » adeoque juxta canonum statuta « alios episcopos vocatos fuisse in partem sollicitudinis, ipsum in plenitudinem potestatis.[388] »

Ex quibus verbis, quantum vos admoneri par est, de obsequio et obedientia quam debetis huic sanctæ Sedi, cui nos, Deo auctore, quanquam immeriti praesidemus ; tantumdem pastoralis nostra [648] sollicitudo excitatur ad inchoandam tandem aliquando in hoc negotio, quam nimia fortasse longanimitas, vestræ dum pœnitentiæ spatium damus, hactenus distulit, apostolici muneris executionem.

Quamobrem per præsentes litteras, tradita nobis ab omnipotenti Deo auctoritate improbamus, rescindimus et cassamus quæ in istis comitiis acta sunt in negotio regaliæ, cum omnibus inde secutis, et quæ in posterum attentari continget, eaque perpetuo irrita et inania declaramus : quamvis cum sint ipsa per se manifeste nulla, cassatione aut declaratione non egerent.

Speramus tamen vos quoque, re melius considerata, celeri retractatione consulturos conscientiæ vestræ et cleri Gallicani existimationi. Ex quo clero, sicuti huc usque non defuere, ita in posterum non defuturos confidimus, qui boni pastoris exemplo libenter animam ponere parati sint pro ovibus suis, et pro testamento patrum suorum. Nos quidem pro officii nostri debito parati sumus, Dei adjutrice gratia, sacrificare sacrificium justitiæ, et Ecclesiæ Dei jura ac libertatem, et hujus sanctæ Sedis auctoritatem dignitatemque defendere : nihil de nobis ; sed omnia de eo praesumentes qui nos confortat et operatur in nobis, et qui jussit Petrum super aquas ad se venire : Præterit enim figura hujus mundi,[389] et dies Domini appropinquat.

Sic ergo agamus, venerabiles Fratres, ac dilecti Filii, ut cum summus Paterfamilias et Princeps pastorum rationem ponere voluerit cum servis suis, sanguinem pessumdatæ ac laceratæ Ecclesiæ, quam suo acquisivit, de nostris manibus non requirat.

Vobis interim omnibus apostolicam benedictionem, cui cœlestem accedere optamus, interno paterni umoris affectu impertimur.

Datum Romæ, apud sanctum Petrum, sub annulo Piscatoris, die 11 Aprilis 1682, pontificatus nostri anno sexto.

Marius Spinula,

Venerabilibus Fratribus archiepiscopis et episcopis, ac dilectis Filiis aliis ecclesiasticis viris, nomine cleri Gallicani, Parisiis congregatis.

EPISTOLA CLERI GALLICANI

ANNO 1682

IN COMITIIS GENERALIBUS CONGREGATI

AD OMNES PRÆLATOS

PER GALLIAS CONSISTENTES ET UNIVERSUM CLERUM.

Pervenit ad nos, tota jam Gallia, toto fere christiano orbe vulgatum Breve apostolicum, quo sanctissimus Papa nostris respondet litteris, die tertia Februarii ad se datis. Quis noster fuerit in eo perlegendo, quis in considerando sensus, quanta sollicitudo pro ecclesiastica pace, quid denique tanto in discrimine cogitemus, significare nos oportet et causæ communis nobis delegatæ reddere rationem. Quo in officio peragendo nihil poterat tristius contigisse, quam ut opposito nobis Innocentii XI tanti Pontificis nomine, adhuc tueri nos necesse haberemus. Tacere enim, et orare, et expectare in silentio salutare Dei, nec Pontificis epistolæ ulla ratione vel leviter obluctari, ut pacatius ex se et plerumque religiosius ; ita nobis jucundius et præstabilius esse videretur, si aut pacis curam à vobis demandatam, et utilissimi consilii defensionem abjicere licuisset, aut personarum vestrarum nobis impositam vilem habere dignitatem.

Et quidem testamur cordium inspectorem Deum, nulla nos nostri nominis injuria permoveri. Etsi enim permolestum fuit parentem optimum in nos exacerbatum, rescissa, nec sine gravi ignominiæ nota, quæcumque pacis studio magnaque Ecclesiæ [650] utilitate in negotio regaliæ gessimus ; quin ea pontifici horrori fuisse, nosque reprehensos, ut qui metu et ignavia Ecclesiæ libertatem, hierarchiæ disciplinam, salutem quoque ipsam, omnemque Ordinis nostri dignitatem atque auctoritatem prodidissemus, fidem denique ipsam, quo nihil in episcopos gravius dici potuit, in discrimen adduci ; æquo animo passi simus ; solatio enim erat apostolicum illud : Gloria nostra hæc est, testimonium conscientiæ nostræ.[390]

Scrutamur enim vias nostras coram Domino ; et quo vehementiora sunt quibus incessimur, eo magis constat iis non lædi nos, à quibus nihil gestum quod non è re Ecclesiæ esset, et appellata conscientia renuntiet, et omnes regni Ordines profiteantur. Quod vero Pontificem adeo gravem et infensum habeamus, admiretur nemo qui vel cogitaverit quam ei omnia nostra dicta gestaque tetris, sed non suis, picta coloribus, exhibita fuerint : adverterunt omnes et obstupuerunt.

Quis ille sit demum qui in ipso initio Brevis apostolici toti nostro cœtui exprobretur metus ? Nempe metuebamus ne, rupta concordia sacerdotii et imperii, pax Ecclesiæ turbaretur atque inde illa emergerent mala quæ nostri antecessores, viri fortissimi, metuissent. Inde vero exorsi nostram epistolam, statim significavimus, adhibitis etiam Patrum Africanorum verbis, et quis ille metus foret, et quanta pericula ex ea dissensione Ecclesiæ imminerent, quamque illa nostra essent propter susceptam Ecclesiæ curam, et quantum nos juvaret graves illas curas in sinum Pontificis optimi parentis effusas quodammodo deponere, et collaborante nobiscum apostolica charitate veluti partito onere sublevari. Hic nos incusatos, quasi indigno et præpostero metu dissoluti, pontificii quoque pectoris robur infringere aggrediamur ; quam ab Innocentio XI alienum est, tam aliunde suggestum intelligere nos oportet ; et hæc omnia leviter transilire, neque his immorari quæ tanto nomini haud congrua in Brevi pontificio scripta doleremus ; quæ nec memoraremus, nisi et solatio et præsidio esset pontificis animum, nonnisi instigatum et omni arte deceptum, in nos adeo exarsisse. [651]

Ex illo epistolæ Pontificis initio, statim intelleximus secuturas graves iras et infausta fore omnia ; nec tamen charitatem optimi Pontificis defuisse ; sed ei occultata esse nostra consilia, eaque maxime in quibus totum negotium, totaque rerum à nobis gestarum ratio versaretur. Id ita se habere qui litteras pontificis legerit et cura nostris contulerit, inficiari nemo poterit.

Et quidem recte et ordine factum, quod rescriberet Pontifex ad episcopos, ipsum negotium more majorum, pensatis undique rationum momentis, copiose tractatum. Sed cum duo sint quibus hæc causa nititur, eaque in epistola ad ipsum Pontificem diligentissime explicata : primum quod jure nostro ita discesserimus, ut majore emolumento damnum sarciretur ; tum quod ejusmodi esset regaliæ negotium, quod temperamenta ac salubrem illam canonum moderationem admitteret, imo pro temporum necessitudine postularet. Primum illud totum in Brevi apostolico prætermissum est ; alterum ita involutum, ut pateret omnibus nihil magis extimuisse sancti Pontificis in hoc quidem negotio consiliarios, quam ne is agnita veritate anteferret eos, qui in re non summa æquiora et mitiora suasissent.

Et quidem cum edictum à nobis postulatum, mense Ianuario in publicum prodiit, quanta Ordinis nostri lætitia et gratulatio fuerit, meministis, sanctissimi et religiosissimi consacerdotes. Omnes admirari sublatum à regalia quo maxime Ecclesiæ gravarentur per quingentos annos revocatas ad Ecclesiæ auctoritatem sive præbendas sive dignitates, quibus singulari titulo cura animarum vel aliqua jurisdictionis ecclesiasticæ pars annexa esset ; tantam rem per tot sæcula, nescio quo casu, nullo certe reclamante, non clero, non episcopis, non ipsis etiam Pontificibus, imo his ultro assentientibus, regiæ potestati relatam, atque optimis regibus sancto etiam Ludovico usitatam, à Ludovico Ecclesiæ restitutam ; ad hæc lites infinitas uno edicto præcisas, plerisque capitulis redditam libertatem, inventum denique quo, post perditam integro fere sæculo propugnatam causam, victa Ecclesia meliore conditione : laudare consilium omnes ; efferre meritum optimi principis, qui antecessores inclytos belli pacisque artibus supergressus, sancti quoque Ludovici celebratissimam omnibus [652] gentibus pietatem aliqua parte vicisset : nos quoque beatissimos prædicare, qui, regiis magistratibus tanto studio reluctantibus, id impetrassemus : nobiles et plebes in gratulationem effundi : nemini dubium esse quin regis prudentia tanto ecclesiarum bono faceret, ac pacem ecclesiasticam his conditionibus stabilitam vellet. Nec immerito : satis enim ostendimus pietate regum nostrorum eo demum redactum regaliæ negotium, ut jam una quæstio superesset, ea scilicet quæ in conferendis beneficiis versaretur.

Neque vero quidquam in regalia gravius quam decanatus, archidiaconatus, pœnitentiarias ac theologatus, etc, sive præbendas sive dignitates quæ ex suo titulo singulari, novo vel antiquo jure, curam animarum gererent, vel aliquam partem ecclesiastici muneris obirent, vacantibus ecclesiis ita in regia potestate esse ; ut non modo nulli canonico et ecclesiastico examini subderentur, sed etiam nullam aut missionem aut approbationem ecclesiasticam obtinerent. Id vero ejusmodi est adeo alienum a canonica disciplina, et ita Ecclesiæ grave et intolerandum ; ut qua arte in mores nostros irrepserit, vel tot sæculis servari potuerit, vix ipsi intelligamus. Etsi enim satis constabat nonnisi aliqua Ecclesiæ consensione potuisse id juris transferri in principes ; primum quidem tantam rem, tam ecclesiasticam ad laicos translatam minime oportuit ; tum illud Ecclesiæ periculosissimum, ne hujus quidem concessionis ullum in actis publicis, ullum in annalibus esse vestigium, ac necesse recurri ad tacitum consensum, quo nihil est infirmius aut inhonestius. Quamvis esset id ex se grave ; quæ deinde incommoda secuturis temporibus merito timeremus ? quantam gliscente licentia ecclesiastici muneris occupationem ? cum res obvia sit, commemorare nil attinet. Hæc sublata penitus edicto Januarii mensis a nobis impetrato, et a gravi morbo, graviore periculo liberata Ecclesia est.

Jam illud liquido constat earum ecclesiarum ad quas extensa sit maximam partem, ex recentiore edicto, ejusmodi esse, nihil ut in eis juris regi relinquatur : ac profecto si placeat inita ratione vel subductis calculis numerare ecclesias vel præbendas, et quæ ex nostra cessione et edicto 1673, regaliæ attributæ essent, et quæ [653] novo edicto ab ea vindicatæ ; has numero vincere, et ea quoque parte profecisse Ecclesiam certum perspectumque est : ut regi quidem honestius visum sit communi lege extendi Regaliam ad omnes provincias, nobis vero e re Ecclesiæ visum quam plurimas ecclesias et præbendas præstare liberas. Quæ minutiora licet, neque comparanda iis quæ ad jurisdictionem spectant, hic quoque a nobis excuti oportuit ; ut intelligat universa Ecclesia quam ad tenues res tantam controversiam, tantos animorum motus, tantamque expectationem christiani orbis redire necesse sit, si negotium urgeatur.

His ita constitutis, non tantum æquus æstimator, sed rigidus quoque ecclesiastici juris exactor fateatur à nobis diligentissime ac religiosissime tractatam Ecclesiæ rem ; idque plane evinceremus si res integra esset, et æquo adhuc jure, nullo judicio victi disceptaremus ; non potuisse tamen meliore conditione transigi ; imo, si optio detur, id magis eligendum quod victi impetravimus, quam id quod victores jure nostro obtinere potuissemus. Hæc nobis evenisse, in eam nos temporum necessitudinem incidisse, ab optimo principe tam fausta impetrasse, tam exigua, imo vero tam nulla jam concessisse, tanta vero recuperasse, victosque quam victores meliore omnino conditione esse ; quis demum præstitit nisi Deus noster, in cujus manu et temporum vices et corda regum sunt. Ipse enim humiliat et exaltat, nec deficere unquam, sed in spem contra spem proficere jubet Ecclesiam suam.

Nec in tanto Ecclesiæ bono sanctissimus Pontifex conticesceret ; sed pro sua pietate effunderet cor suum ante Dominum, et lacrymas in gaudium verteret, si vel id advertere dignaretur quod ea de re in epistola nostra accuratissime pertractavimus ; neque horrori fuisset, sed potius voluptati nostra illa non jam cessio, sed optima et saluberrima et maxime necessaria permutatio. Verum eum locum epistolæ nostræ, nescio quo animo, sanctissimo Pontifici tacuerunt harum turbarum auctores : qui si id quoque ut cætera nostra improbabant, quin aperte et libere, ut reliqua omnia quæ scripsimus et gessimus, confutare aggrederentur ? Sin autem occulte approbabant, viderint æquone animo hoc praetermiserint, ipsique Pontifici dissimulaverint quo se causa nostra [654] maxime tueretur ; ut omissa scilicet optima defensione, in episcoporum famam liberior ac plenior, ne dicam violentior, animadversio desæviret

Atque utinam prætermisso maximo hujus causæ præsidio, quæ pontifici exhibenda senserunt, ea saltem integra protulissent. Sed enim metuebant ne merito conquereretur æquissimus pontifex se in regem maximum Ecclesiæ primogenitum ejusque amantissimum, in Galliam universam clerumque Gallicanum, Sedi apostolicæ obsequentissimum, plusquam ipsa causæ ratio pateretur, incitatum atque exasperatum fuisse. Quo enim pertinebat tanta vehementia, tam exquisitis verbis atque sententiis exaggerari gravitatem hujus causæ : ab ea pendere salutem Ecclesiæ et omnem episcopalis ordinis reverentiam, everti disciplinam, imo disciplinæ atque hierarchiæ ecclesiasticæ fundamenta, fidei quoque ipsius integritatem in discrimen vocari ? Usque adeone à quingentis annis, ne vetustiora sectemur, atque in maxima certe christianissimi regni parte profligata Ecclesia est, ac fidei integritas in discrimen adducta ? Non id advertisse tot reges optimos, nec religiosissimos fidei defensores antecessores nostros, à Romanis pontificibus toties commendatos, non ipsos etiam pontifices Innocentium III, Alexandrum III, innumerabiles alios qui Regaliam consensione approbarunt ; quin ipsum etiam sacrum generale Lugdunense concilium, roborata Regalia ubicumque viguisset, errori favisse ac tantum malum tanta auctoritate firmasse ?

An vero Regalia anteactis temporibus innocua erat, cum fructus vacantium Ecclesiarum occuparet omnes ; cum abbates, cum episcopos ad arma cogeret ; cum gravissimo procurationum[391] onere premeret Ecclesias ; cum beneficia omnia, etiam quæ jurisdictionem ecclesiasticam proprio nomine exercerent, nullo ecclesiastico examine, nulla approbatione conferret ? Nunc vero evertit [655] Ecclesiæ libertatem, hierarchiæ disciplinæque fundamenta, ac fidem ipsam infandum aggreditur ; cum his amotis ac velut abstersis omnibus, nihil jam sibi reliquit unde vel nostris vel secuturis temporibus noceat. Sed nimirum nisi ista dicerentur, nec irritari pontifex, nec illa rejici quam suadebamus moderatio canonum, nec increpari nos clerumque Gallicanum tam immitibus verbis, nec tanto fragore Romana facundia detonare posset.

Nobis quidem tot inter minacia et aspera quæ in Brevi legebamus, aliqua tamen, ut in magna tempestate, spes serenitatis illucescere visa est ex his verbis : « Cæterum ultro admittimus et laudamus consilium relaxandi canonum disciplinam pro temporum necessitate, ubi fieri id possit sine fidei et morum dispendio.[392] » Quo semel admisso, quis jam non speraret exortam aliquam conciliandi haud sane inexpiabilis dissidii rationem, et Pontificis epistolam in aliquid tandem laetius desituram, cum et gravis necessitas urgere videretur, satisque constaret Regaliæ causam non ad fidem illam qua christiani sumus, aut ad fidei conjunctam certissimam morum regulam pertinere ; sed in ea parte versari disciplinæ quæ variari possit pro temporum ac locorum conditionibus, quæque temperamenta ac salubrem canonum moderationem admitteret ? Sed postea advertimus ita esse laudatam apud Pontificem saluberrimam illam et conciliatricem animorum prudentiam, ut simul demonstraretur nullum ei relinqui in hac causa locum. Sic enim concedit temperamenta canonum accipi oportere, « ut in aliquo peculiari casu, et ad tempus, et ubi necessitas urget, licitum sit[393] ; » quæ hic scilicet locum non habeant.

Hic consistamus oportet, suo deinde loco cætera exequemur. Ergone parum gravis illa necessitas ubi de concordia sacerdotii in imperii in amplissimo regno agitur, ubi Galliarum regi ac magistratibus, episcopis quoque conciliandae pacis viam aggressis extrema omnia Pontifex minitatur ? An vero moderandorum canonum ratio tantum valet in peculiari casu et ad tempus ? Pudet vero eorum qui hæc suggerere pontifici non verentur, coguntque nos, aliis exemplis prætermissis, vel illud revolvere quod [656] Leo X, Lateranensis approbatione concilii, ecclesiis nostris Gallicanis abstulerit, quod in reges contulerit. Nunc post amplissimas Ecclesiæ dignitates in regum potestate positas, de aliquot canonicatibus litigabitur, nec jam ullus relinquetur compositioni locus ; et regi, quotquot sunt, non tantum maximo, sed etiam optimo et in Ecclesiam longe beneficentissimo ea intentabuntur, quæ referre horret animus. Cujus consilii auctores quanto æquius considerarent quæ nos in extrema epistolæ parte velut conglobatim posita, ne in immensum quæstio excurreret, tantum indicavimus. Et ne ab hac Regaliæ causa discedamus ; annon eam, ubicumque invaluerat, Lugdunense concilium contra priscam Ecclesiæ disciplinam retinuit et in perpetuum confirmavit ; ut in eo quoque decreto, quo vel maxime pontifex nititur, exemplum habeatur illius, quam duce charitate suadebamus, paternæ canonum moderationis. Neque vero minus tum regalia protendebatur ; cura e contra, si universam spectemus Ecclesiam, se quoque protenderet latius, quippe quam non modo Gallicani, verum etiam Anglicani et alii reges, et multi principes inferioris ordinis sibi vindicarent ; nunc vero certum sit uno fere Galliæ regno contineri. Quare nec illud metuendum erat quod ut pontificem a pace averterent memorarunt, « manifestum esse periculum, ne exemplum latius manet[394] ; » quasi ullum aliud jam præter Gallicanum in Ecclesia catholica regnum esset, ubi jus illud valeret ; aut non reges singuli præter communia jura regnorum, peculiaria quædam, nec in exemplum trahenda, possiderent.

Quam ergo vana sint quæ paci opponuntur, et vos advertitis, sapientissimi præsules, nec ipsos fugiebat qui maxime in nos pontificis animum instigarunt. Quare decurrendum tandem fuit ad illud extremum, nempe per regaliam convelli ipsa Ecclesiæ fundamenta, ipsamque adeo fidem, quam immobilem et irreformabilem, nec per ulla temperamenta unquam inflexum esse nostra quoque epistola prædicaret. Quæ accusatio quam gravis ex sese est, tam potest a nobis facile propulsari ; neque aliud postulandum quam ut ipsa Brevis apostolici verba perlegantur ut quantum deceptus sit optimus pontifex omnibus pateat. Sic ergo scriptum legitur : « Per abusum Regaliæ, non solum everti disciplinam Ecclesiæ, res ipsa doceat ; sed etiam fidei ipsius integritatem in discrimen vocari, facile intelligatur ex ipsis regiorum decretorum verbis, quæ jus conferendi beneficia regi vindicant, non tanquam profluens ex aliqua Ecclesiæ concessione, sed tanquam ingenitum et coaevum regiæ coronæ.[395] »

Liceat simpliciter dicere summa cum reverentia apostolici nominis quod ipsa necessitas exprimit. Decretum illud regium anni 1673 hic allegatum non negat jus profluere ab aliqua Ecclesiæ consensione ; non asserit ingenitum coronæ regiæ, non denique ei coaevum ; id tantum dicit, jus illud unum esse ex antiquissimis regiæ coronæ juribus : quo non significatur ipsi coronæ ac regiæ potestati ex sese ingenitum, nec aliunde profluens ; sed ex his esse juribus quæ, labente tempore, potestati regiæ accrescere et coalescere soleant, utcumque se habeant et undecumque sint. Verba perpendite, sanctissimi consacerdotes ; quid Gallicanis auribus sonent æstimate ; et nobiscum dolete optimo regi aliena et perversa imputari Pontificis nomine, qui et dubia quoque in conquirendo sensum paterno animo interpretari debuisset, et suo ingenio fecisset.

Sane ab antiquissimis regibus Ludovico VII et Philippo Augusto totum id quod Regaliam dicimus, antiquis regni sui, hoc est alio nomine coronae suæ juribus accenseri solitum : nec ab eo jure destitisse sanctum Ludovicum, imo a se quoque more majorum exercitum ad nepotes transtulisse annales nostri produnt : quæ post tot sæcula Ludovico Magno culpæ imputari, aut tanquam adversantem fidei accusari, nec Deo nec hominibus placeat.

Neque abs re monueramus in epistola nostra, non esse audiendos qui in illo coronæ jure novas hæreses fingerent. Id enim ad jus regium pertinere, non tantum quod regiæ coronæ ex sese innatum, ut belli pacisque jus ; sed quod undecumque insitum coalitumque sit, ab Ecclesia licet profluat, ratione et exemplis abunde firmavimus : quæ omnia, quanquam in his causa versaretur, Breve apostolicum prætermisit. [658]

Hic autem ad cumulum probationis addimus, reges nostros adeo non movisse litem Ecclesiæ de hujus origine juris, ut advocatus regius quo Philippus Pulcher, hujus quidem juris vehemens assertor, ad illud tuendum usus, ultro profiteatur ab Ecclesiæ concessione profectum : ut plane ac liquido constet optimos principes id tantum persuasum habuisse, à se optimo jure ac debita concessione gestum, quod ab antecessoribus manasse ad se intelligerent.

Quòd si Ludovicus Magnus id quoque judicavit, jus illud ab antiquo in universum regnum regibus convenisse, neque adeo unquam ex communi lege regni alienari potuisse, aut ulla temporum præscriptione violari : sit illud sane dubium ; sit Pontifici manifeste falsum ; sit, si Iubet, iniquum : ad fidem pertinere qua christiani sumus nec ullus dixerit ; nec nostri antecessores, cum teste Pontifice tam strenue hanc causam agerent, id unquam in medium attulere ; aut reges fidem apostolico ore laudatam ad hæc levia quoque et minuta descendere vel suspicati sunt.

Nos vero aliquid amplius egimus ; et si quid dubii in illo coronæ jure latere potuisset ; plane sustulimus clare et aperte professi cum in congregationibus nostris, quod ipse quoque Pontifex attestatur, tum in ipsa epistola ad Pontificem data, Regaliæ onus ea maxime parte quæ beneficiorum collationem spectat, non potuisse imponi nisi Ecclesia concedente vel saltem consentiente : quod à nobis pronuntiatum, ac per totam Galliam totumque christianum orbem divulgatum, neque rex ægre tulit, neque tam aperta juris ecclesiastici declaratione jus suum lædi aut imminui queritur. Quin nostra illa cessio, à summo Pontifice tam acerbe vexata, clamat quam certum haberemus illud jus regium ab Ecclesiæ auctoritate originem ducere, quod, vel amissa causa, nostra quoque concessione et consensione firmari, et extra omnem litis aleam poni potuisse judicaremus. An vero sineret rex suorum jurium scientissimus ac fortissimus vindex, ut quod plene et absolute juris regii esset, id quacumque ratione in eum à nobis transferri jactaremus, ac non eam cessionem ut regiæ majestati contumeliosam aversaretur ?

An vero qui ? merito vel suspicari possit ab eo rege invadi [659] ullam partem ecclesiasticæ potestatis, aut juri regio plene et absolute vindicari potuisse, qui edicto Januarii tot ac tanta dimiserit, quod nobis agentibus ecclesiastico et episcopali juri nocitura intelligeret ? Quare quisquis ille est qui in illo coronæ jure latere hæresim Pontifici persuasit, metum deponat ille tandem ; neque fateri erubescat ab eo errore tutam Ecclesiam, et antiqua Gallorum declaratione, et pietate regis, et nostra quoque opera, nostraque doctrina, nostra etiam episcopali cessione præstari.

Quæ cum ita sint, jam Ecclesiæ fidem ac fidei conjunctam certissimam morum regulam in tuto collocatam ; atque adeo hanc causam in ea parte versari disciplinæ quæ variari possit, quæque temperamenta non tantum admittat, sed etiam postulet, certo ac liquido constat ; illudque fundamentum totius epistolæ institulique nostri inconcussum manet ; quo quidem necesse est non modo corruant, sed etiam, audenter dicimus, nobis laudi vertantur quæcumque immerentibus ingesta sunt probra. Neque enim quidquam in Brevi apostolico aut vehementius allatum est, aut etiam plausibilius, quam ut Ivonis Carnotensis, cujus dicta laudavimus, facta imitaremur. Nos vero propositum à sanctissimo Pontifice exemplum admittimus, ac nobis gratulamur probari Pontifici eum quem maxime secuti sumus temperandorum canonum et conciliandae pacis auctorem. Hujus gesta præclara, hujus exilia et carceres in illa turbulentissima contentione inter Urbanum II ac Philippum I fortiter toleratos, in mentem nobis à summo Pontifice revocatos grato animo accipimus, quos et in epistolæ nostræ principio retuleramus. Suspecta enim fuisset in homine molli illa prudentia canonum moderatrix, nec profecto, a nobis laudari oportebat pacifice condescendentes auctores, nisi antea rebus pro Ecclesia fortiter gestis, non tantum æquo et modesto, sed etiam magno et erecto animo fuisse constitisset.

Sed tamen cogitandum est quæ causa illa fuerit Quid enim ? Annon constat à Philippo I, Evangelii legem aperte violatam, neque tantum nulla versa causa repudiatam uxorem suam, sed etiam alienam, eamque cognatam, et indignissime raptam, et publice ductam ; regem nec admonitum, nec increpatum ab [660] infando facinore cohibere potuisse, et omnem morum regulam exemplo solvisse ; cum in eodem facinore et adulterium, et raptus, et incestus, et sacrilegium, et immane scandalum, omnia denique flagitia pariter et scelera concurrerent. Tum vero Evangelii causam suscipiente Urbano, si episcopi defuissent, et commaculari sinerent tali dedecore virginitatem Ecclesiæ ; si condescendentes præpostero laudassent, et contra Evangelii legem ac necessarium disciplinæ vigorem indigna et impia temperamenta quæsissent ; si denique bonorum damna, aut etiam exilia et carceres formidassent, quid jam impedimenti obstaret quominus in evangelicam disciplinam humana licentia impune grassaretur ? Merito in ea causa episcopus Carnotensis non jam prudentiam canonum moderatricem, sed executricem evangelici præcepti sequitur auctoritatem : quippe cum de lege Dei ageretur, ubi nulla relaxatio, nulla dispensatio est. Et id ultro profitetur : « Omnia enim, inquit, perferam pro lege Dei mei.[396] » Attendite verba, sancti consacerdotes. Ideo nullam dispensationem admittit, quod nimirum agatur de ipsa lege Dei, quam infractam invictamque, ac pleno robore constare necesse sit.

Jam vero videamus quid in iis causis cogitet, ubi non de lege Dei, sed de ecclesiastica auctoritate ageretur : neque a Philippi I exemplo discedendum. Ubi enim hujus regis uxore mortua, res eo devenerat ut pollicem suam jam in legitimum conjugium posset adsciscere, si Ecclesiæ auctoritas accessisset ; Ivo Carnotensis erga impium regem dispensandi auctor fuit[397] ; et quod divina lex jam in tuto esset, canonum temperamenta ultro proposuit ; non sane mutatus, sed mutata personarum rerumque conditione alia consilia executus.

Sed quandoquidem Ivonis exempla et dicta placent, quid in alia causa, eaque nostræ simillima, idem Ivo gesserit, tantisper consideremus. Nempe idem Urbanus II in Claromontano concilio, utique in Galliis facto cum ducentis episcopis fere Gallicanis, nemine repugnante, sanxerat, « ne episcopus vel sacerdos regi, vel alicui laico in manu ligiam fidelitatem faceret[398] ; » quam quidem fidelitatem fontem regaliæ esse harum rerum periti sciunt. [661] Cum rex et optimates postea contradicerent, et sub Paschali II Urbani successore ab archiepiscopo Remensi sacramentum exigerent ; Ivo Carnotensis, quo in aliis causis nemo fidelior aut disciplinæ studiosior extitisset, idem in hac causa condescendendi auctor fuit ; et archiepiscopum ad regem ipse deduxit, et sacramentum præstari voluit ; et præclaram illam ad Paschalem epistolam a nobis commemoratam scripsit[399] ; et quæ non evangelica sed ecclesiastica tantum prohibitione constarent, quantacumque canonum auctoritate firmata, omittere non dubitavit ob publicam pacem : nec tum discedi a lege : sed super ecclesiasticam legem observari charitatem, multis Scripturæ et Patrum testimoniis affirmavit. Quod si præter pacem alia quoque maxima bona retulisset ; et remisso canonum rigore, majorem Ecclesiæ gloriam libertatemque peperisset, ejusque conditionem meliorem præstitisset, uti nos, non judiciorum nostrorum, sed temporum opportunitatibus a Deo præviis et dispositis factum satis demonstravimus ; quanta fiducia ab æquo Pontifice non jam veniam, sed laudem postulasset ? Hujus dicta laudamus, hujus in re simili facta imitamur ; imo singulari Dei beneficio superamus : hujus denique exemplo ab ipso Pontifice comprobato, gesta quoque nostra tandem aliquando probanda confidimus ; ac si res potius quam verba attendantur, jam probata gloriamur.

Silentium nobis objicit sanctissimus Pontifex ; nec tantum in hoc Brevi, sed etiam in aliis antecessorum nostrorum, meritis sane laudibus, extollit fortitudinem : illos quidem hanc causam in simili periculo constitutam non semel apud superiores reges, imo apud hunc ipsum libera voce defendisse, et a regio conspectu victores discessisse, relatis etiam ab aequissimo rege præmiis pastoralis officii strenue impleti ; nos vero indecores, sine pugna, sine defensione victos, nec causa cecidisse qui nec unquam stetissemus. Multa hic prætermittimus, quæ non tam ad antecessorum nostrorum commendationem, quam ad nostram invidiam dicta videantur.

Neque enim antecessores nostri causam hanc in simili periculo defenderunt, cum illi eam integram, nos vero judicio perditam [662] desperatamque haberemus ; nec victores unquam à regis conspectu recesserunt, qui dilato judicio ea tantum impetrassent, quæ indefinito decreto nocitura potius quam profutura essent : id actis probare, nullo operæ pretio, non aggredimur. Quod autem præclari viri ab aequissimo rege pastoralis officii bene gesti præmia reportarint, nihil sane ad hanc causam, nisi quod vel eo constet et causam summa libertate actam, et æquo animo auditam, postea tandem esse amissam ; adeo jus regium ipsi regi regioque consilio certum est visum ; et auditis omnibus nulla jam clero spes, prolato judicio, relicta erat.

Hæc vero omnia, si Iubet, omittamus ; graviora enim urgent : nempe quod scripsimus, datis ad Pontificem litteris, sæcularem magistratum à nobis appellatum, à quo victi discesserimus. Id ita abominatur Pontifex optimus, ut e litteris nostris expungi jubeat, « ne, inquit, in actis resideant ad nostri nominis dedecus sempiternum.[400] » O nos miseros, quibus dedecori antecessorum quoque nostrorum gesta imputentur ! Sane ad Pontificem scripsimus nos causa cecidisse, et hac quidem causa totis sexaginta annis strenue propugnata, in eo tribunali victos quod ipsi, antiquo regni more, appellassemus, in regio scilicet consistorio et apud regem ipsum : quæ à nobis prolata non præsentis cœtus nostri peculiari nomine, sed cleri totius assumpta quam gerimus persona, res ipsa clamabat. Neque enim nos ipsi, sed nostri antecessores totis sexaginta annis hanc causam defenderunt : illi profecto non nos à parlamento parisiensi ad regis consistorium rem totam detulimus ; idque factum ab ipsis ipso anno 1608, cum primum de Parisiensis parlamenti decreto ad regem questi sunt ; neque deinde illam causam apud alium judicem egerunt. Si tanta hæc culpa est, ut consciis inferat dedecus sempiternum, non nostra illa fuit. Nos tamen perscindimur atrocibus dictis ; nostri sane antecessores fortitudinis nomine commendantur, nos ipsorum quoque laudibus premimur ; ac si eos ad invidiam nostram laudari oporteret, nec tam ut ipsi clari honestique haberentur, quam ut splendore suo nos urerent, et infra se positos prægravarent. Quæ quo magis absunt à Pontificis majestate et [663] Innocentii mente, eo magis non in nos sed in Pontificem peccarunt, qui tanto nomine ista scripserunt.

Jam si curæ graves et sollicitudo omnium ecclesiarum sinunt à summo Pontifice et nostra et antecessorum gesta penitus introspici, satis apparebit et nos et illos gessisse quæ temporibus congruebant. Illi enim non immerito Regaliæ causam ad regem detulerunt, quam intelligerent jam inde ab initio in regia curia fuisse tractatam ; et à trecentis annis innumera ejusdem curia decreta suppetebant, quibus ecclesiæ vel ab ea liberæ vel eidem addictæ pronuntiarentur. Neque unquam pontificem ea de re interpellatum prodebant annales ; sed potius pontifices ultro fatebantur, auctoritate et appellatione regno consuetis, Regaliæ causas à regia curia solere decidi : atque hæc ipsa causa sexaginta annis toto regno celebrata, et publice toties coram rege acta, neque per nuntios, neque per legatos apostolicæ Sedis, neque per pontifices ad apostolicum tribunal revocata unquam fuit ; neque antecessores nostri cum Sede apostolica conjunctissimi, et rerum ecclesiasticarum strenui defensores, animum induxerunt ut hoc in negotio pontificiam implorarent opem ; adeo infixum erat hæc in ipsa Gallia disceptari oportere.

Quid igitur victis faciendum fuit ? Cum sexaginta annis nihil prætermisisset quo causam tuerentur, an iterum litigare frustra et clamoribus agere, ac totum regnum, totamque adeo Ecclesiam commovere oportebat ; neque ut loquendi, ita etiam tacendi tempus agnoscere, aut unquam audire illud : Tempus belli, et tempus pacis[401] ? Annon è re ecclesiastica magis erat ab infausta litigatione convertere animum ad consilia pacis ; et captata opportunitate, ab optimo rege recuperare quæcumque licuisset ? Quid vero aliud noster cœtus præstitit ? An igitur præstabat incendere clamoribus pontificium animum et concitare, quam conciliare regem à quo meliora reportaremus ; ac fortitudinis gloriam aucupari, negligere prudentiæ, et Ecclesiæ commoda, ubi locus esset, omittere ? Non id postulabat credita Ecclesiæ dispensatio et vestræ nobis delegatæ vices, non in regem noster amor propensissimus et fides, non ipsa regis magnanimitas et pietas singularis, quem [664] intelligeremus nihil unquam Ecclesiæ[402] malo animo sustulisse, et ultro etiam, si fandi tempora modumque nosceremus, potiora redditurum. Non id suadebant nostri antecessores invicta fortitudine multa ausi, multa lucrati, sed interdum quoque temporibus servientes. Non id denique docebat ille fortissimus Ivo Carnotensis, cujus inter alia præclare dicta illud etiam laudavimus : « Salvo fidei fundamento et communi morum regula, toleranda quædam, quædam etiam facienda quæ infirma videantur[403] ; » neque adeo tantum enitendum episcopis, ut fortitudinis gloria commendati, sed etiam ut christiana prudentia utiles esse possint.

Nec minus nobis favent in epistola nostra relati Innocentius III, Benedictus XII, Bonifacius VIII, quorum quidem pontificum verba et exempla in epistola nostra diligenti et optima fide tractata qui consideraverit, an extranea causæ sint facile judicabit. Certe constabit illud, a pontificibus ultro remissa pacis intuitu, quæ a regibus quoque intentato anathematis metu reposcenda censuissenti adeo gravia et necessaria videbantur. Cæterum tanta res in Brev ; pontificio uno verbo transigitur, memorata breviter lucubratione quam nec factam audivimus. Quod autem additur eximios illos pontifices in tuenda contra principes sæculares ecclesiastica libertate, constantiores fuisse quam ut eorum exempla possint errori nostro suffragari ; primum a Pontifice parente optimo, sed in nos exasperata, postulamus, liceat nobis quærere summa cum reverentia apostolici nominis : Ecquid necesse fuerit episcopos Gallicanos gravi erroris nota dedecorari apud plebem gregesque commissos, quod in re controversa, nullo catholicæ fidei ac sanæ doctrinæ periculo, compositionem utilem exitiosissimæ dissensioni anteponant ? Deinde obtestamur ne contra sæculares principes Innocentio XI, tanta modestia, tanta benignitate pontifici, Bonifacii quoque VIII concilia placeant, aut ut ea magis placeant, quæ, pacis ac publicæ utilitatis intuitu, talis quoque pontifex indulgere voluit* Rogamus denique, ut cum pontifex viderit quos etiam episcopos summosque Pontifices fortitudinis laude commendaverit, eos ex rigore canonum tanta relaxasse, ne pax necessaria [665] sacerdotium inter et imperium scinderetur ; nos eodem metu ad pacis consilia inflexos, neque tantum pacem, verum eliam alia ingentia commoda ex eo consilio reportantes, in paternum sinum lætus recipiat.

Posteaquam satis constitit utilia esse nostris ecclesiis cleroque universo, quæ vestro nomine et ejusdem cleri auctoritate gessimus, nec potuisse meliore conditione transigi hanc causam, quæ et ejusmodi esset et loco posita, ut æqua et ad pacem communemque utilitatem temperata consilia postularet ; nemini dubium esse potest quin eam inire viam componendæ litis necesse haberemus, si id in nostra potestate esset.

Sed, inquiunt, superest an clerus Gallicanus nosque ejus nomine id agere potuerimus, quod adeo necessarium et e re nostra esset. Nostræ quidem potestati hæc obstare videbantur : primum quod Ecclesiæ res, idem enim de cæteris juribus statuendum, alienare non liceat episcopis sine Romani Pontificis licentia et consensu : alterum, quod hæc a concilio generali Lugdunensi olim definita in dubium a nobis revocari non licebat : tertium, quod in hac causa pontifex appellatus ; quare in negotio ad eum devoluto nihil nobis juris aut cognitionis jam relictum esset.

Primum ergo inquiramus quid ad commutandas Ecclesiæ res antiquis decretis requiratur. Hoc sane a Magno Leone olim promulgatum, et juri quoque insertum : « Ne episcopus de Ecclesiæ suæ rebus audeat quidquam vel donare, vel commutare, vel vendere, nisi ut meliora prospiciat ; et cum totius cleri tractatu atque consensu, id eligat, quid non sit dubium Ecclesiæ profuturum.[404] » Cum hic a Leone duo decernantur ; primum illud ad res ipsas spectat, « ut meliora prospiciant : » alterum ad agendi formam, « ut totius » cleri consensus habeatur. Primum illud a nobis præstitum satis demonstravimus : alterum profecto, de consensu cleri, nec in dubium revocatur.

Sane additum esse postea decreto, « Ne quid episcopi de ecclesiarum jure concederent absque Romano pontifice ; » adeo non negamus ut e re Ecclesiæ, nostraque omnino esse ultro fateamur. Verum ista imprimis in hoc negotio notari postulamus : primo in [666] permutationibus quæ evidenter essent utiles, qualis hæc nostra est, hanc formam non exacte esse servatam, et plerasque per sese ex totius cleri consensu valuisse ipso decreto Leonis, ubi absque dubio esset Ecclesiæ profuturas : deinde aliam esse rationem eorum jurium quæ confessa essent, aliam eorum quæ in litem vocata et adversus maximas potestates, totoque adversante regno, tuenda, et judicio quoque summa auctoritate prolato essent amissa : has enim temporum necessitudines et extraordinarios casus consuetis legibus non esse comprehensos ; sed semper licuisse quini optima conditione transigere, cum non eo discedatur ab Ecclesiæ jure, sed potius sit jus læsum, aut potius nullum, restituere in integrum, ac deinceps tutum præstare. Tertio, in his spectandam casibus ipsam necessitatem, et magnis negotiis utiles opportunitates et occasiones nunquam impune neglectas ; neque committendum, ut cum statim maxima impetrare possis, ea longo tractatu ac solitis negotiorum ambagibus involvi ac periclitari sinas : sed tunc pro lege sit ipsa necessitas, ipsaque Ecclesiæ utilitas maturo consilio et communi deliberatione perspecta. Quæ qui attenderit, præclare profecto a nobis gestam Ecclesiæ rem ultro fateatur.

Postremo si ad ipsos juris apices redigamur, nec quidquam peccasse nos fidenter asserimus. Sit enim additum Leonis decreto a nobis memorato, non posse quidquam e re ecclesiastica sine pontifice Romano concedi aut permutari : hoc quidem sic additum, ut duo illa prius a Leone sancita robur obtineant, ut et cleri consensus sit necessarius, et id omnino fiat quod non sit dubium Ecclesiæ profuturum. Cum ergo et noster et pontificis consensus stricto illo jure sit necessarius, quid nos peccavimus qui et consensum præstitimus, et quantum in nobis fuit rem ipsam transegimus, et ad pontificem acta transmisimus, et his approbatis firmari Ecclesiæ pacem efflagitavimus ? Quæ si minus probarentur, non ea ut male gesta et attentata temere, rescindi oportebat ; sed simpliciter rejici, ac ne rejici quidem si Ecclesiæ profutura essent ; nam nec pupilli acta rejici aut improbari, si rem suam bene gesserit.

Quare pontificis approbationem nos quodam jure nostro et [667] canonum auctoritate reposcere potuimus, quos manifesta Ecclesiæ utilitate transegisse res ipsa demonstret, nec ipse pontifex in Brevi apostolico negaverit. Cum enim epistolam nostram ad ipsum datam tam atrocibus verbis ubique insectetur, eam sane partem intactam reliquit qua professi sumus plura et majora nos retulisse quam concessisse. Quod nisi verum agnoscerent qui pontificem in nos tanto studio instigarunt, qua hic eloquentia insurgerent ? quam nos exagitarent ? quam fervida et vehemens sese efferret oratio ? Cum enim tam graviter reprehensi simus quod ea egerimus quæ a nobis fieri non potuisse contendunt, pontificis scilicet invisa auctoritate, quanto acrius inveherentur si nec utilissime egissemus, si frustra jactaremus concessionem nostram, edicto Januarii impetrato nixam, maximo Ecclesiæ emolumento fuisse ? Quod profecto cum taceant, rem ipsam a nobis bene gestam, canonicam tantum agendi formam omissam fuisse profitentur. Id et purgavimus, et quod jam a Pontifice canones postulent, demonstravimus, et concessionem nostram undique tutam praestitimus,

Neque nobis obsunt decreta concilii Lugdunensis, sive illud xii in hac quidem causa toties celebratum, sive xxii, pontificiis litteris, ut videtur, indicatum. Ut enim omittamus quæ de xii in epistola ad Pontificem scripta diximus, id nobis sufficit quod ita rem gessimus, ut non tam extensa quam restricta regalia sit ; nec tam sæculari potestati subjecerimus Ecclesiam, quam majore et meliore parte, ea scilicet quæ jurisdictionem spectat, absolutam præstaremus.

Neque jam valet illud quod appellatione facta, reque ad pontificem delata, ejus judicium expectare deberemus, non autem ei causam etiam maximam suscipienti repugnare. Quid enim judici appellato nocet, si partes componant ? An vero appellatio unius episcopi prohibere potuit quin universus clerus, cujus causa maxime agebatur, optimis conditionibus cum rege convenire, ecclesiasticam jurisdictionem asserere, seque a tanto periculo expedire posset ? Pontifici vero causam nostram suscipienti adeo non obstitimus, ut publice gratiis actis quod eam suscepisset, ejus quoque consilia juvaremus. Quid enim cogitabat [668] Pontifex, nisi ut opitularetur Ecclesiæ laboranti ? Quid autem nos[405] egimus, nisi ut Ecclesia magnis se difficultatibus exsolveret ; ac projectis quibusdam, maxima recuperaret, libertatemque suam ac jurisdictionem optima sui parte vindicaret ? An vero pontifici decorum eum fructum esse interventionis suæ, ut nostra scilicet concessione rescissa, rex ea reposcat a nobis quæ edicto concessit, quæque ab antiquo, nullis pontificibus imo nec Innocentio XI reclamantibus, possidebat : præclarum vero facinus si amittantur iterum, tanto studio nostro, tanta pietate optimi regis tot ac tantæ ad Ecclesiæ auctoritatem revocatæ dignitates ? An vero iis retentis quæ a rege concessa sunt, jam de concessione nostra litigandum erit, ac ludibrio habendæ maxime ac beneficentissimæ in Ecclesiam potestates ? Quæ non eo dicimus tanquam ab optimo rege aliquid metuamus : neque enim eum unquam recte facti pæniteat, aut Ecclesiæ sancte pieque reddita ad se revocare placeat ; sed quo demonstremus deveniendum esse tandem ad consilia pacis, et a nobis gesta, quoquo id modo fiat, omnino firmanda.

Quæ cum ita sint, sanctissimi præsules, magna nos spes tenet pacis Ecclesiæ : neque ab ea spe Brevis apostolici quantumvis aspera verba nos abducunt : ad quæ intelligamus summum Pontificem, nonnisi occultata rerum veritate, adduci potuisse. Et quidem videtis quid de Brevi sentiendum, quamque irritum cadat ex se, quo vel solo constet optima hujus causæ præsidia, et gestorum seriem Pontifici optimo, non modo involutam, verum etiam omnino tectam. Sed unde malum exortum, inde spes illucescit. Satis enim apparet habere nos pontificem, qui occultata veritate aliquanto tempore exasperari possit ; cæterum tantæ caritatis : tam apostolici pectoris, tam paterni animi, ut non omnia semper turbidis ingeniis permissa esse videantur. Qui sane homines, sive inimico animo in nos agunt, vel privatis studiis, vel ab hujus regni hostibus occulte instigati, sive rem semel aggressos ad æquiora se referre piget pudetque ; certe intelligant et opus [669] fuisse dissimulata veritate ut tantas iras commoverent, et eam aliquando ad pontificiam Sedem vel nostris clamoribus perrupturam.

Cæterum in cathedra Petri tantæ fortitudinis sedere Pontificem, assidue vigilantem, et in gradu stantem pro ecclesiastica libertate ; ac semper paratum, jubente Domino, ambulare super aquas quantumvis turbidas et elatas, Ecclesiæ gratulamur : cui obedire omnia, ac sub ejus pedibus incurvari altitudinem sæculi sane intumescentis, summa votorum est : sed tantam fortitudinem gravioribus malis objicere sese, nec pontificatum tantæ sanctitatis atque expectationis in impare negotio occupari totum, ex animo cupimus. Dabimus sane operam, quantum in nobis erit, ut opportunissimo tempore summa cum reverentia ad sese prolatam veritatem intelligat, et ad consilia pacis pius ac paternus animus inflectatur.

Adjuvate nos orationibus vestris, pro pace Ecclesiæ mandato vestro assidue laborantes. Pax enim à Christo est, pax nostra ipse Christus : ipse increpabit ventos, et imperabit mari, et repente fiet tranquillitas magna ; ut Pontifex quoque frustra trepidasse videatur. Neque vero dubitamus quin et preces publicas indicturi sitis et plebem hortaturi, ut in regis maximi ac religiosissimi consiliis, uti facit, acquiescat : neque quidquam metuant unquam in Sedem apostolicam moliendum. Hæret enim tantæ Sedi intimo corde Gallicana ecclesia ; et quo magis eam potestatem ad antiquos canones et Christi instituta exigendam putat, eo magis animo atque visceribus infixam habet. Dabit Deus vestris plebisque catholicæ precibus, ut in apostolico ordine quam maxima apostolicæ Sedis reverentia vigeat, nulloque decreto tantæ potestatis communem dignitatem pacemque tueamur. Qua sane reverentia, more majorum, pro ecclesiæ Gallicanæ et episcopatus juribus decertaverimus, missa nuper ad vos acta testantur. Eo ab obsequio nunquam discessuros, nihil nos necesse est dicere, cum à nemine in dubium revocetur. Quare, ut egimus, ita porro agemus, et regi pacis cupidissimo summa fide obsecundabimus ; idque eventurum speramus, ut ejus auspiciis et promoveamus sanctum pacis opus, neque deveniamus [670] unquam ad extrema illa remedia juris, quæ nec unquam dimitti, nec nisi summa necessitate adhiberi par est.

Quod autem sanctus Pontifex metuit, ne de manibus nostris pessumdatæ et laceratæ Ecclesiæ sanguis requiratur ; sane recordetur quod sanctus Irenæus unus ex antecessoribus nostris antecessori ejus sancto Victori scripserit : « Laceratur Ecclesia non tantum ab iis qui mala obstinate, sed etiam ab iis qui bona quædam plus æquo urgeant ; » nedum abjicere liceat quæ non modo nullo Ecclesiæ malo, sed etiam maximo fuerint commodo comparata. [671]

EPISTOLA CONVENTUS CLERI GALLICANI

ANNI 1682

AD OMNES PRÆLATOS ECCLESIÆ GALLICANÆ.

Archiepiscopi et episcopi cœterique ecclesiastici viri à Clero Gallicano deputati, mandato regio Parisiis congregati, archiepiscopis et episcopis in toto Galliarum regno constitutis, salutem.

Reverendissimi ac religiosissimi consacerdotes,

Non vos latet concussam aliquatenus nuper fuisse Ecclesiæ Gallicanæ pacem, quandoquidem nos misit vestræ fraternitatis charitas ad illud periculum propulsandum.

Fidenter cum beato Cypriano pronuntiamus, charissimi collegæ, « Christum, ut unitatem manifestaret, unam cathedram constituisse, et unitatis originem ab uno incipientem sua auctoritate disposuisse ; eumque qui cathedram Petri, super quam fundata est Ecclesia, deserit, in Ecclesia non esse ; qui vero Ecclesiæ unitatem non tenet, nec fidem habere.[406] » Quare nihil nobis antiquius fuit statim atque congregati sumus in nomine Christi,[407] quam ut unius corporis,[408] quod nos omnes esse inclamat Apostolus, unus esset spiritus, nec essent in nobis schismata,[409] nedum vel minima cum totius Ecclesiæ capite dissensionis suspicio. Hoc autem eo magis pertimuimus, honoratissimi præsules, quod eum pontificem impræsentiarum nobis providit Deus optimus [672] maximus, quem ob eximias, quibus abunde præditus est, omnium pastoralium virtutum dotes, non modo Ecclesiæ petram ; sed etiam tanquam fidelium atque in omnibus exemplum bonorum operum,[410] debemus jure merito venerari.

Hanc nostræ concordiae, et ad tuendam Ecclesiæ unitatem conspirationis ideam, tam pie, tim docte, tam facundæ in omnium nostrum animis præformavit illustrissimus orator, qui primus quasi nostrorum comitiorum os aperuit, dum Spiritus sancti gratiam et auxilium communibus votis, sacrificante illustrissimo Parisiensi archiepiscopo, nostro dignissimo præside, invocavimus ; ut inde nostri conventus felicissimus exitum ominati sint universi.

Non dubitamus equidem, consacerdotes reverendissimi, quin pergratum vobis fuerit, quod à regis nostri christianissimi pietate obtinuimus, quodque vicissim ad pacem servandam, ac tanti principis gratiam conciliandam, simul et ad memoris nostri animi testificationem rependimus ; quodque tandem scripsimus ad sanctissimum Pontificem. Sed operæ pretium esse duximus aliquid ulterius explicare, ne quid unquam contingat, quod possit Ecclesiæ quietem ordinisque tranquillitatem tantisper commovere.

Sane, cum vel ad levissimam discordiae umbram unusquisque nostrum exhorruerit, existimavimus maxime nos Ecclesiæ unitati profuturos si certas regulas conderemus, vel potius antiquas in fidelium memoriam revocaremus, quibus tota Ecclesia Gallicana, quam nos regere posuit Spiritus sanctus,[411] ita secura esset ; ut nemo unquam vel deformi assentatione, vel abrupta falsæ libertatis cupiditate, terminos transgrederetur quos posuerunt patres nostri[412] ; sicque nos ab omni dissensionis periculo explicata veritas liberaret.

Quandoquidem vero non modo tenemur catholicorum paci studere, sed etiam procurandæ eorum reconciliationi, qui « à Christi sponsa segregati adulteræ conjuncti sunt, et à promissis Ecclesiæ separati,[413] » adhuc ea ratio nos impulit, ut eam aperiremus quam veram esse arbitramur catholicorum sententiam : sic enim [673] factum iri speravimus, ut « nemo amplius fidelium fraternitatem mendacio fallat, aut fidei veritatem perfida prævaricatione corrumpat. » Et qui in Romanam Ecclesiam, erroris nobis afficti specie, velut in reprobatam Babylonem hactenus debacchati sunt, quia mentem nostram vel ignorarunt, vel se ignorare simularunt, detracta tandem falsitatis larva, a calumniis suis in posterum temperent, et in suo schismate, quod « tanquam ipsamet idololatria detestabilius crimen[414] » execratur Augustinus, diutius non perseverent.

Profitemur itaque, illustrissimi præsules, quamvis duodecim, quos elegit Jesus et apostolos nominavit,[415] sic ad regendam « in solidum » suam Ecclesiam constituerit, ut essent « pari, sicut loquitur sanctus Cyprianus, honoris et potestatis consortio præditi,[416] » primatum tamen Petro divinitus fuisse concessum ; quod et ab Evangelio discimus, et tota docet ecclesiastica traditio. Quare in Romano pontifice, Petri successore, « summam, licet non solam, cum beato Bernardo,[417] a Deo institutam apostolicam potestatem » venerati, servato crediti nobis Christi sacerdotii honore, claves primum uni traditas esse, ut unitati servarentur, cum sanctis patribus, Ecclesiæque doctoribus prædicamus ; sicque summorum Pontificum, seu quoad fidem, seu quoad generalem disciplinæ morumque reformationem, decretis fideles omnes censemus esse obnoxios, ut supremæ illius spiritualis potestatis usus per canones totius orbis observantia consecratos, determinandus moderandusque sit : si qua autem ex ecclesiarum dissensione gravis difficultas emerserit, « major, ut loquitur Leo Magnus,[418] ex toto orbe sacerdotum numerus congregetur, generalisque synodus celebretur, quæ omnes offensiones ita aut repellat aut mitiget, ne ultra aliquid sit vel in fide dubium, vel io charitate divisum. »

Cæterum, fratres religiosissimi, cum respublica christiana non sacerdotio tantum, sed etiam regum et sublimiorum potestatum imperio gubernetur ; ita quoque ut prospeximus, ne schismatibus dividatur Ecclesia, sic et debuimus omnibus imperii [674] tumultibus, populorumque motibus obviam ire, in eo præsertim regno, in quo tot olim, specie religionis, perduelliones exortæ sunt, ac propterea regiam auctoritatem, quoad temporalia, a pontificia liberam esse pronuntiavimus ; ne si forte ecclesiastica potestas crederetur aliquid moliri quod temporalem minueret, christiana tranquillitas turbaretur.

Rogamus porro fraternitatem pietatemque vestram, reverendissimi præsules, ut quondam concilii Constantinopolitani primi Patres rogabant Romanæ synodi episcopos, ad quos synodalia sua gesta mittebant ; ut de iis, quæ ad Ecclesiæ Gallicanæ perpetuo sartam tectam conservandam pacem explicuimus, nobis congratulemini[419] ; et idem nobiscum sentientes, eam, quam communi consilio divulgandam esse censuimus, doctrinam in vestris singuli ecclesiis, atque etiam universitatibus et scholis vestræ pastorali curæ commissis, aut apud vestras diœceses constitutis, ita procuretis admitti, ut nihil unquam ipsi contrarium doceatur. Sic eveniet ut quemadmodum, Romanæ synodi patrum consensione, Constantinopolitana universalis et œcumenica synodus effecta est, ita et communi nostrum omnium sententia noster consessus fiat nationale totius regni concilium ; et quos ad vos mittimus doctrinæ nostræ articuli, fidelibus venerandi et nunquam intermorituri Ecclesiæ Gallicanæ canones evadant.

Optamus vos semper in Christo bene valere, precamurque Deum immortalem, ut vestram fraternitatem, ad Ecclesiæ suæ bonum, florentem et incolumem servet.

Vobis addictissimi collegae archiepiscopi, episcopi et cæteri ecclesiastici viri à Clero Gallicano deputati.

FRANCISCUS, archicpisc. Parisiensis, præses.

De mandato illustrissimorum et reverendissimorum archiepiscoporum, episcoporum, totiusque cœtus ecclesiastici in comitiis generalibus Cleri Gallicani Parisiis congregati.

Maucroix, canonicus Remensis, a secretis. Courcier, theolog. eccl. Parisiensis, a secretis.

Parisiis, 14 kalend. April., ann. 1682.

FINIS EPISTOLARUM.

DECRETUM DE MORALI DISCIPLINA

Quod erat a clero gallicano publicandis in comitiis generalibus

Anni 1682.[420]

Moralem theologiam decus maximum ac præcipuum fructum evangelicæ prædicationis, his posteris temporibus prava ingeniorum licentia ac subtilitate corruptam : mutatumque in scoriam argentum optimum[421] ac probatissimum christianæ disciplinæ, dudum boni omnes, totaque Ecclesia ingemiscit. Quo animarum periculo permotae doctissimæ ac celeberrimae theologiæ [676] facultates, maxime vero Parisiensis, pro officio suo gliscentem in dies novandi libidinem represserunt. Fratres quoque nostri presbyteri ecclesiarum, vocem suam exaltaverunt in viis Sion, atque episcopos in altiore specula constitutos assiduis efflagitationibus excitarunt. Qui quidem, pro loci sui auctoritate, valentiore manu « gladium spiritus assumpserunt, quod est verbum Dei,[422] ad dirumpenda cervicalia et pulvillos inani arte consutos sub omni cubito manus[423] : » ne infelices animæ in morte obdormiscerent, ac per falsæ pacis somnium, ad æterna supplicia traherentur, ubi jam « vermis eorum non moreretur, et ignis non extingueretur.[424] »

Neque tantum episcopi, præsertim Gallicani, in suis diœcesibus ascenderunt ex adverso, sed et plenitudo exercitus Israel, clerus scilicet universus Parisiis congregatus, gravissimo judicio suo damnavit perversam ac falsi nominis scientiam, qua instructi homines, « non jam accommodarent mores suos ad evangelicæ doctrinæ normam, sed et ipsam potius regula ac sancta mandata ad cupiditates suas innecterent ac detorquerent, novaque et inani philosophia christianam disciplinam in academicas quæstiones ac dubias fluctuantesque sententias verterent.[425] »

Illud vero judicium sancti Caroli Borromæi commonitionibus ad confessarios datis præfixum, ad collegas suos sanctos ecclesiarum Gallicanarum episcopos transmiserunt, ac deploratâ sæculi cæcitate, id quoque indoluerunt, quod in ipso comitiorum exitu, oppressi negotiis, congrua medicina pestiferam doctrinam exscindere non potuerint- Quibus sane verbis ea remedia non omisisse, sed in opportuniora tempora distulisse, eamque provinciam secuturis conventibus demandasse visi sunt.

Neque in eo discrimine Romana Ecclesia omnium ecclesiarum Mater, ac sanæ doctrinæ Magistra conticuit. Nullius est enim tam ferreum pectus, cui lacrymas non excutiat paterna illa oratio felicis memoriæ Alexandri VII, qua « magno animi sui mœrore testatur complures opiniones christianæ disciplinæ relaxativas, atque animarum perniciem inferentes, partim antiquatas iterum [677] suscitari, partim noviter prodire, ac summam illam luxuriantium ingeniorum licentiam in dies magis excrescere, per quam in rebus ad conscientiam pertinentibus modus opinandi irrepsit alienus omnino ab evangelica simplicitate sanctorumque Patrum doctrina, et quem si pro recta regula fideles in praxi sequerentur, ingens eruptura esset christianæ vitæ corruptela.[426] » Neque vero satis fuit sanctissimo pontifici, novam hanc methodum ludificante conscientiæ atque involvendæ veritatis, hoc est, ipsum mali detexisse fontem ; sed exitiabilis doctrinæ rivulos insectatus, complures propositiones, « ut minimum tanquam scandalosas, » non probatis aliis quæ occurrere possent, « sub interminatione divini judicii, atque excommunicationis pœna, à qua nemo posset præterquam in articulo mortis, nisi à Romano pontifice absolvi, damnavit et prohibuit. » Quod salubre opus Innocentius XI, pro sua pietate prosecutus, alias longe plures, parique doctrinæ ac diligentiæ laude selectas, nec probatis aliis, sub iisdem pœnis damnavit et prohibuit ; dùmque eas omnes ut minimum tanquam scandalosas et in praxi perniciosas damnandas censuit non tantum à libris ac prædicatione, sed ab omni etiam vita christiana procul amandandas judicavit.

Atque utinam sanctissimi pontifices decretum formulis nostro usu receptis, quæque ad universas ecclesias pertinerent, infandam doctrinam proscripsissent. Sed dum speramus fore, ut Innocentius XI tantum opus, tanto Pontifice dignum, more majorum, Sedis apostolicæ plena auctoritate perficiat, et adversus perniciosissimos novitates gladio Petri dextra omnium armet antistitum, nos archiepiscopi et episcopi Parisiis permissu regio congregati, ecclesiam Gallicanam repræsentantes, una cum cæteris ecclesiasticis viris nobiscum deputatis, ne dirum virus serperet, ac Satanæ laqueis incautæ animæ caperentur, rei gravitate totque episcoporum, et quod est maximum, Summorum Pontificum exemplo atque auctoritate permoti, has propositiones à prædictis pontificibus damnatas, primum, ut magis in promptu essent, in certa capita redigendas, tum, ad ampliorem cleri et christianæ plebis informationem, suis quasque censuris notandas esse duximus. [678] Absit autem cæteras haud leviore nota dignas, approbare credamur, præsertim vero eas quas censuris pontificiis reprobatas, quod ad mores nostros minus pertinerent, aut in his partibus minus pervulgatæ essent, hic commemorare nihil necesse habuimus. Addidimus aliquas unde gregibus nostris certam perniciem merito timeremus, atque ut errores non tantum notarentur, sed etiam suppeteret certa doctrina qua coargui possent, nos quædam selegimus, quæ et illustria maxime essent et præsenti corruptelæ sanandae cohibendæque opportunissima esse videretur. Sequuntur autem damnatæ propositiones.

PARS PRIMA DECRETI

Continens damnandas propositiones.[427]

I. Ve virtutibus theologicis

(7) 1. Homo nullo unquam suæ vitæ tempore tenetur elicere actum fidei, spei et charitatis, vi præceptorum divinorum ad eas virtutes pertinentium.

2. Fides non censetur cadere sub præceptum speciale et secundum se.

(8) 3. Satis est actum fidei semel in vita elicere.

De fidei professione.

(10) 4. Si à potestate publica quis interrogetur, fidem ingenue confiteri, ut Deo et fidei gloriosum consulo ; tacere, ut peccaminosum per se non damno. [679]

De assensu supernaturali in rebus fidei.

5. Voluntas non potest efficere ut assensus fidei in seipso sit magis firmus quam mereatur pondus rationum, ad assensum impellentium.

6. Hinc potest quis prudenter repudiare assensum quem habebat supernaturalem.

(9) 7. Assensus fidei supernaturalis et utilis ad salutem, stat cum notitia solum probabili revelationis, imo cum formidine qua quis formidat ne non sit locutus Deus.

De rebus explicita fide credendis.

(13) 8. Non nisi fides unius Dei necessaria videtur necessitate modii, non autem explicita Remuneratoris.

(14) 9. Fides late dicta ex testimonio creaturarum similive motivo ad justificationem sufficit.

(15) 10. Absolutionis capax est homo, quantumvis laboret ignorantia mysteriorum fidei, et etiamsi per negligentiam etiam culpabilem nesciat mysterium sanctæ Trinitatis et Incarnationis Domini nostri Jesu Christi.

11. Sufficit illa mysteria semel credidisse.

II. De Dei dilectione,.

(17) 12. An peccet mortaliter qui actum dilectionis Dei semel tan tum in vita eliceret ? Condemnare non audemus.

(18) 13. Probabile est ne singulis quidem rigorose quinquenniis per se obligare præceptum charitatis erga Deum.

(19) 14. Tum solum obligat quando tenemur justificari, et non ha bemus aliam viam qua justificari possumus.

(20) 15. Præceptum amoris Dei per se tantum obligat in articulo mortis.

(21) 16. Præceptum amoris Dei et proximi non est speciale, sed ge nerale, cui per aliorum præceptorum adimpletionem satisfit. [680]

III. De proximi dilectione.

18. Non tenemur proximum diligere actu interno et formali.

(22) 19. Præcepto proximum diligendi satisfacere possumus per solos actus externos.

(23) 20. Si cum debita moderatione facias, potes absque peccato mortali, de vita alicujus tristari et de illius morte naturali gaudere, illam inefficaci affectu petere et desiderare, non quidem ex displicentia personæ, sed ob aliquod temporale emolumentum.

(24) 21. Licitum est absoluto desiderio cupere mortem patris, non quidem ut malum patris, sed ut bonum cupientis, quia nimirum ei obventura est pinguis hæreditas.

22. Licet matri optare mortem filiarum, quas dotare non possit.

IV. De festis.

(26) 23. Præceptum servandi festa non obligat sub mortali, seposita scandalo, si absit contemptus.

V. De homicidio.

(27) 24. Licitum est filio gaudere de parricidio parentis à se in ebrietate perpetrato, propter ingentes divitias inde ex hæreditate consecutas.

(28) 25. Est licitum religioso vel clerico, calumniatorem gravia crimina de se vel de sua religione spargere minitantem occidere, quando alius modus defendendi non suppetit, uti suppetere non videtur, si calumniator sit paratus vel ipsi religioso vel ejus religioni, publice et coram gravissimis viris prædicta impingere, nisi occidatur.

(29) 26. Licet interficere falsum accusatorem, falsos testes, ac etiam judicem à quo iniqua certo imminet sententia, si alia via non potest innocens damnum evitare. [681]

(30) 27. Non peccat maritus occidens propria auctoritate uxorem in adulterio deprehensam.

(31) 28. Fas est viro honorato occidere invasorem qui nititur calum niam inferre, si aliter hæc ignominia vitari nequit. Idem quoque dicendum si quis impingat alapam, vel fuste percutiat, et post impactam alapam, vel ictum fustis fugiat.

(34) 29. Regulariter possem occidere furem pro conservatione unius aurei.

30. Non solum licitum est defendere defensione occisivâ quæ actu possidemus, sed etiam ad quæ jus inchoatum habemus et quæ nos possessuros speramus.

(35) 31. Licitum est tam hæredi quam legatario, contra injuste im pedientem ne vel hæreditas adeatur, vel legata solvantur legaliter defendere, sicut et jus habenti in cathedram vel præbendam, contra eorum possessionem injuste impedientem.

(32) 32. Licet procurare abortum ante animationem fœtus, ne puella deprehensa gravida occidatur aut infametur.

(33, 40) 33. Videtur probabile omnem fœtum quamdiu in utero est, ca rere anima rationali, et tum primum incipere eamdem habere cum paritur, ac consequenter dicendum erit in nullo abortu homicidium committi.

(41) 34. Vir equestris ad duellum provocatus, potest illud acceptare, ne timiditatis notam apud alios incurrat.

35. Potest etiam duellum inferre, si non aliter honori consulere possit.

VI. Circa castitatem.

(40) 36. Est probabilis opinio quæ dicit esse tantum veniale osculum habitum ob delectationem carnalem et sensibilem quæ ex osculo oritur, secluso periculo consensus ulterioris et pollutionis.

37. Non est obligandus concubinarius ad ejiciendam concubinam, si hæc nimis utilis esset ad oblectamentum concubinarii, dum deficiente illa, nimis ægre vitam ageret, et aliæ epulæ concubinarium tædio magno afficerent, et alia famula nimis difficile inveniretur. [682]

(42) 38. Tam clarum videtur fornicationem secundum se nullam involvere malitiam et solum esse malum, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi dissonum videatur.

39. Mollities jure naturæ prohibita non est ; unde si Deus eam non interdixisset, sæpe esset bona et aliquando obligatoria sub mortali.

(43) 40. Copula cum conjugata, consentiente marito, non est adulterium, adeoque sufficit in confessione dicere se esse fornicatum.

VII. De furto, turpi lucro, et judicum corruptelis.

(45) 41. Permissum est furari, non solum in extrema necessitate, sed etiam in gravi.

(46) 42. Famuli et famulæ domesticae possunt occulte heris suis surripere ad compensandam operam suam, quam majorem judicant salario.

(47) 43. Potest uxor viro surripere pecuniam etiam ad ludendum, si mulier talis sit conditionis, ut ludus honestus pari loco cum alimentis et victu habeatur.

(48) 44. Non tenetur quis sub pœna peccati mortalis restituere quod allatum est per pauca furta quantumcumque sit magna summa totalis.

(49) 45. Qui alium movet aut inducit ad inferendum grave damnum tertio, non tenetur ad restitutionem illius damni illati.

(50) 46. Etiamsi donatario perspectum sit bona sibi donata à quopiam ea mente ut creditores frustretur, non tenetur restituere, nisi eam donationem suaserit vel ad eam induxerit.

(51) 47. Incantatores, aliique ejusmodi deceptores et pessimis quibusque artibus captantes lucrum, licite servare possunt bona iis mediis acquisita.

(52) 48. Quando litigantes habent pro se opiniones æque probabiles, potest judex pecuniam accipere pro ferenda sententia in favorem unius pro alio.

(53) 49. Possunt judices accipere munera à litigantibus, nec tenentur restituere quæ acceperint ad pronuntiandam sententiam. [683]

VIII. De usura.

(54) 50. Contractus Mohatra (id est, ille contractus quo à mercatore res majore pretio ad certum tempus solvendo distrahuntur, ac statim ab eodem, stante eo contractu, minore pretio, præsente pecunia redimuntur)[428] licitus est, etiam respectu ejusdem personæ et cum contractu redivenditionis prævie inito, cum intentione lucri.

(53) 51. Cum numerata pecunia pretiosior sit speranda, et nemo sit qui non majoris faciat pecuniam præsentem quam futuram, potest creditor aliquid ultra sortem à mutuatario exigere, et eo titulo ab usura excusari.

(56) 52. Usura non est dum ultra sortem aliquid exigitur tanquam ex benevolentia et gratitudine debitum, sed solum si exigatur tanquam ex justitia debitum.

(37) 53. Licitum est mutuanti aliquid ultra sortem exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque ad certum tempus.

(58) 54. Tam licet ex alienatione per aliquot annos censum annuum exigere, quam licet exigere censum perpetuum ex alienatione perpetua.

55- Promissiones obligatoriæ quibus supra sortem certo tempore solvendum aliquod lucrum exigitur, majori animositate quam ratione condemnantur.

56. Usura est recipere aliquid ratione mutui, non autem ratione periculi recuperandae sortis, neque ullus potest ita esse securus, quin possit aliquod intervenire periculum, vel saltem aliqua difficultas vel labor in re habenda.

57. Data pecunia ex certo contractu, altero contractu licet de certo emolumento pacisci : tum tertio contractu minore emolumento pacisci, ut sibi de periculo caveatur ; neque id est usurarium, etiamsi posteriores contractus in ipso exordio ineundæ [684] societatis intenti sint, nec ulla ratio reddi potest cur non liceat statim inire hunc postremum contractum.

IX. De falso testimonio, mendacio et perjurio.

58. Vocare Deum in testem mendacii levis, non est tanta irreverentia propter quam velit aut possit damnare hominem.

(60) 59. Cum causa licitum est jurare, sine animo jurandi, sive res sit levis, sive sit gravis.

(64) 60. Si quis vel solus, vel coram aliis, sive interrogatus, sive propria sponte, sive recreationis causa, sive quocumque alio fine juret se non fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud quod non fecit, vel aliam viam ab ea, in qua fuit, vel quodvis aliud additum verum, revera non mentitur, nec est perjurus.

(65) 61. Causa justa utendi his amphibologiis est, quoties id necessarium aut utile est ad salutem corporis, honorem, res familiare tuendas, vel ad quemlibet alium actum virtutis, ita ut veritatis occultatio censeatur tunc expediens et studiosa.

62. Qui mediante commendatione, vel munere, ad magistratum vel officium publicum promotus est, poterit cum restrictione mentali præstare juramentum quod de mandato regis à similibus solet exigi, non habito respectu ad intentionem exigentis, quia non tenetur fateri crimen occultum.

X. De calumnia.

63. Quidni nonnisi veniale sit detrahentis auctoritatem magnam sibi noxiam falso crimine elidere.

(67) 64. Probabile est non peccare mortaliter, qui imponit falsum crimen alicui, ut et suam justitiam et honorem defendat ; et si hoc non sit probabile, vix ulla erit opinio probabilis in theologia.

XI. De adjuvantibus ad scelera.

(63) 65. Famulus qui submissis humeris scienter adjuvat herum [685] suum ascendere per fenestras ad stuprandam virginem, et multoties ei subservit deferendo scalam, aperiendo januam, aut quid simile cooperando, non peccat mortaliter, si id faciat meta notabilis detrimenti, puta ne a domino male tractetur, ne torvis oculis aspiciatur, ne domo expellatur.

XII. De simonia et beneficiis conferendis.

(69) 65. Non est contra justitiam beneficia ecclesiastica non con ferre gratis, quia collator conferens illa beneficia ecclesiastica, pecunia interveniente, non exigit illam pro collatione beneficii, sed veluti pro emolumento temporali quod tibi conferre non tenebatur,

(70) 67. Dare temporale pro spirituali non est simonia, quando tem porale non datur tanquam pretium, sed duntaxat tanquam motivum conferendi, vel efficiendi spirituale, vel etiam quando spirituale sit solum gratuita compensatio pro spirituali, aut e contra.

(71) 68. Et id quoque locum habet, etiam si temporale sit princi- pale motivum dandi spirituale, vel etiam si sit finis rei spiritualis, sic ut illud pluris æstimetur quam res spiritualis.

(72) 69. Cum dicit concilium Tridentinum eos alienis peccatis communicantes mortaliter peccare, qui non quos digniores et Ecclesiæ magis utiles ipsi judicaverit, ad ecclesias promovent ; concilium vel primo videtur per hos digniores, non aliud significare velle nisi dignitatem eligendorum, sumpto comparativo pro positivo ; vel secundo, locutione minus propria, ponit digniores ut excludat indignos, non vero dignos ; vel tantum loquitur tertio, quando fit concursus.

XIII, De simulata sacramentorum administratione.

70. Urgens metus gravis est causa justa sacramentorum administrationem simulandi. [686]

XIV. Circa sacrum Eucharistiæ sacramentum et Missæ sacrificium.

(73) 71. Satisfacit præcepto Ecclesiæ de audiendo sacro, qui duas ejus partes, imo quatuor simul à diversis celebrantibus audit.

(74) 72. Eidem præcepto satisfit per reverentiam exteriorem tantum, imo licet voluntarie in aliena, imo et prava cogitatione defixo.

(75) 73. Præcepto communionis annuæ satisfit per sacrilegam Domini manducationem.

(76) 74. Frequens confessio et communio, etiam in his qui gentiliter vivunt, est nota prædestinationis.

XV. Circa confessionem sacramentalem.

75. Qui habuit copulam cum soluta, satisfacit confessionis præcepto, dicens : Commisi cum soluta grande peccatum contra castitatem.

(80) 76. Peccata in confessione omissa seu oblita ob instans periculum vitæ, aut ob aliam causam, non tenemur in sequenti confessione exprimere.

(81) 77. Qui facit confessionem voluntarie nullam, satisfacit præcepto Ecclesiæ.

78. Qui beneficium curatum habent, possunt sibi eligere in confessarium simplicem sacerdotem non approbatum ab ordinario.

(82) 79. Mandatum concilii Tridentini, factum sacerdoti sacrificanti ex necessitate cum peccato mortali, confitendi quamprimum, est consilium, non præceptum.

(82) 80. Illa particula quamprimum intelligitur, cum sacerdos suo tempore confitebitur.

(83) 81. Non tenemur confessario interroganti fateri peccati alicujus consuetudinem.

(84) 82. Si confessarius petat quantitatem furti, pœnitens potest dicere : Non teneor ad hoc confitendum.

84. Licet sacramentaliter absolvere dimidiatè tantum confessos, [687] ratione magni concursus pœnitentium, qualis, verbi gratia, potest contingere in die magnæ alicujus festivitatis aut indulgentiæ.

84. Tenetur sacerdos in confessione judicare secundum opinionem pœnitentis.

XVI. Circa pœnitentium absolutionem et dispositiones pœnitentis, maxime circa occasiones proximas.

85. Pœnitens potest propria auctoritate sibi substituere alium qui loco ipsius pœnitentiam adimpleat.

86. Absolvi potest pœnitens nulla satisfactione imposita, sed in purgatorium dilata.

(85) 87. Probabile est sufficere attritionem naturalem, modo ho nestam.

(88) 88. Pœnitenti habenti consuetudinem peccandi contra legem Dei, naturæ aut Ecclesiæ, etsi emendationis spes nulla appareat,

nec est deneganda, nec differenda absolutio, dummodo ore proferat se dolere et proponere emendationem.

(89) 89. Potest aliquando absolvi, qui in prima occasione peccandi versatur, quam potest et non vult omittere, quinimo directe et

ex proposito quærit aut ei se ingerit.

(90) 90. Proxima occasio peccandi non est fugienda, quando causa aliqua utilis aut honesta non fugiendi occurrit.

(91) 91. Licitum est quærere directe occasionem proximam pec candi, pro bono spirituali vel temporali nostro, vel proximi.

92. Nemo tenetur vitare occasionem proximam cum magno suo detrimento.

XVII. Circa jejunium.

(92) 93. Frangens jejunium Ecclesiæ ad quod tenetur, non peccat mortaliter, nisi ex contemptu vel inobedientia hoc faciat, puta quia non vult se subjicere præcepto.

(93) 94. In die jejunii qui sæpius modicum quid comedit, etsi no tabilem quantitatem in fine comederit, non frangit jejunium.

95. Omnes officiales qui in republica corporaliter laborant, sunt [688] excusati ab obligatione jejunii, nec debent se certificare an labor sit compatibilis cum jejunio.

(95) 96. Excusantur absolute à præcepto jejunii omnes illi qui iter agunt equitando, utcumque iter agant, etiam si iter necessarium non sit, et etiam si iter unius diei conficiant.

97. Non est evidens quod consuetudo non comedendi ova et lacticinia in quadragesima obliget.

XVIII. De intemperantia et matrimonii usu.

(96) 98. Comedere et bibere usque ad satietatem ob solam voluptatem non est peccatum, modo non obsit valetudini, quia licite potest appetitus naturalis suis actibus frui.

99. Opus conjugii ob solam voluptatem exercitum omni penitus caret culpa ac defectu veniali.

XIX. De Horis canonicis.

(97) 100. Restitutio à Pio V imposita beneficiariis non recitantibus, non debetur in conscientia ante sententiam declaratoriam judicis, eo quod sit pœna.

101. Habens capellaniam collativam, aut quodvis aliud beneficium ecclesiasticum, si studio litterarum vacet, satisfacit suæ obligationi, si officium per alium recitet.

102. Restitutio fructuum ob omissionem Horarum suppleri potest per quascumque eleemosynas, quas antea beneficiarius de fructibus beneficii sui fecerit,

103. In die Palmarum recitans officium Paschale satisfacit præcepto.

104. Unico officio potest quis satisfacere duplici præcepto pro die præsenti et crastino.

(98) 105. Qui non potest recitare Matutinum et Laudes, potest autem reliquas Horas, ad nihil tenetur, quia major pars trahit ad se minorem.

(99) 106, Præcepto satisfacit, qui voluntarie labiis tantum, non autem mente orat. [689]

XX. De regularibus.

(101) 107. Mendicantes possunt absolvere à casibus reservatis, non obtenta ad id episcoporum facultate.

(102) 108. Satisfacit præcepto annuæ confessionis qui confitetur regulari episcopo præsentato, sed ab eo injuste reprobato.

(103) 109. Regulares possunt in foro conscientiæ uti privilegiis quæ sunt expresse revocata per concilium Tridentinum.

XXI. De legibus principum.

(109) 110. Populus non peccat, etiamsi absque ulla causa non recipiat legem à principe promulgatam.

(110) 111. Subditi possunt juste tributa non solvere.

XXII. De censuris Ecclesiæ.

112. Quoad forum conscientiæ, reo correcto ejusque contumacia cessante, cessant censuræ.

XXIII. De eleemosyna.

(111) 113. Vix in sæcularibus invenies, etiam in regibus, superflua statui, et ita vix aliquis tenetur ad eleemosynam, quando tenetur tantum ex superfluis statui.

XXIV. De regula morum et probabilitate.

(117) 114. Doctrina fidei à veteribus, doctrina morum magis à junioribus petenda.

(117) 115. Puto omnia esse hodie melius examinata, et hanc ob rem in omni materia et præcipue in morali libentius juniores quam antiquiores lego et sequor.

(117) 116. Non ergo opinio improbanda, eo quod ab antiquioribus non fuerit tradita. [690]

117. De sententia doctorum antiquorum verum sciri non poterit, nisi ipse Thomas aut Augustinus, aut alii excitentur à mortuis. Præstat igitur adire vivos quam recurrere ad mortuos qui nequeunt mentem suam explicare.

118. Hæc objectio : Opinio nova videtur, doctum urgere nequit. Nam tota moralis theologia nova est. Quis enim negare audebit esse hodie in Diana centenas opiniones probabiles quæ Augustino et antiquis patribus ignotæ erant.

119. Licet ex solo rationis lumine dijudicare quando quis privatus possit pro tuenda vita, vel bonis, vel honore aliquem occidere.

120, Omnem probabilitatem, sive extrinsecam, sive intrinsecam, in conscientia satisfacere putamus, nec exemplis urgebimur. Ubique enim eodem omnino modo philosophamur.

121. Auctoritas unius probi et docti reddit opinionem probabilem.

(119) 122. Hæc positio : Sexdecim ad probabilitatem requiruntur, non est probabilis. Si sufficiunt sexdecim, sufficiunt quatuor ; si sufficiunt quatuor, sufficit unus.

(119) 123. Ad probabilitatem sufficiunt quatuor : sed quatuor, imo viginti et supra testantur unum sufficere : ergo sufficit unus.

(118) 124. Ex auctoritate unius tantum potest quis opinionem amplecti, licet à principiis falsam et improbabilem existimet.

(120) 125. Si liber sit alicujus junioris et moderni, debet opinio censeri probabilis, dum non constet rejectum esse à Sede apostolica tanquam improbabilem.

(121) 126. Non sunt scandalosa aut erroneæ opiniones quas Ecclesia non rejicit.

(122) 127. Generatim dum probabilitate, sive intrinseca, sive extrinsecâ, quantumvis tenui, modo à probabilitatis finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper prudenter agimus.

128. In quæstionibus de bono vel malo, licito vel illicito, jure divino vel humano, judicium fundatum in opinione tantum probabili » semper est prudens et in praxi tutum.

129. In iisdem quæstionibus de bono vel malo, licito vel illicito, jure divino vel humano, potest quis sequi opinionem minus [691] probabilem minusque tutam, relicta probabiliore et magis tuta, etiamsi nota ut tali.

130. Licet consultori consilium dare secundum eam opinionem quæ ipsi minus probabilis minusque tuta videatur.

131. Si quis vult sibi consuli secundum eam opinionem quæ sit faventissima, peccat qui non secundum eam consulit.

132. Hæc regula : In dubiis tutius eligendum, perfectionis est, non obligationis, seu consilii, non præcepti.

133. In dubiis de bono vel malo, licito vel illicito, jure divino vel humano, nullo præponderante argumento quo dubitare cessemus, licet utramlibet partem amplecti, nec tenemur anteferre eam in qua constet nullum esse peccatum.

134. Omnes opiniones probabiles sunt per se æque tutæ et securæ. Benigniores etsi aliquando sint minus probabiles, per accidens sunt semper utiliores et securiores.

135. Homo non est suarum opinionum mancipium, ideoque probabiles quasvis sententias potest ad libitum mutare.

136. Potest etiam ad libitum consulere, modo secundum unam, modo secundum aliam sententiam, dummodo caveat ne incurrat levitatis notam.

137. Non est illicitum in sacramentis conferendis sequi opinionem probabilem de valore sacramenti relicta tutiore, nisi id vetet lex, conventio, aut periculum gravis damni incurrendi. Hinc sententia probabili tantum utendum non est in collatione baptismi, ordinis sacerdotalis, aut episcopalis.

(125) 138. Probabiliter existimo judicem posse judicare juxta opinionem etiam minus probabilem.

(126) 139. Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens ductus opinione minus probabili.

(127) 140. In morte mortaliter non peccas, si cum attritione tantum sacramentum suscipias, quamvis actum contritionis tunc omittas libere. Licet enim unicuique sequi opinionem minus probabilem, relicta probabiliori. [692]

PARS SECUNDA DECRETI

Continens doctrinam oppositam damnandis propositionibus.

Quæ condemnandis propositionibus recta dogmata opponamus hæc maxime sunt. Ac de negativis mandatis, cum ea in censuris non obscure explicata videantur, pauca subjungimus. In affirmativis, quorum executio à novis doctoribus involuta magis fuit, diligentius versari nos oportet ; tum ipsam morum regulam accuratius pertractari, ut non tantum sciant à quibus abstinere, sed etiam quæ amplecti ac docere debeant.

I. De affirmativis præceptis, ac primum de fide, spe et charitate

generatim.

Doceantur fideles affirmativis præceptis vitæ christianæ partem maximam contineri, dicente Psalmista : Declina à malo et fac bonum[429] ; atque Apostolo attestante, apparuisse Dominum, ut mundaret sibi populum acceptabilem, sectatorem bonorum operum[430] ; ipsoque Domino pronuntiante : Inutilem servum ejicite in tenebras exteriores,[431] et : Ut quid etiam terram occupat[432] ? toto denique Evangelio proclamante non esse regnum cœlorum, nisi eorum qui justitiæ fructibus abundarint.

Inter affirmativa præcepta, præcipua esse de fide, spe et charitate, quibus Deo adhærescimus,[433] et Novi Testamenti cultum exhibemus in spiritu et veritate ; quas proinde virtutes non tantum haberi, sed eliam excoli atque exerceri necesse sit : ne nostræ negligentiæ pertæsus, ab ingratis abscedat spiritus, ac desidi [693] servo commissum talentum auferat,[434] eo solo nomine quod sit infrugiferum.

Harum virtutum actus, quo magis sunt ad pietatem christianam necessarii, eo minus certis præcise temporibus ac circumstantiis alligari, sed in universam vitam christianam diffundi oportebat,[435] dicente Psalmista : In lege Domini voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte.[436] Non ergo propterea negligendos illos actus, quod certo præcise tempore forte non obligent ; sed è contra tanto studio frequentandos, ne ullum negligentiæ vel etiam contemptus periculum subeat.

Neque sibi blandiantur, quod hujus negligentiæ peccatum, quo præcise tempore quâve occasione commissum sit, definiri vix possit ; hæc enim occulta et tamen gravissima esse peccata, propter quæ maxime inclamandum : « Delicta quis intelligit ? ab occultis meis munda me[437] ; » et : « Nihil mihi conscius sum, sed non in hoc justificatus sum : qui autem judicat me Dominus est.[438] »

Quare vanas esse plerumque, imo et noxias ejusmodi quæstiones, quo præcise tempore, qua circumstantia, ad fidei, spei, charitatis actus, aut ad vigilandum, aut ad orandum obligemur ; cum vere christianus tales tantosque actus magis ingemiscat vitæ necessitatibus intermissos, quam eorum studium relaxandum putet, quod certo tempori addicti non sint.

Sic ergo omnino non ex contentione, sed bona fide agendum, quemadmodum in rebus humanis fit. Cum enim quis uxorem, liberos, familiam, rem denique suam curare, ipsa rectâ ratione, ac naturali lege jubetur : non id sanè jubetur ut huic curæ certum præcise tempus adscribat, vel si non certum, nullum ; sed omnino, sic agat, sic tempore utatur, sic universam vitæ rationem instituat, ut hæc ei curæ sint, utque quam optime se habeant. Quanto magis christianus quocumque modo ac tempore sic agat, ut in ipso fides, spes et charitas quam maxime vigeant ; idque ab ipso fiat, quod toto corde, toto intellectu totisque viribus facere jubeatur. [694]

II. De fide.

Fidem divina revelatione niti, ideoque esse firmissimam atque certissimam[439] : quæ humanis tantum ratiociniis, non ipsa Dei revelatione nitatur, non esse eam fidem qua christiani sumus, dicente Domino ; « Beatus es, Simon Barjona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in cœlis est[440] ? »

In fide christiana quædam esse capitalia, quæ, qui ratione utantur, sine periculo salutis ignorare non possint, eaque esse, Deum unum, Patrem, Filium et Spiritum sanctum, Filii incarnationem, passionem, mortem pro nobis toleratam, resurrectionem quoque et ascensionem, resurrectionem carnis, et futurum judicium et æternam vitam. Neque vera christianum esse qui nesciat in ipso baptismo, hoc est, in ipso initio vitæ christianæ, quo nomine consecratus, quo sanguine sit lotus, quam in spem regeneratus. Horum enim summam esse, Deum Creatorem, bonorum Remuneratorem et malorum Vindicem, tum Mediatorem ac Redemptorem Christum ; alienos ergo à vita christiana christianisque sacramentis esse, qui non ea explicite crediderint. His enim comprehendi vitæ humanæ et christianæ finem, ejusque adipiscendi unicam viam, Christum à quo et dictum est : « Ego sum via, veritas et vita ; » et : « Nemo venit ad Patrem nisi per me ; » et : « Creditis in Deum et in me credite[441] ; » et : « Hæc est vita æterna ut cognoscant te solum Deum verum, et quem misisti Jesum Christum.[442] »

Hæc assidue in prædicationibus inculcanda : hæc præsertim in pœnitentiæ sacramento, ab omnibus, maxime vero à rudioribus requirenda, secundum eam formam dominicæ et apostolicæ interrogationis : Tu credis in Filium Dei[443] ? et : Si credis ex tota corde licet baptizari ; et : Credo Filium Dei esse Jesum Christum.[444] Non ergo sine ea fide etiam actuali, quemquam justificari posse, dicente Apostolo : « Sine fide impossibile est placere Deo[445] ; » et : « Justus ex fide vivit ; » et « Per fidem ambulamus,[446] ac merito [695] prædicatur à Gregorio papa VII neminem in pœnitentia justificari, « qui non ad fidei recurrat originem. » In quo enim nomine baptizamur, in eo et pœnitentiam agimus, et per pœnitentiæ lacrymas ac labores, secundi baptismi recipimus gratiam.

III. De spe et charitate.

Pari quoque studio spem esse excolendam,[447] hoc est, eam virtutem qua speramus vitam aeternam, quia eam repromisit Deus diligentibus se[448] ; Deus, inquam, qui non mentitur[449] ; eâque mercede, hujus vitæ, quæ militia est et tentatio, ærumnas consolamur : quam sane mercedem Deum ipsum esse maxime, intelligere debeamus, et cum Psalmista dicere : « Quid mihi est in cœlo, et à te quid volui super terram ? Deus cordis mei, et pars mea Deus in æternum.[450] »

Ea spe incitari et inflammari nos ad amorem Dei, dum eum in hac vita desideramus et amamus, quem æterna charitate dilecturi sumus ; quoniam scriptum est ; « Charitas nunquam excidit.[451] »

Hoc ergo mandatum primum et maximum,[452] ac beatæ æternitatis initium, iis verbis à Deo ipso est traditum, quibus non jubeatur unus aut alter actus ; sed tota christiana vita atque ipsa mentis intentio in unum Deum transferatur.[453] Scriptum est enim : Audi Israel : intentos nos vult ad rem omnium maximam : Dominus Deus tuus, Deus unus est. Hoc est caput ; tum hæc consectanea : Et diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex toto intellectu tuo, et ex omnibus viribus tuis, et ex tota fortitudine tua[454] ; quibus sententiis sapientia divina vim omnem suam non tantum exeruisse, sed etiam exhausisse videatur, ut imponeret nobis tam necessarium quam suave diligendi jugum, quo non graventur animæ, sed potius releventur : « Jugum enim meum suave est, et onus meum leve.[455] » [696]

Eum amoris actum, non conceptis formulis, sed vero corde exercendum, dum Deum cogitamus, in Deo oblectamur, sicut scriptum est : Delectare in Domino[456] ; Deum invocamus castæ dilectionis auctorem, idque sedulo agimus, ut maxime et præ omnibus Deus nobis cordi sit, non semper tenero illo pietatis sensu, sed sane vehementi firmoque mentis affectu. « Hunc enim, teste beato Augustino,[457] rectum esse et simplicem oculum, quo totum corpus nostrum, hoc est omnia opera nostra sunt lucida,[458] cum illud aspicimus quod aspiciendum est, atque intelligimus omnia opera nostra tunc esse munda et placere in conspectu Dei, si fiant simplici corde, id est intentione superna, fine illo charitatis, quia et plenitudo legis est charitas.[459] » Hanc veram observantiam mandatorum Dei : « Ama, inquit, Dominum Deum tuum, et observa præcepta ejus[460] ; » et : « Si quis diligit me, sermones meos servabit ; » et : « Qui non diligit me, sermones meos non servat[461] ; » ut qui non diligit, tot divinis constrictus vinculis, quo se vertat nesciat.

Hac etiam charitate, divina mandata, non tantum observari, sed etiam diligi : Mandata, enim, tua dilexi ; et : Servus tuus dilexit illa[462] ; cum pius animus non tam minis legis territus, quam justitia ac veritate delectatus, est amicus legis, et mandata recogitat et scrutatur, fitque illud quod dicitur : « Liga ea in corde tuo jugiter, et circumda gutturi tuo. Cum ambulaveris, gradiantur tecum ; cum dormieris, custodiant te, et evigilans loquere cum eis.[463] » Quæ dicta Salomonis ex ipso legis præscripto manasse intelliget quisquis hæc legerit : « Eruntque verba hæc, quæ ego præcipio tibi hodie, in corde tuo, et meditaberis in eis sedens in domo tua, et ambulans in itinere, dormiens atque consurgens[464] ; » atque hæc ab ipso Dei amore proficisci docet do amando Deo præfixa sententia : « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde, » cui deinde reliqua ut consectanea attexantur.

Cumque omnes actus vitæ christianæ charitas complectatur, tum habet illa quidem singulares actus suos, quibus ad amandum [697] Deum mens ipsa se excitet, sicut à sanctis dictum legimus : Diligam te, Domine, fortitudo mea[465] ; et : Cor meum et caro mea exultaverunt in Deum vivum[466] ; et : Mihi vivere Christus est, et mori lucrum[467] ; et : Desiderium habens dissolvi, et esse cum Christo, multo magis melius[468] ; et alia, quibus divini amoris ignis vel excitetur vel erumpat.

Quod autem quidam eo se ab actu amoris excusatos putant,[469] quod habituali infusa charitate informentur, atque ita habitu ipso legi satisfaciant, longe est absurdissimum. Cum enim adsint habitus, ut actus facilius, promptius, constantius, frequentius atque omnino, ut aiunt, connaturaliùs exerceri possint, vanissimum juxta ac turpissimum est aucupari cessandi occasionem, unde profluere actus ipse, ipsum exercitium debeat. Neque enim habitus ad supplendos actus, sed ad incitandos eos instigandosque institutus, aut præcepti exercendi obligationem tollit, sed quo faciliorem ac promptiorem, tanto strictiorem atque arctiorem facit.

Quam vero familiaris ipse actus amoris esse debeat,[470] ipsa quotidiana oratio docet, cum nihil aliud nisi amorem spiret illud : « Sanctificetur nomen tuum ; » et : « Adveniat regnum tuum ; » et : « Fiat voluntas tua ; » ipsum denique patris nomen amorem eliciat atque advocet.

Quis vero adeo in amando segnis ac frigidus0, ut communione dominici sacramenti ad amorem non inardescat, cum Christus adveniens, suum illud ingeminare et inculcare videatur : Sicut misit me vivens Pater, et ego vivo propter Patrem, sic qui manducat me et ipse vivet propter me[471] ? Sed nec existiment communionis actu coerceri præcepti vim, cum vivere propter Christum, non unum actum sonet, sed totius animi stabilem ac perpetuam conversionem in Deum.

Occurrat etiam incentivum divini amoris : « Hoc facite in meam commemorationem[472] : » quo quidem verbo ipsa ratio, ipse finis, ipsa vis dominici sacramenti et à Christo traditur et fidelium [698] animis inculcatur. Dum enim Christus jubet meminisse nos sui, amantem se testatur qui redamari velit. Neque enim frigidos et amoris expertes esse sinit illa suavissima Christi morientis recordatio. Quare manducatio victimæ salutaris ita mentem nostram in mortis dominicae cogitatione defigat, ut assidue hæreat illud : « Sic Deus dilexit mundum ut Filium suum unigenitum daret,[473] » fiatque id quod ab Apostolo dicitur : « Charitas Christi urget nos, æstimantes hoc, quoniam si unus pro omnibus mortuus est, ergo omnes mortui sunt et pro omnibus mortuus est Christus, ut et qui vivunt jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit.[474] »

Sane non est dubium in excitanda charitate, cum languescere ac deficere videatur, majorem operam impendi ac veluti oleum deficienti lucernæ adhiberi oportere, ne à Sponso audiatur illud : Nescio vos,[475] et à nuptiali convivio fatuæ et improvidæ animæ arceantur ; sed cum id viderint quam prope, ex negligentia, extincta charitas sit, id agant profecto necesse est, ut ipso periculo magis evigilent, « ne deterius illis aliquid contingat.[476] »

Nemo ergo christianus quærat, quando et quibus circumstantiis, actum amoris elicere teneatur. Hoc enim ipsa unctio, hoc ipse amor docet, nec se otiosum esse sinit. Hoc quærant qui non amant ; nam qui spiritu Dei aguntur[477] ; qui vere filii Dei sunt, et, Christum imitati, credunt in his quæ Patris sunt se esse oportere[478] ; magis profecto quærunt, amorem ultro interrumpendo quantum peccent, quam quomodo et quando interrumpendo non peccent.

Qui vero modum amori ultro imponat, is nec præcepti vim, nec ipsum amoris nomen attendit : Diliges enim Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex omnibus viribus tuis[479] ; quas sane vires constat amando crescere, neque esse christianos qui non eo enitantur, ut quam maxime Deum diligant, et « veritatem facientes in charitate, crescant in illo per omnia qui est caput Christus.[480] »

Nec tamen charitatis perfectionem arbitrentur statim exigendum esse, nec infirmos à Christo repellendos ; sed eorum [699] charitatem etiam incipientem, sacramentis alendam, atque ad ulteriora provehendam esse, neque enim rejici qui cum Psalmista dicat : Concupivit anima mea desiderare justificationes tuas.[481] « Nam et ægrotus, teste Augustino, qui fastidio laborat et vult evadere hoc malum, concupiscit utique desiderare cibum, dum concupiscit non habere fastidium.[482] »

Quare a concilio Tridentino merito admitti ad baptismum, « qui Deum tanquam omnis justitiæ fontem diligere incipiant, ac propterea moveantur adversus peccata per odium aliquod ac detestationem.[483] » Deus enim non tantum justus et rectus, sed etiam ipsa rectitudo ipsaque justitia est ; atque ea rectitudine et justitia qua ipse rectus et justus est, fons justitiæ omnibus qui recti justique fiunt, gratuita scilicet bonitate sua justificans impium. Sane qui in Deo diligere incipit, aversatur peccatum, ei rectitudini ac justitiæ, quæ Deus est, aversans, atque ex eo bonæ voluntatis ac sanctæ dilectionis initio, Deo inspirante, accepto, fit idoneus ut gratis justificetur, jamque inter Dei filios numeretur.

Divinæ vero justitiæ ac gehennæ timor et viam dilectioni paret, et jam cordi insitam firmet ac muniat, donec adolescat, « et perfecta charitas foras mittat timorem.[484] »

Bonus ergo ille timoret a bono Domino commendatus : « Ita dico, vobis hunc timete[485] ; » et à bono datus spiritu, nondum licet inhabitante, sed tamen movente et impellente,[486] ut scilicet inhabitet, et inspirata charitatis suavitate, novis subinde incrementis totum ad se hominem rapiat.

IV. De charitate proximi.

Primo huic et maximo præcepto de diligendo Deo,[487] annectitur secundum simile huic : Diliges proximum tuum sicut te ipsum.[488] Quia enim vere jam se ipsum diligit, qui diligit Deum, restat ut [700] proximum sicut se ipsum diligat, et eadem secum donatum gratia, fraterno animo complectamur.

Hæc est autem charitas, « ut fratres diligamus non verbo neque lingua, sed opere et veritate. In hoc enim cognoscimus quoniam ex veritate sumus.[489] » Neque tantum adsint externa obsequia, sed purus et germanus charitatis affectus, ad quem attentos nos esse jubet Apostolus dicens : « Animas vestras castificantes in obedientia charitatis, in fraternitatis amore, simplici ex corde invicem diligite attentius : » ἐκτενῶς.[490]

Charitas ergo ad omnes pateat, etsi non ad omnes charitatis officia pertinere possunt. Quare ordine quodam administranda illa sunt, ipso charitatis agente spiritu, ac præclare Augustinus : « Omnes homines æque diligendi sunt, sed cum omnibus prodesse non possis, his potissimum consulendum est, qui locorum et temporum, vel quarumlibet rerum opportunitatibus constrictius tibi, quasi quadam sorte junguntur.[491] » Quo intelligimus, ex communi quodam charitatis fonte, suum ad singulos manare rivulum, et in singulis quibusque ipsam fraternitatem communemque naturam, Deum denique ipsum et Christum diligi, cujus omnes membra sumus.

Quare nullo cujusquam odio, nullaque injuria extingui debere christianam charitatem, neque christianum esse qui non ita sit animo comparatus, ut injuriam perferre quam inferre, imo referre malit, et eos qui per cædes et infanda facinora famam asseri posse vel speculative doceant, nec philosophos esse, nedum Christum audiant.

V. De oratione et eleemosyna.

Fidei, spei et charitatis præcepto adjungendum illud quod cætera Dei dona custodiat.[492] « Vigilate et orate, ut non intretis in tentationem,[493] » quod orandi studium, non tantum in tentatione necessarium, cum Christus non dixerit : Orate in tentatione, sed : Orate, ne intretis in tentationem ; et quotidie rogare Deum [701] doceamur, ne nos in tentationem inducat.[494] Quædam enim non oranti esse impossibilia, probat illud celebre dictum sancti Augustini, a sacra œcumenica Tridentina synodo consecratum ; « et facere quod possis, et petere quod non possis.[495] » Ne ergo vigilandi et orandi negligentia ulla subrepat, ex qua merito deseramur variis tentationibus subvertendi, « quoniam adversarius noster assidue vigilat,[496] » et dies tentationum dies isti, et omnes creaturae sunt in tentationem et in muscipulam : quod qui non attenderint, gravis lapsus docebit quam et antea graviter occultius licet, negligendo vel superbiendo peccaverint.

Nec minore periculo negligitur orationis adjutrix eleemosyna[497] : « Judicium enim sine misericordia illi qui non fecit misericordiam[498] ; » et ex neglecta eleemosyna damnari homines clamat Evangelium. Quare omnino eleemosyna spectat ad præceptum fraternæ charitatis, suo tamen loco suoque tempore pro pauperum necessitatibus et largientium facultate, aliisque opportunitatibus facienda. Quod cum pertineat ad eas res, quæ certa regula certaque ratione determinari non possint, recte committitur prudentiæ et fidei dispensantis ; adhibito, ubi necesse fuerit, prudente earum arbitro et consiliario. Sic agendum sub oculis Dei, ut quisque actum suum Domino judici sed misericordi probare se posse confidat. Quod vero nonnulli tam fautores cupiditatis quam fraternæ charitatis impii contemptores, in amplissima fortuna vix superfluum inveniri posse docent, quod pauperibus erogetur, merito detestandum ; et e contra statuendum, quemadmodum in amplissima quoque ac lautissima re, nihil supersit, si cupiditatibus omnia permittantur, ita in exigua quamvis ac tenui, facile inveniri quo fraterna inopia sublevetur, si adhibeatur cupiditati modus. Est enim « quasi dives cum nihil habeat, et est quasi pauper cum in multis divitiis sit[499] ; » et iterum ; « Mutuabitur peccator et non solvet, justus autem miseretur et tribuet.[500] » Talem pauperibus proventum parat magis magisque in dies crescente charitate circumcisa cupiditas et compressa superbia, et in rebus administrandis diligentia et modus. [702]

VI. De Pœnitentiæ sacramento.

Jam quid à peccatoribus requirendum ex ante dictis patet,[501] et synodus Tridentina aperte prædicat ; nempe ut credant, ut timeant, ut sperent, « ut diligere incipiant.[502] » Hæc sacerdos admoneat, quæ nec ipse impune omittere, nec verè pœnitentes recusare aut negligere possint. Nec minorem arbitrentur in reparanda gratia quam in comparanda dilectionis sensum esse oportere, aut plura donaturum Dominum minus diligendum, cum ipse dixerit Dominus : « Cui minus dimittitur, minus diligit.[503] » An ergo minus diligatur optimus Dominus, qui et prioris gratiæ objectæ et contemptae dimittat injuriam, aut amorem non eliciat ac postulet tam impetrati beneficii sensus quam spes impetrandi ? Qui ergo est sanctificatus ac spiritu plenus, pure jam ac perfecte Deum diligat : qui sanctificandus et à spiritu motus, saltem diligere incipiat.

Quibus vero etiam confessis absolutionem dare non liceat, hos commemoramus.[504]

Qui, proximas quamvis, peccandi occasiones, hoc est, eas quibus in peccatum induci soleant, non statim dimittant, neque attendere velint, quam temere et contumeliose Deo supplicantes dicant : « Ne nos inducas in tentationem, sed libera nos à malo,[505] à qui se in maximam tentationem immittant, seque ipsi inducant in Satanæ laqueos.

Qui consuetudine peccati victi, nullo vel pene nullo pœnitentiæ fructu sacramenta perceperint, nec sibi caverint, neque operam dederint, ut à peccato peccandique periculo quam longissime absint, quo experimento nullam spem probabilem emendationis præbeant. Nemo vero illis temeranda sacramenta commiserit, « ne de dominica communione ludant,[506] contingatque eis, » vetante apostolorum principe, « illud veri proverbii : Canis reversus ad suum vomitum, et sus tota in volutabro luti[507] : Nolite enim, [703] ait, ipse Dominus, dare sanctum canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos.[508] »

Qui gravissimorum scelerum conscii congruam satisfactionem à sacerdote injunctam non accipiant. Neque enim sanari velit qui remedia respuat.

De injuriis dimittendis et restitutione sive honoris, sive fortunarum,[509] aliisque hujusmodi omittimus, quia pervulgatum et vix etiam à corruptissimis in dubium revocantur.

Audiant sane Domini sacerdotes ipsique pœnitentes sanctam œcumenicam synodum Tridentinam graviter admonentem : « Debent sacerdotes Domini, quantum spiritus et prudentia suggesserit, pro qualitate criminum et pœnitentium facultate, salutares et convenientes satisfactiones injungere, ne si forte peccatis conniveant et indulgentius cum pœnitentibus agant, levissima quædam opera pro gravissimis delictis injungendo, alienorum peccatorum participes efficiantur. Habeant autem præ oculis, ut satisfactio quam imponunt, non sit tantum ad novæ vitæ custodiam, et infirmitatis medicamentum, sed etiam ad præteritorum peccatorum vindictam et castigationem. Nam claves sacerdotum non ad solvendum duntaxat, sed et ad ligandum concessas, etiam antiqui Patres et credunt et docent.[510] » Quare ad contemptum Clavium pertinere, si vel a sacerdotibus vel a pœnitentibus necessaria illa et congrua delictorum vindicta negligatur ; neque adeo prudentiam a synodo commendatam, humanam esse prudentiam, sed a spiritu gubernatam, quæque omnino non carnis, sed spiritus prudentia sit ; et ita consulet infirmitati, ne desidiam foveat ac negligat regulam.

Hæc ergo nec Dei sacerdotes omittant, nec ex ea regula agentibus succensere audeant pœnitentes. Etsi enim refrigescente charitate pridem canonum est emollitus vigor, non propterea evangelica disciplina, aut ecclesiastica penitus soluta censura est.

Hæc autem sacerdotes non affectatione severioris instituti aut atrocioris ingenii acerbitate, sed ex vera charitate et certa medicinæ administrandae ratione faciant ; et quos necessitate, dolentes [704] illi quidem et gementes, sine absolutione, non eos certe sine paterna consolatione dimittant, aut eorum curam abjiciant. Quibus enim graviora ex artis præscripto adhibenda remedia sint, his major diligentia magisque sollicita curatio impendatur, ne peccatum desperatione cumulent, « et absorbeantur a Satana[511] ? »

Quæ hic desint, facile addiscent pœnitentiæ ministri, ex sancti Caroli Borromæi admonitionibus, quas ipso tanti viri nomine commendatas, et clerus Gallicanus et vigilantissimi quique episcopi per universam Ecclesiam suis presbyteris commendaverint,[512] et nos majorem in modum in Christi nomine commendamus.

VII. De cultu Dei et festis observandis.

Meminerint sane fideles, festos dies institutos ut divina beneficia recolamus,[513] Christi mysteriis et sanctorum exemplis provocati. Eos ergo dies credendo, sperando, amando, orando sanctificent, non ut his finibus hos coerceant actus, sed ut ad eos promptiores exercitatioresque facti, secutis quoque diebus totoque vitæ tempore his se dedant.

Hos omnes actus sacrosancto Missæ sacrificio potissimum contineri cogitent. Ibi enim et fidei mysterium, et spes consequendae per novum et æternum Christi testamentum hæreditatis et ex memoria dominicæ passionis amoris incentivum ; atque ex his omnibus et preces et obsecrationes et gratiarum actiones Christi corpore et sanguine consecratæ : quae si quis omiserit nulloque religionis sensu in Deum se erexerit et animum ultro ad prava, vel etiam ad vana detorserit, is nec sacro vere interfuisse, aut ullam partem christiani sacrificii attigisse, nec Ecclesiam audisse, cum Christum contemnat, et præcepto satisfecisse putandus est.

Quanto minus ii qui aperti contemptores tremendo sacrificio interesse videantur, ut tanti mysterii sanctitatem, et testes angelos et christianæ plebis conscientiam, et Christum præsentem ac vindicem videant. [705]

De parochiali Missa, et conventu totius christianae fraternitatis dominicis maxime diebus frequentando, quid episcopi ex apostolicis canonicisque institutis et ex sacræ synodi Tridentinæ decretis moneant, diligenter audiendum faciendumque est. Omnino enim ad episcopalem providentiam : et christianæ plebis officium ac disciplinæ observantiam pertinere, ut sacer ille cœtus et christianorum collecta, et una voce dictum Amen, et communibus votis oblatio celebrata, et prædicatio pastoralis, et doctrinæ panis cum eucharistico pane conjunctus, et communione cœlestium sacramentorum sancita fraternitas quam decentissime à clero, à populo vero quam religiosissime frequentetur.

De confessione item præsertim annuali et paschali sacramento, et feriis observandis, diligenter advertant et opere præstent, quid divina mandata præscripserint,[514] quid episcopalis cura per synodica constituta, sive diœcesana, et rituales libros ad salutem animarum et disciplinæ ordinem sanciendum tuendumque decreverit. Scriptum est enim : « Obedite præpositis vestris et subjacete eis ; ipsi enim pervigilant tanquam rationem pro animabus vestris reddituri[515] ; » et : « Omnia honesto et secundum ordinem fiant[516] ; » et : « Spiritu vobiscum sum, gaudens et videns ordinem vestrum et firmamentum ejus quæ in Christo est fidei vestræ[517] ; » et : « Cætera cum venero disponam.[518] »

Hæc fere de affirmativis præceptis. Summa est idque iterumque inculcandum, eorum præceptorum non modo contemptum, sed etiam negligentiam periculosissimam et exitiosissimam esse, et, si diuturna et gravis, præsentem animæ pestem inferre, et omnino mortiferum, licet forte occultum, esse peccatura. Nec levius esse periculum minoremque culpam in iis omittendis præceptis, quod eorum exercendorum locus et tempus christianæ prudentiæ relinquatur. Imo inde graviter conscientiam onerari, si ea, quod hoc forte tempore potius quam alio non obligent, in universum omittantur, aut quod in idem recidit, differantur ; idque ad manifestum divini nominis contemptum et injuriam pertinere. Neque vero singularem esse difficultatem de præcepto [706] charitatis, cum nihilo magis certum adscribatur tempus, quo credere, sperare, orare, vigilare, curare familiam et enutrire liberos in timore Domini, de Deo denique ipso cogitare aut divinorum eliam judiciorum metu cupiditates coercere jubeamur. Ac si infandæ excusationi detur locus, id necesse sit consequatur, ut vita christiana, non vita, sed stupor et sopor lethalis esse videatur. Quin et per eam negligentiam negativa præcepta pessumdari, cum non eo vere observentur, quod quis forte non occidat, nec adulteretur, nec furetur ; sed quod obfirmato animo et constanti voluntate ab his abhorreat. Cum ergo nec singulare tempus addicatur quo sit animus adversus illa obfirmandus, atque id omnino ad affirmativa præcepta pertineat, eum quoque actum pari excusatione in longum duci aut etiam omitti consectaneum est ; quæ non quæstionibus theologicis, sed diabolicis commentis accensenda nemo pius non videat.

VIII. De præceptis negativis, præsertim secundæ tabulæ.

In præceptis negati vis secundæ præsertim tabulæ, haud minus quam in affirmativis relaxandis, prava recentiorum se industria exeruit ; quo fit, ut alia multis casibus eluserint, ut cædes, furta, mendacia, quamvis nocentissima, imo et perjuria ; aliis vero, quæ excusare nullo casu licuit apud christianos, quales sunt impudicitiæ aut fornicationes, et ipsa etiam libidinum monstra, vel aperuerint januam, permissis occasionibus etiam proximis, vel reliquerint illecebras, vel detraxerint odium, hoc est, eam, quæ metum incuteret animis, fœdam et horridam faciem, imminuta scilicet flagitii gravitate et sublatis præsidiis quæ adversus blanda et insidiosa vitia ex naturali quoque ratione ducantur ; tanta corruptela incessit ! Quo magis necesse est, legum divinarum ex ipsis Scripturis ac traditione Patrum causas expromamus, atque hæc præcipue paucis commemoremus.

Primum[519] : humani generis procreatorem Deum, quo inspirante vitæ spiritum accepimus, quo proinde ut auctore, ita defensore ac vindice vita humana gaudeat, tum, ne cædes fierent, [707] non modo privatam ultionem, sed etiam odia et simultates prohibuisse, « nec malum pro malo, aut maledictum pro maledicto,[520] » et contumeliam pro contumelia reddi voluisse, nedum pro maledicto, vel contumelia et injuria, cædem.

Eadem providentia futuris quoque cavisse fœtibus,[521] quique iis vitam quam daturus esset creator optimus inviderent, parricidii condemnasse.

Idem humani generis parens, ut homines non modo honestius, verum etiam certius nascerentur, suosque agnoscerent, et agnoscerentur a suis, communique ac perpetua parentum cura et educerentur in lucem et adolescerent, et tradita per manus vivendi regula ad pietatem bonosque mores in formarentur, vagam et promiscuam libidinem in matrimonii leges ac jura contulit, virumque ac feminam jam inde ab initio individua societate conjunxit ; quippe qui duo licet jam in unam carnem essent, et arctius quoque per communes liberos coalescerent. Quare post diuturna, nec tamen tam permissa, quam ad cordis duritiam[522] aliquanto tempore tolerata (divortia) et post plures feminas uni etiam viro patriarcharum legisque Mosaicæ temporibus, ex certi dispensatione et propagandi populi quem Deus elegisset ratione, concessas, æquum erat ut Christus Illuminator antiquitatum et orbis Instaurator, nuptiarum fœdus ad prima et originalia jura revocaret, duosque nec plures in idem jugum cogeret, fidemque devinciret insolubili vinculo dicens : « Quod Deus conjunxit homo non separet[523] ; » eo denique ritu consignaret magnum et jam inde a mundi initio præformatum sui et Ecclesiæ sacramentum.[524] Quo tanto nuptiarum bono, mala concupiscentia, non modo humani generis ipsiusque Ecclesiæ serviret incrementis, sed et ipsa quoque remedium acciperet, et in nonnullis veniam, hoc est ex Apostolo et Patrum traditione, quidam ejus excessus, propter nuptiarum bonum, veniali delicto jam deputarentur, intentato deinceps mortis æternæ metu, si honestissima et saluberrima lege constituta, extra eum ordinem et sacra connubii jura libido vagaretur. Hæc christianorum regula, quæ regnare non sinat effrænes [708] voluptates, neque eis animum ad Dei imaginem conditum, contaminandum enervandumque tradat, magno generis humani non tantum dedecore, verum etiam damno ; sed edomitas et castigatas ad optimum finem redigat, moresque reformet ad verecundiam. Hæc vero argumenta, quibus impudicitia revincatur, caste quidem et modeste, sed interim graviter et luculenter, etiam data occasione explicari debent, ne perditi homines ac pravis libidinibus dediti, insuper bono Domino succenseant, quod actus per se innoxios nimia acerbitate damnarit, nihil tale postulante vera ratione ; tanquam oporteret Legislatorem Christum id quidem praescribere, quid jam nati homines facerent, id autem prætermittere, unde nascerentur et existerent. Quæ errorum blandimenta à privatis etiam arcenda colloquiis, in scholis theologorum atque ab ipsis doctoribus audiri nefarium est. Quin fallax malum omni ratione expugnandum ; adeoque non ferendi, qui peccati periculum præsens, et ipsa cupiditatum incitamenta non horreant, ut è contra doceantur in eo tentationum genere, ubi, Augustino teste, tam continua pugna et tam rara victoria est, vix ullum peccatum non esse lethiferum, vix ullum periculum non esse præsens ac proximum, unicum denique in fuga esse præsidium, quemadmodum scriptum est : Fugite fornicationem ; mulierum quoque ornatus castigandos, nedum excusentur, quæ scientes volentesque ipso habitu venena præbeant.

Quæ furtis ac turpibus lucris faveant, fere in censuris notata.[525] Addimus aliquid singulari capite de usura, et altero de simoniâ, quæ singulares fraudes habeant.

Restrictiones mentis,[526] quibus id quod reverè ac plane dicitur occulto murmure, vel tacita etiam cogitatione, in alienum et contrarium sensum trahitur, in privatis sermonibus, turpe ludibrium ; in negotiis, dolus ; in legitima interrogatione, contemptus legum ac publicæ potestatis ; Dei adhibito nomine, quantumcumque fucatum, verum perjurium est : cùmque Christus tam veracem ac simplicem christianum esse voluerit, ut ei vel injurato credatur, id agunt hujusmodi fallaciarum auctores, ut nec jurato [709] credi possit. « Sit ergo sermo vester : Est, est ; Non, non[527] ; » neque nomina permutentur ut in ipso est lateat non ; et ipso non designetur est, præsertim in publico judicio, ubi et meminisse debeant Christum Jesum, cum sæpe missionem quoque suam certa dispensatione tacuerit, et Herodem nulla auctoritate interrogantem silentio eluserit,[528] adjuratum a Caipha pontifice respondisse : « Tu dixisti,[529] » et jussum « sub Pontio Pilato, reddidisse testimonium bonam confessionem.[530] »

Qui dixit : Non concupisces,[531] is, et quæ concupiscentiam alerent, quæri universa prohibuit, et crescere in dies magis magisque charitatem voluit, qua concupiscentia minueretur ; ac præclare sanctus Augustinus : « Ne fiat malum excedendi, resistendum malo concupiscendi. »

IX. De usura.

Usuram sive fœnus,[532] hoc est ex mutuo lucrum, Mosaicis, propheticis et evangelicis Scripturis universim inter fratres vetitum, Ecclesia catholica semper intellexit, eaque constans et perpetua Patrum omnium et sæculorum omnium traditio est.

Heterodoxi scripsere Mosaicum de usura interdictum antiquæ legis finibus coerceri, nec permanasse ad populum christianum, magna christiani nominis contumelia, quod in moralibus, ipsaque fraterna charitate exercenda, justitia Pharisæorum plus quam christianorum abundare intelligatur ; cum Christus dixerit : « Nisi abundaverit justitia vestra plusquam Scribarum et Pharisæorum, non intrabitis in regnum cœlorum.[533] » In eo ergo abundaverit justitia christiana, quod a christiana fraternitate nemo sit alienus, sed omnes homines pro fratribus habeantur.

Frustra iidem heterodoxi, aut gravem tantum usuram, aut tantum erga pauperes, vetitam docent, cum usuram definiri, « quod est ultra sortem, » idque universim et adversus omnes vetitum, eadem Scripturarum et catholicæ traditionis auctoritate [710] constet, contrariamque sententiam Ecclesia catholica hæreticam declaraverit.

Hæc heterodoxis in testimonium. Catholici vero quidam doctores, nil ausi repugnare tam perspicuis Ecclesiæ decretis, id egerunt, ut, sublato usuræ nomine, res ipsa valeret, nihilo consultius. Neque enim Domino verba et voces, sed res ipsa displicet ; hoc est ipsum profectum et intentum ex mutuo lucrum. Scrutatur enim corda Dominus, nec eum fallit malus animus, quibuscumque falsorum contractuum ambagibus se involvat. Quare nec placeat pecuniam accipi pro periculo amittendae post mutuum sortis, cum per eam fraudem deterrimum quoque et invidiosissimum usuræ inducatur genus, id scilicet, quo pauperrimi quique maxime opprimantur.

Sane pro damno emergente vel lucro cessante, cum id, non ad mutuum, sed ad id quod interest, spectet, liceat accipere ex æquo bonoque, quo legitima damna vel lucra sarciantur, duplici tamen conditione : primum, ut verum, reale, præsens damnum vel lucrum sit, ne figmenta avaræ ac trepidæ mentis, spesque incertæ, aut vagi pretio redimantur et compensentur metus, atque ita è medio tollatur usuræ interdictum : tum vero, ut serventur ecclesiasticæ ac civilis legis cautiones contra palliatam ac fucatam usuram. Scriptum est enim : « Ab omni specie mala abstinete vos[534] ; » et : « Ne licentia vestra offendiculum fiat infirmis[535] ; » et : « Quæ pacis sunt sectemur, et quæ ædificationis sunt invicem custodiamus.[536] »

Absit autem ut christiani metuant, ne christiana lex, adversus usuræ malum exacte observata, reipublicæ noceat ; cum è contra nihil sit humanæ vitæ exitiosius, quam ut ipsa liberalitas, ipsaque charitas venalis habeatur ; tum ut per usurariæ non minus otiosæ quàm fraudulentas artis promptiora compendia, non modo veræ artes ac vera languescat industria, sed etiam pereant ipsa naturæ bona, et hominum altrix agricultura sordescat. [711]

X. De simonia.

Quae adversus usuram adhibitæ cautiones, eo magis valent adversus execrandum simoniæ vitium,[537] quo magis necesse est divina et ecclesiastica beneficia pure ac liberaliter dari. Sit ergo simonia omnibus detestata legibus, quoties res spiritalis vel ecclesiasticum beneficium cujuscumque rei temporalis intuitu vel impetratur vel datur, sive illud temporale adhibetur tanquam pretium, sive tanquam motivum, sive tanquam debitae benevolentiæ merces ; manu, lingua, obsequio, expresso vel tacito aut interpretativo contractu ; cum nullo possit artificio decipi qui dixit : « Gratis accepistis, gratis date[538] ; » et Petro inspiravit : « Pecunia tua tecum sit in perditionem.[539] »

Quare qui aliquid pro ingressu religionis exigunt et paciscuntur, simoniaci sunt. Non tamen simonia est aliquid exigere ad sustentationem recipiendæ personæ, si monasterio desint necessariæ facultates : sin autem, sufficienter etiam dotatis monasteriis, aliquid sponte offeratur, ut munus Deo placitum et voluntarium cordis, Deo teste ac judice, accipere licet ; non autem sibi applaudere, si pecunia pessimis artibus corrodenda, suam quoque conscientiam luserint.

In his atque ejusmodi, ubi fallax intentio, quasi occultato capite per actus se exerit : ne sibi blandiatur quocumque nomine tecta cupiditas ; cum non ad ejus excusationem, sed ad certissimam damnationem pertineat, si usuræ, simoniæ aliisque vitiis addatur hypocrisis, eo damnatior, quod sibi quoque ipsa imponere nititur, et conscientiæ repugnantis etiam recursantes curas non sanare sed premere. Neque enim unquam esse vitium detestabilius aut nocentius, quam cum speciem quoque et auctoritatem virtutis assumit, et « semper in illis, teste Innocentio III, magis plectibilis est offensa per quos ad excusandas excusationes in peccatis delinquendi auctoritas usurpatur.[540] » [712]

XI. De regula morum et probabilitate.[541]

Nemo potest ponere aliam regulam præter eam quæ posita est,[542] quod est verbum Dei scriptum et non scriptum, à primis sæculis perpetua Patrum doctrina et traditione per universam Ecclesiam prædicatum : « Sermo enim quem locutus sum, ille judicabit in novissimo die.[543] »

Hanc vero christianis exponendæ fidei et informandæ vitæ datam esse regulam, et Ecclesia catholica semper intellexit, et synodus Tridentina in ipsis principiis declaravit,[544] professa, scilicet hac doctrina statim posita : « Omnibus innotescere quo ordine et via progressum esset, et quibus potissimum usura esset testimoniis ac praesidiis in confirmandis fidei dogmatibus, et instaurandis nioribus. »

Lex vero naturalis insita quidem illa est humanæ menti ab eo « qui illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum[545] : » ejusque prima saltem et simplicissima principia, nemini qui attendent, ignota esse possunt. Scriptum est enim : « Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine[546] ; » et : « Gentes legem non habentes ipsi sibi sunt lex.[547] » Cum tamen per peccatum et concupiscentiam eadem lex naturalis obscurata fuerit, fatendum est eam et copiosius et luculentius verbo Dei explicari.

His accedunt ad sanciendam Ecclesiæ disciplinam, jura positiva, hoc est recepta et approbata Ecclesiæ usu decreta, conciliorum, Romanorum Pontificum et episcoporum, et Ecclesiæ consuetudines atque instituta Patrum, quæ pro locorum ac temporum ratione variantur ; quanquam in iis decretis multa ad divini naturalisque juris interpretationem faciunt, et ipsa ecclesiastica jura divinis legibus muniendis constituta, ad divinam quoque revocantur auctoritatem, dicente Domino : « Qui vos audit, me audit[548] ; [713] et : « Si quis Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus.[549] »

Recta quoque ratio consulenda.[550] Sed tunc certissime sana et recta est, cum non sibi relicta, sed Dei verbo, Patrum traditione et Ecclesiæ aut regulis aut moribus regitur : « Ego enim Dominus Deus tuus docens te utilia, gubernans te in via qua ambules[551] ; » et iterum : « Erunt oculi tui videntes præceptorem tuum, et aures tuæ audient verbum post tergum monentis : Hæc est via, ambulate in ea, et non declinetis neque ad dexteram neque ad sinistram.[552] » Hinc dictum de hominibus sapientiæ quoque nomine commendatis : « Exquisitores prudentiæ et intelligentiæ, viam sapientiæ nescierunt, neque commemorati sunt semitas ejus[553] ; » de Deo autem additum : « Hic adinvenit omnem viam disciplinæ, et tradidit illam Jacob puero suo et Israel dilecto suo : post hæc in terris visus est, et cum hominibus conversatus est[554]. » Usque adeo nulla est vera sapientia, nisi a Deo et Christo ejus tradita.

Hinc etiam arbitra morum conscientia ejusque censorium lumen, neque unquam sine peccato contemptum judicium : « Omne enim quod non est ex fide peccatum est[555] ; » et : « Finis præcepti charitas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta[556] ; et : « Bonam conscientiam repellentes circa fidem naufragaverunt.[557]

Certa ergo et firma per se christianæ vitæ forma, et doctrina morum stabilis, et simul cum fidei doctrina, eodem modo, eadem auctoritate est tradita, Christo scilicet doctore et Ecclesia servante verbi depositum. Quo enim modo, qua auctoritate mysteria fidei, eodem sane modo, eadem auctoritate de usuræ peccato, exempli gratia, est traditum et definitum.

Probabiles rationes,[558] hoc est, eæ quæ cogitantes nos, ac veritatem diligenter inquirentes in aliquam partem inducunt et inclinant, non tamen plane convincunt, adhibentur illæ quidem, cum ad illustrationem agnitæ veritatis, tum ex ignorantia ipsius [714] veritatis, ubi aliqua pars moralis doctrinæ a quibusdam ignoratur, necdum plene eliquata est et asserta Ecclesiæ auctoritate et consensu. Cæterum in iis fere versantur quæ per se contingentia incertaque sint, quæque ex factis, Iocis, temporibus, personis, earumque affectibus pendeant. Esto enim exemplum : Animarum curam viro ad eam gerendam maxime idoneo committi oportet, ne tanto pretio, Christi scilicet sanguine acquisitæ pereant ; vel nemini christiano licet in occasione peccandi proxima seu incerto ac præsenti peccandi periculo permanere. Hæ fixæ regulæ. Quis sit ille vir optimus, et huic plebi regendæ maxime idoneus : an ita ille homo sit affectus, et in illa occasione illisve circumstantiis peccaturus sit, probabili tantum ratione concluditur.

In juribus quoque ecclesiasticis Agendis, refigendis, interpretandis et enucleandis, eorumque dispensatione, probabiles rationes valent : de consuetudine autem, qua ea jura positiva, quatenus positiva sunt, abrogari constet, diligenter advertant non omni consuetudini eam vim inesse, multasque esse etiam in positivis ac facti rebus consuetudines quæ corruptelæ potius et vetustas erroris in jure appellentur : tura ergo consuetudine abrogatam intelligi ecclesiasticam vel etiam civilem legem, cum omissam a plebe scientes videntesque præpositi publice nil reclamant ; non autem cum judiciis aut decretis, vel alia publica obtestatione in gliscentem corruptelam nituntur, ac veluti fugientem legem revocare tentant : quæ probabilibus rationibus fere confici et decidi solent.

Jam innatum est cupiditati, ut regulam quoque obscuret et torqueat ; sed longe periculosius in probabili ludit ac latebras quærit. Cæterum vir bonus et Deum quærens in veritate et simplicitate cordis, sequentibus regulis facile se expedire et tutam salutis viam inire potest.

Prima : Nemo rationis compos, totius legis naturalis prætexat ignorantiam, cum illius saltem prima et simpliciora decreta ultro se ingerant ratione utentibus, multaque paulatim sese aperiant iis qui notiora diligenter attenderint. Quare attendant in moralibus quid pudorem incutiat, quid metum aut etiam horrorem injiciat conscientiæ, et ubi conscios homines, ibi maxime testem [715] conscientiam Deumque vereantur. « Omne enim crimen aut horrore aut pudore natura perfudit ; » inquit Tertullianus.[559]

Secunda : Nemo se ignorantia juris divini vel humani in Ecclesia Christi, ubi tam patenter veritas prædicatur universim excusatum putet, cum plerumque addiscendi negligentia subsit, ac tum valeat illud : « Si quis ignorat, ignorabitur[560] ; » et : « Servus qui non cognovit voluntatem domini sui, vapulabit paucis.[561] »

Tertia : Nemo ignorantiam universim prætexat, ubi suborta est dubitatio, cum vel ipsa admoneat tranquillandæ conscientiae et stabiliendæ, atque assecurandæ salutis assectandam viam.

Quarta : In ea via assectanda christianus id quam maxime curet, ut quoad rei natura fert, inveniat quod certum est[562] : « Satagite, » enim, « ut per bona opera certam vestram electionem et vocationem faciatis.[563] »

Quinta : Hinc illa est toties inculcata regula juris ; In dubiis debemus sententiam eligere tutiorem ; hoc est, in dubiis, an quid verbo Dei scripto vel non scripto, legique sit adversum, nulla præponderante ratione qua dubitare cessemus, eam anteferri partem oportere, in qua certissimum sit nihil esse illicitum aut lege vetitum, atque omnino malum ; neque commitendum, ut ab eo gradu in quo tuti simus ab omni peccandi Deoque displicendi periculo, ullis illecebris, ullove commodo dimoveri nos sinamus, atque animæ saluti quidquam anteponamus. « Quid enim prodest homini si mundum universum lucretur, animæ vero suæ detrimentum patiatur ? aut quam dabit homo commutationem pro anima sua[564] ? »

Sexta : In mere probabilibus, liceat sine id negare cupiditati quod probabilius, te ipso judice, negare jubearis. Danda enim opera ut ad Deum quoad fieri potest vero corde accedamus[565] ; neque veritatem diligit qui non eo tendit, ubi major ei lux veritatis affulget : Ubi potius lux veritatis assistit.[566]

Ea vero ratio non tantum ubi agitur de lege divina, verum etiam in juribus ecclesiasticis valeat : atque omnino in conscientiæ [716] negotiis, ubi periculum est displicendi Deo, fiat apostolicum illud : « Ut probemus quæ sit voluntas Dei[567] : et quid sit beneplacitum Deo.[568] » Frustra autem probaveris, nisi etiam id sequare quod vero cogitanti atque omnia exploranti sit probatissimum, cum eidem Apostolus dixerit : « Omnia probate, quod bonum est tenete[569] ; » et iterum : « Ut probetis potiora, ut sitis sinceri et sine offensa in diem Christi.[570] »

Cogitemus sane nec sæculi principes,[571] si corda inspicerent, probaturos ut ministri faciant quod ipsius principis rationibus ac voluntati adversari iidem ministri probabilius putent. Quin ergo christiani cordium Scrutatorem extimescamus Deum.

An quia beato et potenti Deo, ejusque imperio ac felicitati nulla nostra culpa detrahi quidquam potest, ideo minus seduli in illius exquirenda voluntate simus, eòque minus metuendum eum putamus, quo illius inconcussum solium, æternumque imperium et invicta potentia sit ?

Vani omnino sunt qui hæc comminiscuntur ; vani qui inexcusabiles quidem arbitrentur minus probabilia simulque minus tuta sectatos, si ex ipsorum actu res ita immutetur ut alteri quoque creatum sit periculum ; nullam autem culpam esse, si tantum de ipso vero ac falso atque inde secuto licito vel illicito periculum sit. Vana sane hæc omnia, cum illud liquido constet in plerisque casibus, in iis scilicet quibus de usura deque simoniâ, seu de adulterio ac fornicatione, deque honore ac fortunis proximo restituendis, eique debita charitate vel justitia, aliisque innumeris privatis ac publicis rebus agatur, ex opinionibus atque inde secuta praxi, certum vel privatis vel etiam publico creari periculum atque etiam damnum ; nec minus certum sit, nullo etiam aliis creato periculo, id advertendum esse maxime quantum ipsi periclitemur, si minus quam oporteat mente ac opere veritatem diligamus.

Neque vero prudentia et cautio quam terrenis quoque rebus adhibere soleamus id ferat, ut in iis sectemur quæ minus probabilia simulque minus tuta sentiamus[572] : neque committendum ut à justo Judice exprobretur illud : « Filii hujus sæculi [717] prudentiores filiis lucis in generatione sua sunt[573] ; » dum illis sectantibus quæ ad rem suam probabilius conducere putant, hi contra amplectantur quod Dei voluntati suoque adeo ultimo fini adversari putant probabilius ; atque id insuper prudentiam vocent, ex ea opinione vitam instituere quam minus probaverint ; cui proinde assentiri in eo sane statu recta ratio non sinat.

Neque eo se consolentur subdoli homines, atque in suam perniciem subtiles et acuti, quod quæ Dei quoque adversa voluntati ex probabili ratione fecerint, ignorantia invincibilis excuset, ideoque suum istud, stricto etiam jure, sit materiale tantum, ut aiunt, non autem expressum et formale peccatum. Nec cogitant quam parum invincibilis ea sit ignorantia quæ minus probabili ratione nitatur ; ad hæc quam ignorantia parum suffragetur iis qui nec id satis metuunt, ne ex ignorantia peccent.

Nec magis audiendi qui in hac regula ludant : Promptiora esse jura ad absolvendum quam ad condemnandum. Hæc enim valere in humanis judiciis, ubi latente scelere, vel sceleris pœna non satis constituta perplexus animus ex fraterna charitate innocentiæ favet aut humanæ naturæ parcit. Sint et aliæ ejusmodi, cum in criminalibus, tum etiam in civilibus causis praesumptiones humani juris : Deum vero cui et criminum et poenarum aliarumque rerum omnium certissima ratio constet, ex his praesumptionibus judicare, quis vel insipiens dixerit ? Quod vero eo quoque vertunt pervulgatum illud : Odia restringenda, favores ampliandi, et libertati favendum ; quasi favorabilis cupiditas, lex vero odiosa sit, aut sit ulla christianis quærenda libertas præterquam eam qua nos ipsa veritas liberaverit[574] ; id vero non modo absurdum ; verum etiam impium blasphemumque est ; et omnino cavendum apostolicum illud : « In libertatem vocati estis, tantum ne libertatem in occasionem detis carnis.[575] »

Hæc de peritioribus. Si qui ita imperiti sunt,[576] ut rerum veritatem in obscuris et dubiis nec moniti intelligere possint, seque aliorum judicio permittant, hi sane quem noverint operarium inconfusibilem[577] recte tractantem verbum veritatis, vitaque et [718] doctrinâ probatum sic adeant, ut vera sibi verisque proxima, non placentia responderi petant. Pastores præsertim suos, quos etiam potissimum audire jubeantur ; his enim singularem datam pro gregibus suis regiminis gratiam, et suavis ratio providentiæ divinæ, et ipse divina auctoritate constitutus et promissione servatus Ecclesiæ ordo declarat. Nec dubitent si recta intentione sint, saluti suæ consulturum Deum, qui neminem in necessariis, nisi justissimâ peccati pœna decipi patiatur. Deceptus enim Achab, sed qui decipi vellet, et vera dicentem odisset Michæam[578] ; Et erant falsi prophetæ, mentientes, inquit, populo meo, sed credenti mendaciis[579] ; et : Prophetæ prophetabant mendacium, et sacerdotes applaudebant manibus.[580] Sed et erroris causa subjungitur ; Et populus meus dilexit talia ; et seducentibus traditi, sed qui dicerent Videntibus : Nolite videre, loquimini nobis placentia, videte nobis errores[581] ; denique : Hoc est judicium, quia lux venit in mundum, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem ; erant enim eorum mala opera,[582] ait ipse Dominus.

Esto ergo in obscuris consultor optimus et probatissimus, conscientia bona, et recta intentio et veritatis amor : « Principium enim sapientiæ, postula sapientiam[583] ; » et ipsius sapientiæ vox est : « Ego diligentes me diligo, et qui mane vigilant ad me, invenient me.[584] »

Sic sane, ut ordine in Ecclesia constituto incedant, quæ maxima pars christianæ sapientiæ est ; unde in obscurioribus episcopi consulentur, qui si tanta res sit, more Patrum ad Sedem apostolicam referant, unde lux et doctrina præsto sit.

Neque ideo quod vir bonus et simplex, et quærens Deum, ubi res dubia et perplexa est, in unius sæpe responso merito acquiescat, ideo consequens est, ut unius auctoritas quanticumque sit nominis, ad statuendum dogma sufficiat. Tunc enim profecto cavendum quod dicitur : « Tentat enim vos Dominus Deus vester, ut palam fiat utrum diligatis eum annon, in toto corde vestro et in tota anima vestra.[585] »

Sed nec conspirantium in unam sententiam multitudo pro [719] decreto semper habeatur : « Non enim sequeris turbam ad faciendum malum, nec in judicio plurimorum acquiesces sententiæ ut a vero devies.[586] »

Cæterum scitum illud ac pervulgatum : quæ doctrina ubique, quæ semper sit tradita, eam ab apostolis et à Christo esse : quæ secus habeat, non pertinere ad Ecclesiam. Nec Dominus, cum ad judicandum venerit, ex plurium qui una forte ætate scripserint, decreto, promisit ant statuit se prolaturum sententiam. Est enim illius certa et tremenda iterumque commemoranda sententia ; « Sermo quem locutus sum, ille judicabit in novissimo die.[587] »

Quare in hoc postremo sæculo, in quo tot scriptores cupiditatum adulatores ecclesiastica censura notati sint,[588] qui et probabile putent quod nec probabile est, et ipsum probabile quam vim habeat ignorent, diligenter attendant Domini sacerdotes, ut verum ac probum a falso secernant, nec facile auctoribus recentioribus credant, quod alii alios adducant in medium ; sed diligentissime pensent quid verbo Dei, Patrum testimoniis et Ecclesiæ canonum auctoritate, atque ex his firmata ratione constituant ac roborent.

Ac si proficere volunt in morali disciplina,[589] præ omnibus libris Scripturam ipsam legant, ei se tota mente submittant, eam assiduo labore versent, « in ea meditentur die ac nocte[590] : » eam non ex ingenio suo, sed ex certissima Ecclesiæ catholicæ methodo, juxta Patrum sententiam interpretandam putent : adhibeant optimam sancti Augustini regulam, qua intelligant in Scriptura nihil præcipi nisi charitatem, nihil vetari nisi cupiditatem[591] : tum in ea perlegenda supra spem omnem magis magisque veritas illucescet, dubia et incerta morum sese ultro in dies aperient et evolvent, « et erunt prava in directa et aspera in vias planas[592] : » denique non jam tantum monente Apostolo, sed magistra experientia comprobabunt, quam sit « omnis Scriptura utilis ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in justitia[593] ; » hoc est plane ad expediendas omnes [720] difficultates, « ut perfectus sit homo Dei ad omne opus bonum instructus. »

Id vero generatim omni dubitanti imprimis cordi sit, ut Deum quam maxime oret, ut cupiditates quam maxime comprimat. Sic enim fiet ut et fidei lumen et conscientiæ sensus quam maxime se exerat et pleraque dubia statim evanescant.

Hæc teneant, hæc sectentur qui viam vitæ volunt. Admonemus autem compresbyteros nostros, sive sæculares, sive regulares, quicumque episcopali auctoritate, vel verbum Dei prædicant, vel sacramenta administrant, « ne ullo unquam tempore viam salutis quam suprema veritas Deus, cujus verba in æternum permanent, arctam esse definivit, in animarum perniciem dilatari, seu verius perverti sinant, plebemque christianam ab ejusmodi spatiosa latâque, per quem itur ad perditionem, via, in rectam semitam evocent.[594] » Quæ verba Alexandri seu potius Christi ab ipso Pontifice inculcata alte animis insidere optamus et oramus, speramusque in Domino fore ut quicumque hactenus laxiores illas sententias nulla certa ratione, sed alii alios secuti docuerunt, docere jam desinant ; quippe quas et episcopi, ipsique adeo Romani pontifices detestentur ; hæretici vero, immerito illi quidem, sed tamen pro more suo Ecclesiæ imputent atque invidiæ vertant : sæculi quoque homines ut vanas rideant Quare vanam illam, Deoque et hominibus exosam sophisticen aliquando aversati, auctore sancto Hieronymo, ad recta se conferant, « ut qui prius populum blandimentis decipiebant, postea vera annuntiando deterreant, et ad rectam revocent viam, et qui causa erroris fuerant, incipiant mederi vulneribus quæ intulerant, et esse occasio sanitatis.[595] »

Datum Parisiis, in comitiis generalibus cleri Gallicani, die.. » anno M. DC. LXXXII.

EXPLICIT DECRETUM DE MORALI DISCIPLINA. [721]

CENSURA ET DECLARATIO CONVENTUS GENERALIS CLERI GALLICANI

Congregati in palatio rugio San-Germano

Anno mdcc.

In materia fidei et morum.

EXTRAITS DES PROCÈS-VERBAUX

De l'assemblée générale du clergé de france de 1700.

Du jeudi 26 août, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux, chef de la commission, après avoir imploré l'assistance du Saint-Esprit dans une matière si importante, a dit que, pour entrer dans l'esprit de l'assemblée qui avait établi cette commission, il fallait également attaquer les erreurs, même opposées, qui mettaient la vérité en péril : que si l'on n'avait à consulter que la sagesse humaine, on aurait à craindre de s'attirer trop d'ennemis de tous côtés ; mais que la force de l'épiscopat consistait à n'avoir aucun faible ménagement ; Arma militiæ nostræ non carnalia sunt, sed potentia Deo,[596] et à détruire également toute hauteur qui s'élève contre la science de Dieu : que la victoire par ce moyen était assurée à l'Église : qu'on devait enfin croire que Jésus-Christ serait au milieu de nous, selon sa promesse, puisque nous étions assemblés en son nom ; qu'au reste [722] on doit regarder comme un malheur la nécessité de rentrer dans les matières déjà tant de fois décidées, et d'avoir à nommer seulement le jansénisme ; mais puisqu'on ne se lassait point de renouveler ouvertement les disputes par des écrits répandus de. toutes parts avec tant d'affectation, en latin et en français, l'Église devait aussi se rendre attentive à en arrêter le cours : que l'autre sorte d erreurs qui regardent le relâchement de la morale, n'était pas moins digne du zèle des évêques ; que chacun savait le dessein de l'assemblée de 1682, et qu'on ne pouvait rien faire de plus utile que d'en reprendre les projets : qu'au surplus on ne devait point s'étonner du grand nombre des propositions de morale, puisque l'expérience même avait fait voir dans la commission combien il était aisé de tomber d'accord des censures nécessaires : qu'il fallait seulement observer qu'il y avait deux points importants sur lesquels la commission par sa prudence avait jugé à propos, sous le bon plaisir de l'assemblée, de procéder plutôt par une déclaration de la saine doctrine que par des qualifications expresses, comme il paraitrait par le compte que l'on en rendrait à la Compagnie, lorsqu'on traiterait celte matière.

Après l'explication de ce dessein de l'assemblée, lecture faite des quatre premières propositions et de leurs qualifications, Monseigneur l'évêque de Meaux a ajouté que, sans qu'il fût besoin de répéter des choses que l'assemblée avait si présentes par l'usage qu'on en avait fait pour l'acceptation de la constitution sur le quiétisme, il suffisait de se souvenir de la relation de rassemblée de 1655, et en particulier de la lettre du 28 mars 1654, à notre très-saint Père le Pape Innocent X, et de celle du 10 mai 1655, aux archevêques et évêques, où les difficultés qu'on renouvelait à présent dans les quatre propositions, étaient prévenues ; qu'il n'y avait donc qu'à s'arrêter uniquement aux constitutions apostoliques et aux jugements des évêques ; Nullus, ad aures vestras perniciosis mentibus subrependi, pandatur accessus ; nulla retractandi quippiam de veteribus constitutis, fiducia concedatur : qu'ainsi les qualifications proposées ne recevaient aucun doute, et qu'aussi elles avaient été approuvées par l'avis unanime de la commission.

Du vendredi 27 août, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

En procédant au rapport des cinquième et sixième propositions, sous le titre De Gratia, et des qualifications y apposées, Monseigneur l'évêque de Meaux a cité le passage du Deutéronome, chapitre vii, verset 7, et chapitre ix, verset 4, 5, 6 et suivants, où Dieu dit expressément aux Israélites qu'il ne les a choisis ni pour leur nombre, ni pour [723] leurs justices et leurs mérites, puisqu'au contraire ils étaient le moins nombreux et le plus rebelle de tous les peuples ; mais à cause qu'il lui a plu par sa seule bonté de les aimer : que Jésus-Christ avait tranché la question encore plus brièvement par ces paroles ; Non vos me elegistis, sed ego elegi vos[597] : que c'était sur ce fondement et sur les autres passages qu'il a marqués, que l'Église avait décidé contre les pélagiens que la grâce n'était pas donnée selon les mérites, ce qui excluait précisément les mérites naturels, et tout ce qui pouvait faire croire que le discernement entre les justes et ceux qui ne l'étaient pas, se rapportât finalement aux dispositions et aux œuvres naturelles, contre ces paroles de l'Apôtre : Quis te discernit[598] ? Qu'à la vérité on ne pouvait disconvenir qu'il n'y eût quelques anciens scholastiques qui établissaient un mérite de congruo dans des œuvres purement naturelles par rapport à celles de la grâce, mais que c'était une opinion généralement abandonnée comme demi-pélagienne, et qu'on s'en tenait à la décision de S. Thomas, Ia IIæ, quæst. 109, art. 6, ad secundum ; et quœst. 112, art. 3, où ce saint docteur ne recevait l'axiome : Facienti quod in se est, etc., qu'à l'égard de celui qui faisait quod in se est secundum quod est motus à Deo. Et quant au prétendu pacte entre Dieu et Jésus-Christ, dont il est parlé dans la sixième proposition, par lequel les nouveaux théologiens disent que Dieu s'oblige à donner sa grâce selon les dispositions purement naturelles ; que l'Écriture et la tradition ne connaissent point de tel pacte : que le seul pacte connu dans l'Écriture est celui dont parle saint Paul aux Hébreux, chapitre viii, verset 8, et chapitre x, verset 16, après Jérémie, au chapitre xxxi, verset 31 de sa prophétie, où Dieu promet la rémission gratuite des péchés, sans que jamais il soit parlé d'œuvres naturelles ; et que le sang du Nouveau Testament n'avait point été versé pour faire valoir de telles œuvres, ou les faire entrer dans le pacto de la nouvelle alliance ; de sorte que sans chercher dans la nature des causes et des occasions de la grâce, il ne restait plus qu'à s'écrier avec saint Paul ; O altitudo ! et encore : Quis prior dedit illi ? et enfin : Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia[599] ; sans que la gloire qui lui appartient aux siècles des siècles dans la sanctification de ses élus, puisse être en aucune sorte partagée avec les œuvres de la nature ; après quoi il n'y avait qui conclure suivant le sentiment de la commission, si l'assemblée l'avait agréable, à la condamnation et qualification des deux propositions, ainsi qu'elles venaient d'être lues. Mondit Seigneur l'évêque de Meaux a continué son rapport depuis la septième proposition De Virtutibus theologicis, où commencent les questions sur la morale, jusqu'à la quarante-unième inclusivement du titre De Homicidio, où, après avoir [724] parlé en peu de mots sur chaque proposition et qualification, il s'est arrêté à remarquer avec quelle facilité toutes ces propositions pouvaient être décidées, puisque la commission n'y avait formé aucun doute, et qu'apparemment l'assemblée n'y trouverait pas plus de difficulté.

Du samedi 28 août, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux a continué son rapport et a remarqué sur la cinquante-unième proposition, qui commence Incantatores, la distinction entre les arts corrompus et criminels dont le fondement est réel, et ceux qui sont faux, nuls pour ainsi dire, et qui ne consistent qu'en tromperies et déceptions ; que de ce nombre sont les enchantements, l'astrologie judiciaire et les autres de même nature, dont l'Écriture prononce la fausseté et la nullité. Irrita faciens verba divinorum, Isaïe, chapitre xliv, verset 25 : Stent et salvent te augures cœli, qui contemplantur sidera, dans le même prophète, chapitre xlvii, verset 13, qu'on lit aussi dans les Proverbes, chapitre xxiii, verset 7 : In similitudinem arioli et conjecturis, æstimat quod ignorat. Ce sont ces sortes d'arts, si on les peut appeler de ce nom, qui ne peuvent rendre ceux qui les exercent légitimes possesseurs du salaire qu'ils exigent, parce qu'ils ne sont que des trompeurs.

Mondit Seigneur l'évêque de Meaux étant venu à l'article de l'usure,[600] après avoir supposé par le droit civil et canonique les définitions du prêt et du profit qui en provient, avec la distinction d'entre ces contrats et ceux de société, de vente, d'aliénation et autres semblables, il a remarqué en premier lieu, les condamnations des conciles, des papes et de tous les Pères unanimement, des facultés de théologie, et en particulier de l'assemblée de 1655, qui ne laissait aucun doute sur cette matière.

En second lieu, que la règle pour connaître la nature des contrats était d'en regarder l'intention et l'effet ; Dieu en défendant l'usure, défend en même temps tout ce qui est équivalent ; ainsi tout ce qui dans le fond fera tout l'effet de l'usure, que Dieu défend, doit être regardé comme également défendu, quelque nom qu'on lui donne, le dessein de Dieu n'ôtant pas de condamner ou des mots, ou des tours d'esprit et de vaines subtilités, mais le fond des choses que ces contrats frauduleux laissent dans leur entier.

En troisième lieu, il a observé qu'il ne fallait point s'étonner de quelque diversité dans les lois civiles, puisque les saints Pères avaient [725] décidé qu'elles ne pouvaient préjudicier à la loi de Dieu. Saint Augustin le dit expressément dans la lettre à Macédonius[601] ; on trouve la même vérité dans saint Chrysostomo, qui remarque entre autres choses, que la loi civile permettant l'usure au commun des citoyens, la défendait aux sénateurs ; d'où il concluait qu'elle était réputée honteuse, et par là encore plus indigne des chrétiens que la loi civile ne la réputait indigne des sénateurs. Il en était de même des divorces que la loi civile permettait ; et quoique ces lois, qui avaient été faites dans le paganisme, subsistassent encore sous les princes chrétiens, l'Église ne laissait pas de les rejeter.

En quatrième lieu, que ces lois qui autorisaient l'usure, dans la suite des temps avaient été corrigées par les empereurs, dont le premier fut Léon le Philosophe, qui avait été suivi par Charlemagne dans ses Capitulaires, par les autres empereurs français, et par tous nos rois, aussi bien que par les autres rois chrétiens.

En dernier lieu, qu'il était vrai que dans quelques provinces on avait introduit des pratiques contraires ; mais qu'outre qu'elles étaient contre les ordonnances, elles ne pouvaient prescrire contre la loi de Dieu qui était expresse ; qu'il ne fallait pas néanmoins pousser le zèle trop avant en procédant par censures contre les contrevenants, à cause de leur grand nombre, et que c'était le cas de garder la règle de saint Augustin : Severitas exercenda erga peccata paucorum.

Que sur le même sujet de l'usure, le conseil de Gerson dans le Traité des contrats, était que l'Église se contentât d'enseigner la vérité dans les prédications et les confessions, sans en venir aux peines ecclésiastiques.

Que la condamnation de la proposition cinquante-neuvième ôtait toute excuse aux chrétiens sur l'usure, en combattant Grotius, Calvin et les autres hérétiques, qui soutenaient que la loi donnée aux Juifs contre ce péché était abolie dans la nouvelle alliance, et que leur erreur avait été renouvelée par l'auteur du Traité des Billets ; après quoi il n'y avait qu'à conclure avec la commission contre les propositions rapportées.

Du lundi 30 août, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux a dit que la plupart des qualifications sur les propositions qui avaient été lues, portaient leurs raisons avec elles ; mais qu'il y en avait quelques-unes dignes d'une attention plus particulière, entre autres celles où l'on osait attribuer des [726] équivoques et des restrictions mentales, non-seulement aux prophètes et aux anges, mais encore à Jésus-Christ même : que pour condamner celte impiété, il ne faut qu'entendre d'abord qu'user d'équivoques ou de restrictions mentales, c'est donner aux mois et aux locutions d'une langue une intelligence arbitraire, forgée à sa fantaisie, entendue seulement de celui qui parle, et qui est opposée a la signification ordinaire que leur donnent les autres hommes.

Qu'on a vu dans la condamnation des propositions précédentes, soixante-troisième et soixante-quatrième, que c'est là un vrai mensonge ; mais qu'il n'y a rien de plus faux que d'attribuer, par exemple, un tel langage à Abraham, lorsqu'il appela Sara sa sœur, puisque bien loin que cette expression fût faite à plaisir, il est certain au contraire que dans le langage usité, on donnait le nom de frère et de sœur à ceux qui descendaient d'un père ou aïeul commun, comme Abraham prend soin lui-même de l'expliquer, Genèse, chapitre xx, verset 2 et 12 : Indicavit sororem, non negavit uxorern, comme dit saint Augustin.[602]

Que personne n'ignore ce que le même Père a enseigné si doctement sur la bénédiction de Jacob, dans le sermon quatre, de Jacob et Ésaü, au livre premier des Questions,, sur la Genèse, question quatre-vingt, et dans le livre du Mensonge. Il suffit seulement de remarquer, selon la doctrine de ce grand homme, que Jacob ne s'était point attribué à lui-même le nom et la qualité d'aîné ; que la chose avait été préparée dès la Genèse, chapitre xxv, verset 22 et 23 ; que dès lors et avant leur naissance, Ésaü et Jacob avaient ôté désignés à. Rebecca comme portant la figure de deux peuples, à savoir les Iduméens et les Israélites, dont les derniers, quoique les cadets, devaient prévaloir sur les autres, comme la suite de l'histoire le fit paraître : que dans une signification encore plus haute, ces deux enfants figuraient, dès le sein de leur mère, l'ancien peuple et le nouveau ; et encore en un sens plus haut, selon saint Paul, les élus et les réprouvés : que Rebecca destinée de Dieu pour être en cette occasion la figure de l'Église, savait tout le mystère et conduisit tout l'ouvrage : que ce ne fut pas sans raison qu'elle fit prendre à Jacob le nom et la qualité de l'aîné, qui lui avait vendu son droit d'ainesse, Genèse, chapitre xxv, verset 25, et 31 : que pour accomplir la figure, c'était sous le nom d'Ésaü que Jacob devait recevoir la bénédiction paternelle, parce que le nouveau peuple devait être béni sous le nom et sous la figure du peuple ancien : qu'il n'y avait rien là d'arbitraire, mais que tout avait été préparé de loin par un ordre exprès de Dieu : que c'était donc ici une grande prophétie, non par discours, mais par faits, ou, comme [727] l'appelle saint Augustin, un grand sacrement, un grand mystère, magnum sacramentum, magnum mysterium ; mais ce qu'il y a de plus manifeste et de plus certain, c'est qu'Isaac ne fut point trompé ; car encore qu'il semblât hésiter selon les sens, une lumière intérieure lui faisait sentir que Jacob devait être béni : Benedixitque ei, et erit benedictus ; Genèse, chapitre xxxvii, verset 23 : que la bénédiction lui devait demeurer, qu'il la devait confirmer, et que Dieu l'avait ratifiée ; Nam ille doloso homini benedictionem non confirmaret, cui debebatur justa maledictio : sanctus Augustinus, de Jacob et Ésaü, sermon. iv, cap. xxii, num. 23. Théodoret, le plus savant interprète qui soit parmi les Pères grecs, enseigne aussi la même chose sur la Genèse. Il paraît donc qu'Isaac avait entendu tout le secret, et il est fort à remarquer que l'Écriture donne à Jacob le caractère d'homme simple, comme traduisaient les Septante, sine dolo, Genèse, chapitre xxv, verset 27, par où elle éloignait toute idée de conduite frauduleuse : qu'ainsi cette fraude apparente était un véritable mystère : Dolus hic, non est dolus, dit saint Augustin ibidem, num. 22. Il n'est pas jusqu'à la qualité de chasseur que Jacob s'attribue, qui ne soit mystérieuse. Il figurait ces pêcheurs et ces veneurs spirituels qui sont promis ; Jérémie, chapitre xxi, verset 16 : Mittam piscatores... Mittam venatores, et venabuntur eos de omni monte... et de cavernis petrarum : que saint Ambroise avait remarqué que Jacob devait à son père, non venatu aspero prædam agrestem, sed milium cibos morum et teneræ mansuetudinis atque pietatis, pio patri dulces epulas : Ambrosius, libro II de Jacob, capite ii. Qu'il serait inutile de raconter toutes les circonstances de cette histoire prophétique, puisqu'on n'en a que trop dit pour une Compagnie si savante, et qu'on voit manifestement qu'il n'y a ici ni équivoque, ni restriction arbitraire, ni personne qui soit trompé, mais une vérité pure, enveloppée de mystères qui la rendent plus vénérable à ceux qui savent la chercher avec respect.

Quant à l’ange de Tobie, il n'y a rien de plus grossier que de lui attribuer des équivoques ou des restrictions mentales. Ce n'était point par une signification arbitraire qu'il se disait Azarias, fils du grand Ananias. Outre le mystère qui est dans ces mots, il n'y a rien de plus naturel que d'entendre qu'il a parlé au nom de celui dont il avait véritablement revêtu la figure.

Que pour Jésus-Christ, qui était la vérité même, toute cette assemblée a témoigné de l'horreur à lui entendre attribuer des équivoques trop indignes de lui. On sait assez qu'il parle souvent, ou en sa personne comme Chef de son Église, ou en celle de ses membres avec une diversité qu'il faut adorer ; que les prophètes ont parlé de lui avec les mêmes figures : qu'au reste on n'est pas obligé de garantir toutes les paroles des saints hommes, à qui il peut avoir échappé quelques [728] mensonges ; mais qu'il vaudrait mieux les appeler tout simplement de leur nom, comme des faiblesses humaines, que de les vouloir excuser sous les artificieuses expressions d'équivoques et de restrictions mentales, où le déguisement et la mauvaise foi seraient manifestes : qu'ainsi il concluait, avec la commission, à condamner la proposition soixante-sixième, où l'on attribuait l'équivoque aux discours et aux actions prophétiques, allégoriques et mystérieuses, sans épargner la majesté de Jésus-Christ même.

Le rapport a été continué jusqu'à la septante-deuxième proposition, qui commence : Cum dixit concilium, et Monseigneur l'évêque de Meaux a dit que le dessein du concile était manifeste par les deux chapitres, premier et dix-huitième de la session vingt-quatrième, De reformatione ; que dans le premier, où il est parlé des évêques, le concile décide nettement qu'on est obligé, à peine de péché mortel, de choisir les plus dignes ; ce qu'il explique par ces mots : Les plus utiles à l'Église, afin d'ôter tout scrupule : que dans le chapitre dix-huit, où il vient au choix des curés, il n'avait pas pu établir des moyens particuliers pour obliger ceux qui ont quelque droit dans la promotion des évêques à choisir les plus dignes, à cause de la qualité des personnes, où il fallait s'en remettre à leur bonne foi, en leur montrant seulement leur obligation ; mais comme il avait toujours la même fin d'obliger au choix des plus dignes, il choisit la voie du concours comme la meilleure, pour parvenir à l'exécution de ce dessein : qu'ainsi on voyait, par les paroles du concile, qu'il veut établir en toute manière l'élection du plus digne et du plus propre, comme également nécessaire, toute proportion gardée, pour tous les bénéfices à charge d'âmes.

Que le pape Innocent XI, qui a connu cette intention du concile, a condamné la proposition qui en éludait le sens, et que tout cela ensemble tend à accomplir la parole de Jésus-Christ, qui a dit à saint Pierre : Simon Joannis, diligis me plus his ? par où il montre qu'on doit chercher la plus grande perfection dans ses ministres, à mesure qu'ils sont chargés plus particulièrement du soin des âmes.

La lecture des propositions étant continuée jusqu'à la quatre-vingt-sixième et quatre-vingt septième, Monseigneur de Meaux a dit qu'on a expressément qualifié ces deux propositions, où il est parlé de l'amour de Dieu commencé dans le sacrement de pénitence, tant à cause de la manière outrée dont la première l'exclut, qu'à cause de ce que la seconde avance scandaleusement et témérairement sur les anathèmes du concile : qu'au surplus il y aura un autre lieu, où on traitera plus expressément cette matière. [729]

Du mardi 31 août, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux a commencé par la centième proposition : De jurisdictione et regularibus, et a marqué d'abord son étonnement sur ce que dans une matière si clairement décidée par le concile de Trente, par les Papes et même par des arrêts solennels, il se trouve encore des contredisants, qu'il était nécessaire de réprimer par une sévère censure, pour maintenir Tordre hiérarchique et Ia paix de l'Église.

Il a ajouté qu'il n'y avait rien de particulier à remarquer sur les propositions 109, 110 et 111.

Que l'affinité de la cent douzième avec la cent treizième, condamnée par Alexandre VIII avec le péché philosophique, était manifeste, et que c'était un aveuglement déplorable de chercher une excuse au crime dans l'endurcissement du pécheur. Il a passé à la cent quatorzième et la cent quinzième proposition, où il a marqué en peu de paroles l'égarement de l'auteur, qui avait causé de l'horreur à tout le monde.

Du mercredi premier de septembre, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux a dit qu'après avoir expliqué la censure des propositions particulières, il était temps de venir à la source de tout le mal, qui était les opinions sur la probabilité ; que la commission avait qualifié certaines propositions, et qu'en même temps sous le bon plaisir de l'assemblée, elle en avait réservé quelques autres, sur lesquelles on s'expliquerait par forme de déclaration : qu'il aurait à rendre compte des dernières à la Compagnie, quand il lui plairait de l'ordonner, et qu'à présent il s'agissait des propositions qualifiées ; mais qu'afin d'en faire voir la fausseté et le venin, il fallait reprendre la chose de plus haut.

Que le grand inconvénient de la probabilité consistait dans la manière d'examiner les questions de morale : que par cette nouvelle méthode, on ne cherchait plus ce qui était vrai ou faux, juste ou injuste par rapport à la vérité et à la loi éternelle, mais seulement ce qui était probable ou non probable ; c'est-à-dire que sans plus se mettre en peine de ce que Dieu avait ordonné, on cherchait uniquement ce que les hommes pensaient de ses ordonnances, ce qui conduisait [730] insensiblement à réduire la doctrine des mœurs, à l'exemple des pharisiens, à des commandements et à des traditions humaines, contre la parole expresse de Notre-Seigneur : que c'était aussi ce que déplorait le docte et pieux cardinal d'Aguirre, dans la dissertation qu'il a mise à la tête de son édition des conciles d'Espagne : qu'il y avouait son erreur, en ce que laissant à part la question du vrai et du faux, il ne s'attachait qu'à la probabilité, et se reposait, dit-il, sur le probabilisme : In probabilismo, sicut in pulvino molliter quiescebam[603] : il loue Dieu d'être revenu de cet égarement par la lecture des savantes censures des évêques de France, et des autres écrits publiés dans ce royaume : il y allègue aussi un beau passage du cardinal Bellarmin, dans une lettre à son neveu, nouvel évêque, qu'il voulait instruire de ses devoirs : Si quis velit in tuto salutem suam collocare, is omnino debet certam veritatem inquirere, et non respicere quid multi hoc tempore dicant aut faciant, etc. ; d'où Bellarmin concluait qu'on devait prendre le plus sûr en matière de salut : que le P. Thyrsus Gonzalez rapporte le même passage et la solennelle rétractation du cardinal Pallavicin, autrefois prévenu de la même doctrine, mais qui depuis l'avait rétractée publiquement : qu'ainsi il faut regarder cette opinion comme décriée et abandonnée par les plus grands hommes et les plus pieux ; les qualifications suivantes faisant voir que tous les fondements en sont renversés ; que la cent dix-septième proposition préfère les nouveaux auteurs aux anciens, contre l'autorité de l'Écriture : Interroga majores tuos, et dicent tibi[604] : Non te prætereat narratio seniorum, ipsi enim didicerunt à patribus suis,[605] etc. Mais dès là que cet amour de la nouveauté est condamné, il faut que le probabilisme tombe, puisque ce n'est en soi qu'une opinion nouvelle, dont on sait la date, qui est de 1577 ; et l'auteur certain, qui est Barthélemi Medina. C'est ce que le P. Thyrsus Gonzalez a démontré, et les plus zélés probabilistes confessent eux-mêmes que leur opinion n'a qu'un siècle ; ce qui fait qu'on peut leur appliquer ce passage de Tertullien ; Aliquos Valentinianos liberanda veritas expectabat[606] ; et que le P. Gonzalez leur applique celui du vénérable Guigues, prieur de la Chartreuse : O infelicia apostolorum tempora, qui hæc compendia nesciebant ! que la condamnation des cent dix-huit et cent dix-neuvième propositions renverse un autre fondement du probabilisme, qui est la probabilité extrinsèque : que c'est à celle-ci que se réduit la nouvelle doctrine ; et ces auteurs n'ont point d'autres principes pour établir la probabilité des opinions, sinon qu'on ne doit pas présumer que des docteurs graves les embrassent sans fondement ; or est-il que cela se dit sans raison, la proposition cent dix-neuvième prouvant très-bien qu'il n'y en a point à demander, pour la [731] probabilité, plutôt seize docteurs que douze, ni douze plutôt que quatre, ni quatre plutôt qu'un seul ; ce qui rend la chose arbitraire, contre ce passage de saint Jérôme sur le chapitre douze de l'Ecclésiaste : Nec auctoritati unius, sed concilio atque consensu magistrorum omnium, sententia proferatur.

Que c'est un troisième fondement de la probabilité, d'argumenter par le silence de l'Église, ou du saint Siège apostolique ; comme si ce qu'on laisse passer (Jurant quelque temps sans censure, induisait une approbation ; mais le saint Siège lui-même a remédié à cette induction, en condamnant la proposition cent vingtième.

Enfin, que c'est un fondement du probabilisme, de croire qu'on agit toujours avec prudence, lorsqu'on agit par la probabilité, quelque petite qu'elle soit ; mais cette fausse prudence est rejetée par la condamnation de la cent vingt-deuxième proposition, qui est la vingt-septième parmi celles d'Alexandre VII. Au surplus c'est une chose arbitraire, et où il n'y a point de règle, d'appeler la probabilité petite ou grande. Il y a une règle pour fixer la vérité ; mais pour la probabilité, il n'y a que la fantaisie. Sur quoi Monseigneur l'évêque de Meaux a remarqué que recherchant dans les auteurs quelle règle ils établissent pour la probabilité, petite ou grande, il n'en avait pu trouver d'autre que la distinction de probablement probable, probablement improbable, certainement probable, certainement improbable ; mais que cela même est imaginaire, et qu'on ne peut établir cette distinction sur aucun principe ; que par ce moyen les fondements du probabilisme sont renversés, et la condamnation des six propositions qu'on vient d'entendre est établie ; que la fausseté de cette doctrine paraît encore plus évidemment par les inconvénients qui sont marqués dans les cinq dernières propositions : car dans la cent vingt-troisième, les directeurs et les confesseurs sont réduits à refuser à leurs pénitents l'instruction nécessaire, et on les force à les conseiller suivant les préventions qu'ils trouvent dans leurs esprits ; ce qui est contraire à la qualité de juges et de docteurs, qui leur appartient par leur caractère. D'ailleurs si Ia moindre probabilité a lieu dans la conduite ordinaire de la vie humaine, on ne peut alléguer aucune bonne raison pour l'exclure de l'administration des sacrements et de la fonction de juge, car chacun est son juge à soi-même, comme les juges le sont des autres. C'est ce qu'on peut remarquer sur les propositions 124 et 125. A l'égard de la cent sixième, si le probabilisme avait lieu, rien ne pourrait empêcher celui qui serait parvenu à croire que la religion catholique est du moins la plus probable, de suivre néanmoins l'autre, quoique moins probable selon lui ; ce qui mettrait un obstacle manifeste au progrès de la grâce de Dieu. Enfin l'autorité et la préférence de la moindre probabilité est poussée au dernier excès par la cent vingt-septième et dernière [732] proposition, puisqu'elle va à faire omettre l'amour de Dieu jusqu'à l'article de la mort.

Après quoi Monseigneur l'évêque de Meaux a remarqué en général les longues et fréquentes conférences que la commission avait tenues pour préparer les censures, selon les ordres de l'assemblée ; mais que ce serait l'assemblée elle-même qui par ses sages réflexions et décisions y ajouterait non-seulement la force et l'autorité, mais encore la perfection et la précision.

Il a dit enfin qu'il restait encore à rendre compte à la Compagnie de ce que la commission avait jugé à propos d'expliquer par forme de déclaration ; ce qu'il était prêt à faire le lendemain, ou quand rassemblée l'ordonnerait.

Du jeudi 2 septembre, à huit heures du matin.

Monseigneur le cardinal de Noailles, président.

Monseigneur l'évêque de Meaux a fait le rapport de la proposition cent sixième, tirée du même livre d'où Ton avait extrait les deux propositions, et dont la Compagnie lui avait ordonné de dresser la censure ; elle a été lue et approuvée. Ensuite Monseigneur le président a dit que la censure étant achevée, il restait à examiner le projet du discours qu'on devait mettre à la tête, et la déclaration qui devait terminer l'ouvrage. Ce fait, Monseigneur l'évêque de Meaux qui avait été chargé de ce travail, a mis le tout sur le bureau. La lecture faite du commencement du discours préliminaire, dont il a rendu raison en peu de mots, il a dit que la conclusion était ce qu'il y avait de plus important, puisqu'elle devait contenir la déclaration de deux points de doctrine très-essentiels, dont l'un regardait la nécessité de l'amour de Dieu dans le sacrement de pénitence, et l'autre la matière de la probabilité. Pour ce qui regarde l'amour de Dieu, il a supposé qu'on ne devait pas demander une moindre disposition pour le sacrement de pénitence que pour celui du baptême, puisque même la pénitence était appelée par les saints Pères et par le concile de Trente, un baptême laborieux, il paraît par la comparaison que fait le concile de ces deux sacrements, dans la session vi, chapitre xiv, et xive session, chapitre ii, que les dispositions devaient être les mêmes dans les deux sacrements, et que la différence entre les deux ne venait point de ce côté-là. Ce fondement supposé, comme il n'était pas permis de douter que l'amour de Dieu, du moins commencé, ne fût requis dans le baptême, il fallait faire le même jugement de la pénitence ; il a rapporté les paroles célèbres du concile de Trente, chapitre vi, session vi, où il est clairement expliqué qu'outre les actes de foi et [733] d'espérance, il faut encore commencer à aimer Dieu tanquam omnis justitiæ fontem ; il a ajouté qu'il y avait ici deux écueils à éviter : l'un, d'exclure des dispositions de ce sacrement le commencement d'amour ; et l'autre, d'y requérir un amour justifiant : que le concile s'était expliqué sur le premier point dans les paroles qu'on venait d'entendre, et avait décidé le dernier en ajoutant ces mots : Hanc dispositionem seu præparationem, iustificatio ipsa consequitur. En la même session, chapitre vii, le même concile avait pareillement décidé, à l'égard du sacrement de pénitence, qu'il n'y fallait point requérir la contrition qu'il appelle contritionem charitate perfectam ; car encore, dit ce saint concile, qu'elle puisse se trouver dans le pénitent avant qu'il reçoive actuellement le sacrement, néanmoins il ajoute expressément, que ce n'est que quelquefois, aliquando, et non pas toujours que cela arrive, aliquando contingat. Il n'est pas ici question d'examiner comment cela se fait, et la discussion en serait trop longue ; il suffit que l'expression du concile ne laisse aucun doute de son intention, qui consiste à bien faire entendre, que ce n'est point un amour parfait, mais un amour commencé qui est ici nécessaire. Il a exposé qu'il y avait plusieurs siècles que la nécessité de l'amour de Dieu pour le baptême avait été déterminée ; et il a apporté le décret du concile d'Orange, où il est dit que Dieu nous inspire son amour pour nous préparer à demander le baptême, ce qui montre qu'il y était nécessaire : Ipse nobis et fidem, et amorem sui prius inspirat, ut et baptismi sacramenta fideliter requiramus, et post baptismum cum ipsius adjutorio, ea quæ sibi placita sunt, implere possimus.[607] Que s'il était besoin de remonter plus haut, il rapporterait cent témoignages de saint Augustin,[608] par lesquels il est constant que le cœur humain ne peut être sans amour ; de sorte que, s'il n'a pas du moins l'amour de Dieu commencé, il s'ensuit qu'il est livré à l'amour de la créature. Il a fait encore quelques remarques sur cette matière, qui sont suffisamment expliquées dans la déclaration. Ensuite, il est venu à la matière de la probabilité, qu'il s'est proposé da décider par trois déterminations expresses du droit ; la première consiste en cette maxime : In dubiis tutius. Le cas de cette règle est précisément celui dont il s'agit. Une chose est véritablement douteuse, quand les raisons de part et d'autre paraissent également probables à celui qui doit agir, sans qu'il y ait rien qui le détermine à un côté plutôt qu'à l'autre. C'est donc aux probabilistes une manifeste contravention à cette règle, que de choisir en ce cas ce qui n'est pas le plus sûr ; mais il faut bien remarquer que cette règle est établie par rapport à la nécessité du salut. Il y a beaucoup de cas où il est prescrit de suivre l'opinion la plus douce, benigniorem sententiam, comme en [734] cas de causes criminelles, et autres qu'il n'est pas besoin de rapporter parce qu'elles sont trop communes ; mais quand il s'agit du salut et de la conformité nécessaire de nos actions avec la loi de Dieu, c'est le cas où dans le doute on se rend coupable, en ne prenant pas le plus sûr. Ceux qui prennent cette maxime pour un conseil, vont directement contre le dessein, et de la règle, et des papes qui s'en servent ; de la règle, puisque l'obligation de la conscience y est spécifiée : Attendentes quod in his quæ animæ salutem respiciunt ; Clementina, Exivi, de Verborum significatione ; des papes, parce que dans les Décrétales où cette règle est employée, on ne leur demandait pas un conseil de perfection, mais une décision sur l'obligation du précepte. Que s'il fallait entendre cette règle au sens des probabilistes, il eût fallu dire dans le doute, non pas : Prenez le plus sûr ; mais : Faites ce que vous voudrez. Que si dans le doute on est obligé de suivre le plus sûr, à plus forte raison ne peut-on pas suivre le moins sûr, quand il parait en même temps le moins probable. C'est aussi la seconde détermination tirée du droit, qu'on avait promis de rapporter. Monseigneur de Meaux a lu en ce lieu la décision de la Clémentine unique, de Summa Trinitate, où le concile œcuménique de Vienne détermine une question par la plus grande probabilité. Il ne faut pas dire qu'il s'agissait de matière spéculative, telle qu'est celle des vertus infuses, puisque la nécessité de la suivre dans la doctrine des mœurs est encore plus forte et plus concluante : il faut donc demeurer d'accord qu'en embrassant l'opinion qu'on croit la moins probable, on s'éloigne de la conduite et de la décision d'un concile œcuménique.

La dernière décision est tirée du chapitre Inquisitioni, etc., de sententia excommunicationis, que Monseigneur de Meaux a rapporté tout entier, et a fait voir que la conscience était liée, non-seulement par la croyance que le pape Innocent III appelait évidente et manifeste, mais encore par celle qu'il appelait probable et discrète : Ex credulitate probabili et discreta, licet non evidenti et manifesta. Or c'est là précisément notre cas, puisqu'on y présuppose en termes formels une croyance probable et discrète, et que le pape décide que tant qu'elle dure, si on agit au contraire, on pèche contre la loi ou contre sa conscience : Vel contra legem, vel contra judicium conscientiæ committit offensam ; ce qui a rapport au chapitre Litteras de restitutione spoliatorum, du même Pape, et au chapitre Per tuas, ij. de Simonia, encore du même Pape, où il faut remarquer que ce grand Pape appuie son sentiment du passage de saint Paul : Omne quod non est ex fide, peccatum est[609] ; ce qui achève de démontrer que toutes les fois qu'on agit contre ce qu'on croit plus probable, on pèche contre sa foi, c'est-à-dire, selon [735] ce Pape, contre sa conscience et sa persuasion, Après des décisions si expresses, cette question ne peut plus souffrir aucun doute. Il ne faut point s arrêter aux casuistes, ni au grand nombre de sectateurs de cette nouvelle opinion, puisqu'ils ont manifestement innové contre la règle ; Quod ubique, quod semper, quod ab omnibus, qui n'est pas seulement de Vincent de Lérins, Commonitorio i, chapitre 3, mais encore de saint Augustin, livre premier et second contre Julien, de Tertullien, de Præscriptionibus, et de tous les Pères. Ainsi l'autorité de tous ces docteurs est fort faible. Il ne faut donc pas s'étonner si l'opinion de la probabilité a été censurée par nos prédécesseurs. Elle l'est précisément dans le diocèse où nous sommes ; elle l'est dans la province de Sens, dans la province de Bourges et dans beaucoup d'autres. On ne peut se dispenser de rapporter ici le sentiment d'un grand personnage, qui est le P. Mulius Vitelleschi, général des Jésuites, qui écrit ainsi à sa Compagnie le quatrième de janvier 1617. « Nonnullorum ex societate sententiæ in rebus præsertim ad mores spectantibus plus nimio liberæ, non modo periculum est, ne ipsam evertant, sed ne Ecclesiæ eliam Dei universæ insignia afferant detrimenta : omnia itaque studio perficiant, ut qui docent, scribuntve, minime hac regula et norma in delectu sententiarum utantur : Tueri quis potest ; probabilis est ; Auctore non caret ; verum nostri ad eas sententias accedant, quæ tutiores, quæ graviorum, majorisque nominis doctorum suffragiis sunt frequentate, quæ bonis moribus conducunt magis,[610] quæ denique pietatem alere et prodesse queunt, non vastare, non perdere. »

Le P. Thyrsus Gonzalès suit encore aujourd'hui les vestiges de son pieux et savant prédécesseur ; et démontre que la prudence, qui dans la matière du salut préfère le moins probable, quand il est en même temps lc moins sûr, ne peut être que la prudence de la chair. Car, dit-il, que pourront répondre dans le jugement de Dieu ceux qui, par exemple, auront passé un contrat qu'ils jugent plus probablement être illicite ? Diront-ils, pour s'excuser, qu'ils ont suivi l'opinion de tels et tels ? Mais le juge leur répondra que leur autorité qui n'avait pu leur faire changer de sentiment, ne devait pas être la règle de leur conduite. Répondront-ils qu'ils ont été touchés de leurs raisons ? Mais il leur sera dit par le juge : Tu seras jugé par ta propre bouche, mauvais serviteur ; et puisque tu croyais les raisons de ton sentiment les meilleures et les plus probables, tu les devais suivre plutôt que les autres. Ainsi toute iniquité aura la bouche fermée ; Omnis iniquitas oppilabit os suum1. Car aussi pourquoi tant chercher le plus probable dans la matière des moeurs, si après qu'on a cru le trouver, tout lc fruit de cette recherche est de le mépriser ouvertement ? Que servent ici les [736] réflexions sur les opinions et sur les raisons des autres, puisqu'on sent en sa conscience qu'elles ne peuvent prévaloir sur notre esprit ? Que sert aussi de demander à Dieu la connaissance de la vérité, et de dire avec David : Da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam,[611] si après avoir reçu une plus grande lumière favorable à la loi de Dieu, on n'en fait que ce qu'on veut contre sa propre pensée ? C'est ainsi que ce savant homme a traité le probabilisme.

Si quelques docteurs de l'ordre de saint Dominique l'ont proposé au commencement, tout le même ordre l'a abandonné depuis les savants écrits des PP. Mercorus et Baron, conformément à l'exhortation faite à leur chapitre général par le pape Alexandre VII, de s'opposer au relâchement de la morale. Cette exhortation est rapportée par Fagnani. Ainsi il y a raison de conclure que, comme on doit improuver l'excès de ceux qui rejettent les opinions, même celles qui sont les plus probables entre les plus probables, il ne faut pas moins s'opposer à l'autre excès, qui est celui où dans le doute on suit le moins sûr en matière de salut ; où, ce qui est encore plus dangereux, on suit là moins probable et le moins sur tout ensemble.

MANDATUM ILLUSTRISSIMI AC REVERENDISSIMI DD. EPISCOPI MELDENSIS

Ad censuram ac declarationem conventus cleri gallicani anni 1700, promulgandam in synodo diœcesana, die 1 septemb. Anni 1701.

Jacobus Benignus, permissione divina, episcopus Meldensis, etc., clero Meldensi in synodo ordinaria congregato, Salutem et benedictionem.

Posteaquam conventus cleri Gallicani, anno 1700, in palatio San-Germano jussu regio celebratas, gravissima censura proscripsit diversi generis errores qui per Ecclesiam serperent, et quorumdam articulorum veritatem perspicue declaravit, nihil fuit nobis optatius quam ut dictam censuram, eique conjunctam Declarationem promulgaremus, earumque auctoritati diœcesani auctoritatem adderemus. Ut autem tanta res solemnius atque utilius ageretur, visum est nobis synodi nostræ generalis et annuæ celebritatem expectari oportere. Vobis igitur in eadem synodo, feria quinta quæ est prima dies septembris, pro more congregatis, easdem Censuram ac Declarationem publica promulgatione notas facimus ; districte prohibentes sub pœnis adversus inobedientes in jure contentis, aliisque pro rei gravitate nostro judicio infligendis, ne quis è clero tam sæculari quam regulari, etiamsi immunem et exemptum sese contenderit, earumdem Censuræ ac Declarationis auctoritatem infringere, aut quidquam quod in illa sit Censura damnatum, verbo vel scripto docere præsumat. [738]

His addimus epistolam ab eodem conventu ad universum clerum per Gallias consistentem : eaque acta monumentaque simul edi, vobisque præsentibus observanda tradi, absentibus vero capitulis, congregationibus ac religiosis cœtibus, nostri promotoris opera in manus consignari jussimus.

Agite igitur, dilectissimi Fratres, his instructi disciplinis, ductuque et auspiciis tanti conventus ac nostris, oppugnate omnem doctrinam undecumque insurgentem adversus scientiam Dei, non declinantes neque ad dexteram neque ad sinistram, neque quidquam detrahentes doctrinæ veritatis, et jugo dominico, aut ei quidquam specie pietatis, aut disciplinæ sanctioris, addentes. Vobis etiam impensissime commendamus id quod nobis præluxit, eminentissimi ac reverendissimi D. D. cardinalis de Noailles, archiepiscopi Parisiensis, metropolitani nostri Mandatum, ad promulgandas easdem Censuram ac Declarationem, datum Lutetiæ Parisiorum, tertio Nonas octobris, anno salutis m. dcc, quo nihil est doctius ac sanctius.

Speramus autem fore, ut antecessorum exemplo, quo quisque majore studio veritatis ac morum disciplinæ tenebitur, eo promptius atque alacrius hujus Censuræ Declarationis tutelam suscipiat, ad gloriam Christi et collegii sacerdotalis unitatem ac dignitatem.

Omnes vero, quotquot rem theologicam tractant, adhortamur in Domino, ut omittant adulatricem scientiam, nec modo singulares, verum etiam novas quasque fluctuantesque sententias, quæ cupiditatibus faveant, vimque et stimulos conscientiæ reclamantis obtundant, aut à sanctis Patribus, eisque adhærentium optimorum magistrorum probatissimis decretis atque sententiis, imo vero ab unius magistri Christi mundum condemnantis et vincentis, præceptis et exemplis, christianorum animos amoveant. Meminerint autem Ecclesiastæ dicentis : « Verba sapientium sicut stimuli, et quasi clavi in altum defixi, quæ per magistrorum consilium data sunt à pastore uno.[612] » Quo loco sanctus Hieronymus : « Dicit verba sua verba esse sapientium, quæ in similitudinem stimulorum corrigant delinquentes, et pigros [739] mortalium gressus aculeo pungente commoveant ; sicque sint firma, quasi clavi in altum solidumque defixi : nec auctoritate unius, sed consilio atque consensu magistrorum omnium proferantur, » Subdit : « Simul et hoc notandum est, quod dicantur verba sapientium pungere : non palpare, nec molli manu attrahere lasciviam : sed errantibus, et, ut supra diximus, tardis, pœnitentiæ dolores et vulnus infigere... Hæc autem et firma sunt, et à consilio sanctorum data, atque ab uno pastore concessa, et solida radice fundata sunt. » Datum Meldis, in synodo nostra ordinaria, die prima septembris, anno Domini millesimo septingentesimo primo. Subscripsit.

† J. BENIGNUS, Episcopus Meldensis. Et infra :

De mandato præfati illustrissimi ac reverendissimi Domini mei D. episcopi Meldensis :

Royer, Notarius.

CENSURA ET DECLARATIO CONVENTUS GENERALIS CLERI GALLICANI

Congregati in palatio regio San-Germano

Anno M. DCC.

In materia fidei et morum

Religionem christianam fide et moribus constare, dogmatum autem tum fidei, tum morum eumdem esse fontem, ac bene vivendi regulam ad ipsum fidei caput pertinere, Ecclesia catholica semper intellexit. Nec minus certum est, illud omnino esse depositum, quod à Christo et apostolis episcopi horum successores ad finem usque sæculi custodiendum receperunt. Cum igitur hisce temporibus, fides dogmatum, et regula morum vitæque christianæ, variis erroribus impetatur, ac resecta licet mala subinde repullulent : nos cardinales, archiepiscopi et episcopi, permissione regia, in palatio San-Germano congregati, assistentibus aliis ecclesiasticis viris nobiscum deputatis, loci nostri memores, atque antecessorum nostrorum, in comitiis quoque generalibus, monitis et exemplis permoti, his Ecclesiæ laborantis incommodis occurrere, quantum Dominus ex alto concesserit, omni ope decrevimus ; atque unanimitatem nostram tot tantisque dissidiis opponendam duximus, in spiritu charitatis, nulli personæ graves, nullis, quoad ratio temporis sinet, erroribus parcituri.

Sane recentissime, quippe hoc ipso anno m. dcc, prodiit huic cœtui dedicatus,[613] et à censore legitimo approbatus liber, quo [741] tractatui, cui titulus : Nodus prædestinationis dissolutus, graves notæ inuruntur, Semipelagianismo quoque sæpius imputato. Sed cum interim in præfatione libri (nobis dedicati) quædam occurrerent, quæ constitutionum apostolicarum de quinque famosis propositionibus infirmarent auctoritatem, hæc et alia ejusmodi variis libellis sparsa et ad nos delata, coercenda decrevimus, nec probatis reliquis quæ in eisdem occurrunt ; neque patimur, ut spes ulla cuiquam superesse possit, nostri cœtus pertrahendi ib ullas veritati contrarias partes.

Neque propterea tolerari volumus importunos ac malevolos homines, qui viris bonis doctisque et ecclesiasticæ rei studiosis, vagam et invidiosam Jansenismi accusationem inferunt, eo quoque nomine, quod morum corruptelas acriter insectentur ; cum nos pro candore et æquitate episcopalis ordinis, neminem pro suspecto habituri simus, nisi eum qui aut constitutionibus apostolicis detrahat, aut aliquam ex damnatis propositionibus tueatur : quod etiam ab antecessoribus nostris sæpe sancitum, et regia auctoritate firmatum,[614] et ab optimo maximoque pontifice Innocentio XII, applaudente tota Ecclesia, constitutum est.[615]

De cardinali vero Cœlestino Sfondrato Nodi dissoluti auctore, quid est quod solliciti simus ; cum ad Sedem apostolicam atque ad optimum vereque sanctissimum pontificem ejus causa delata sit, quam et pontifex pro apostolicæ potestatis officio judicandum susceperit, et id ipse perscripserit ad quinque è nostris, dato Brevi die 6 maii, sui pontificatus anno sexto ; quo nihil erat optatius ? Quare et à libro examinando nos abstinere par est ; nec interim oblivisci doctrinæ adversus Semipelagianos à sancto Augustino traditæ, quam et Ecclesia Romana suam fecit, et ecclesiæ Gallicanæ jam inde ab initio commendavit.

Nunc, ut ad aliud fidei caput veniamus, ad moralem scilicet theologiam, his postremis temporibus prava ingeniorum licentia ac subtilitate corruptam, præmittenda putamus verba felicis memoriæ Alexandri VII, quibus « magno animi sui dolore testatur, complures opiniones christianæ disciplinæ relaxativas, [742] atque animarum perniciem inferentes, partim antiquatas iterum suscitari, partim noviter prodire : et summam illam luxuriantium ingeniorum licentiam in dies magis excrescere, per quam in rebus ad conscientiam pertinentibus modus opinandi irrepsit alienus omnino ab evangelica simplicitate, sanctorumque Patrum doctrina, et quem si pro recta regula fideles in praxi sequerentur, ingens eruptura esset christianæ vitæ corruptela.[616] » Qua sententia non modo errores increvisse queritur, verum etiam, quod caput est, adnotari voluit ipsam rei tractandæ rationem eam introductam esse, unde videremus corruptelam morum non modo secuturam, verum etiam facto velut impetu irrupturam, quam vix cohibere possimus.

Neque vero satis fuit sanctissimo Pontifici novam hanc methodum ludificandæ conscientiæ et involvendæ veritatis, hoc est ipsum mali detexisse fontem : sed exitiabilis doctrinæ rivulos insectatus, complures propositiones, « ut minimum tanquam scandalosas (non probatis aliis quæ occurrere possent), sub interminatione divini judicii, atque excommunicationis pœna, à qua nemo posset, præterquam in articulo mortis, nisi à Romano pontifice absolvi, damnavit et prohibuit.[617] » Quod salubre opus Innocentius XI pro sua pietate prosecutus, plures alias parique doctrinæ ac diligentiæ laude selectas (nec probatis cæteris) sub iisdem pœnis damnavit et prohibuit : dùmque eas omnes, « ut minimum tanquam scandalosas, et in praxi perniciosas, damnandas statuit et decrevit,[618] » non tantum à libris ac prædicatione, sed ab omni etiam vita christiana procul amandas judicavit.

Atque utinam sanctissimi pontifices decretorum formulis antiquo ac nostro usu receptis, quæque ad universas ecclesias pertinerent, infandam doctrinam proscripsissent : sed dum expectamus, fore ut tantum opus more majorum et canonico ordine perficiant : Nos interim cardinales, archiepiscopi et episcopi in unum congregati, ne dirum virus serperet, has propositiones à prædictis Pontificibus, uti memoravimus, applaudente toto orbe christiano condemnatas, earum præcipuis expresse adnotatis, primum [743] ut magis in promptu essent, ad certa capita redigendas ; tum censorie notandas, et ad ampliorem cleri et christianæ plebis informationem, suis quasque censuris configendas esse duximus. Sed enim incredibile dictu est, ex pessimis principiis, tota licet Ecclesia reluctante, quanta malorum incrementa pervenerint ; subtilioribus ingeniis in id unum intentis, ut eo quisque se vel maxime theologum videri velit, quo plura ejusmodi inventa in probabilitatis auctoritatem adduxerit Verum hæc constabilire, aut per eam speciem mentes infirmorum in falsam et noxiam securitatem inducere, nihil est aliud quam animas perdere, ac doctrinas et mandata hominum[619] vanasque traditiones, exemplo Pharisæorum, divini mandati loco obtrudere. Quare tot errorum experientia victi, necesse habuimus ipsam malorum radicem exscindere, eam scilicet opinandi rationem, quæ ignota sanctis Patribus, tanta de rebus maximis dissidia peperit, ut iisdem in parochiis, iisdem in templis passim cerneremus ab aliis teneri et ligari, quæ ab aliis solverentur, ac plebem christianam in varia atque incerta discerpi, nec scire quibus credat ; magno de decore ecclesiasticæ auctoritatis, magnaque aperta janua ad salutis incuriam et indifferentiam, quam vincere non episcopi singulares, sed sola episcopalis unanimitas et auctoritas possit, dicente Apostolo : « Obsecro vos, fratres... ut idipsum dicatis omnes, et non sint in vobis schismata.[620] » Sequuntur autem damnatæ propositiones, nec probatis aliis propositionibus aut erroribus, quos pro angustia temporis prætermisimus. [744]

CENSURA PROPOSITIONUM

I. De observandis Innocentii X et Alexandri VII Constitutionibus circa quinque propositiones damnatas.

1. Jam tandem Ecclesiæ et regnorum principes ex hoc clarissimo argumento agnoscant, phantasma Jansenismi quæsitum ubique, sed nusquam repertum, præterquam in laboranti quorumdam phantasia. Præfat. libri cui titulus : Augustiniana Ecclesiæ Rom. doctrina, etc.

2. Constitutione Innocentii X nihil aliud actum, quam ut renovarentur, atque exacerbarentur disputationes... In eamdem viam pertractus est Alexander VII, ut homo ab hominibus facile impellendus in eas res, quæ parum ejus officio convenirent.,. Innocentius quoque XII cum ex officio teneretur claram proferre sententiam, generalibus æquivocisque verbis adhibitis, dat locum existimandi se non ausum esse clarius loqui, tanquam errare metuentem ;... atque illud, in sensu obvio, ejusdem Pontificis, magis adhuc generale est et vagum quam verba Alexandri VII, in sensu à Jansenio intento... Episcopi denique Gallicani libertates ecclesiæ Gallicanæ sub earum asserendarum specie labefactarunt, super recipienda constitutione Innocentii X contra Jansenium.

3. Aliquam huic malo medicinam attulisse videbatur Innocentius XII in Brevi suo C februarii 1694. Verum mitigationem illam præsumptam non parum extenuavit Brevi 24 novembris 1696, ubi Pontifex diserte negat, constitutionem aut formularium Alexandri VII Brevi suo alterata aut reformata... in aliqua, minima ejus parte... Nec placet eorum opinio, quæ ex ipso primo Brevi 6 februarii 1694 edito, aliquid mitigationis circa factum tentavit exculpere... sed et nihilo majorem in quæstione juris progressum factum esse, jam quoque convenit ostendere.

4. Circa condemnationem Augustini Iansenii, opus esset collatione regulari habita, vel coram judicibus à Romano Pontifice, vel à rege datis... Nondum omnes interierunt qui sciunt deliberatione » (de Janseniano negotio) quas nunc episcopi ut regulas suarum hodiernarum deliberationum (circa novum Quietismum sumunt, cleri Gallicani æternum fore propudia. [745]

CENSURA.

Hæ quatuor propositiones, quibus inquieti homines Innocentii X et Alexandri VII Constitutiones, Innocentii quoque XII Brevia æquissima, et ab omnibus approbata aperte contemnunt, episcopos Gallicanos rebus judicatis adhærentes incessunt maledictis, et causam hanc de integro retractari postulant, tanquam tot Constitutionibus apostolicis, etiam accedente ecclesiarum consensione, causa nondum finita fuerit : falsæ sunt, temerariæ, scandalosæ, contumeliosæ in clerum Gallicanum, summos Pontifices et in universam Ecclesiam, schismaticæ et erroribus condemnatis faventes.

II. De gratia.

5. Axioma illud theologicum : Facienti quod in se est Deus non denegat gratiam, non solum verissimum est, atque doctrinæ Scripturæ, conciliorum et Patrum maxime consentaneum : verum etiam per illud significatur obligatio, quam Deus habet dandi gratiam facienti quod in se est, nec solum facienti quod est ex se viribus gratiæ ; sed etiam illi, qui cum non habeat gratiam facit quod est in se viribus naturæ.

6. Quia tamen opera viribus solius naturæ elicita omnino sterilia sunt, atque incapacia merendi dona intrinsece et theologice supernaturalia : ideo dicimus obligationem, quam Deus habet conferendi gratiam facienti quod est in se viribus naturæ, seu viribus gratiæ pure naturalis, sive non theologice supernaturalis, non oriri ex bonitate talium operum, aut ex ullo merito sive condigno, sive congruo, quod insit in illis operibus in ordine ad gratiam, sed ex pacto inter Christum Fidejussorem nostrum et Patrem inito, ad gratiam hominibus conferendam propter Christi merita ; respiciendo ea naturalia opera ut purum terminum, non ut meritum ullum aut rigorosam conditionem.

CENSURA.

Hæ duæ propositiones, qua parte, causam discernendi inter justos et non justos, in opera mere naturalia referunt, Semipelagianismum instaurant, mutatis tantum vocibus. Pactum autem quod inter Deum et Christum asseritur, commentum est [748] temerarium, erroneum, nec solum tacente, sed etiam adversante Scriptura et sanctorum Patrum traditione prolatum.

III. De virtutibus theologicis.

De fide.

7. Homo nullo unquam vitæ suæ tempore tenetur elicere actum fidei, spei et charitatis, ex vi præceptorum divinorum ad eas virtutes pertinentium. I Alex. VII.

8. Satis est actam fidei semel in vita elicere, 17 Innoc. XI.

CENSURA.

Hæ duæ propositiones sunt scandalosæ, in praxi perniciosæ, erroneæ, fidei et Evangelii oblivionem inducunt.

9. Assensus fidei supernaturalis et utilis ad salutem, stat cum notitia solum probabili revelationis, imo cum formidine, qui quis formidet, ne non sit locutus Deus. 21 Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, perniciosa et apostolicam fidei definitionem[621] evertit.

De fidei professione.

10 Si à potestate publica quis interrogetur, fidem ingenue confiteri, ut Deo, et fidei gloriosum consulo ; tacere, ut peccaminosum per se non damno. 18 Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, præceptis evangelicis et apostolicis aperte contraria, et hæretica.

De motivis credibilitatis.

11. Religio christiana est evidenter credibilis ; nam evidens est prudentem esse, quisquis eam amplexatur : non evidenter vera : nam aut obscure docet, aut quæ docet obscura sunt. Imo qui aiunt religionem [747] christianam esse evidenter veram, fateantur necesse est falsam evidenter esse. Infer hinc evidens non esse : 1° Quod existat nunc in terris aliqua vera religio : unde enim habes, non omnem carnem corrupisse viam suam ? 2° Quod omnium quæ in terris existunt veræ simillima sit christiana : an enim terras omnes aut peragrasti, aut peragratas ab aliis esse nosti ? 3° Quod et apostolis et daemonibus manifesta fuerit divinitas Christi ; id enim si doces, docere te oportet Christum manifesto Deum esse. 4° Quod afflante Deo fusa sint prophetarum oracula ; quid enim mihi opponas, si vel negem illa fuisse vera vaticinia, vel affirmem fuisse conjecturas ? 5° Quod vera fuerint, quæ à Christo edita fuisse commemorantur miracula, quanquam negare hæc nemo prudenter potes.

CENSURA.

Doctrina hac propositione contenta, impia est, blasphema, erronea et inimicis christianæ religionis favet.

12. Evidens non est evidentia morali, proprie dicta, et physica, religionem catholicam esse veram.

CENSURA,

Hæc propositio doctrinam superiori propositioni consentaneam continens, temeraria est, et in errorem inducens.

De rebus explicata fide credendis.

13. Nonnisi fides unius Dei necessaria videtur necessitate medii, non autem explicita remuneratoris. 22 lnnoc.

14. Fides late dicta ex testimonio creaturarum similive motivo ad justificationem sufficit. 23 lnnoc.

15. Absolutionis capax est homo quantumvis laboret ignorantia mysteriorum fidei, et etiamsi per negligentiam etiam culpabilem nesciat mysterium sanctissimæ Trinitatis, et incarnationis Domini nostri Jesu Christi. 64 Innoc. Gens. Lovan. 1653. Prop. 17.

CENSURA.

Hæ tres propositiones in Deum Remuneratorem, et in Christi Mediatoris nomen[622] contumeliosæ sunt, erroneæ et hæreticæ. [748]

IV. De Dei dilectione.

16. Sufficit ut actus moralis tendat in finem ultimum interpretative : hunc homo non tenetur amare, neque in principio neque in decursu vim suæ moralis. Decretum Alex. VIII. 24 Aug. 1690.

CENSURA.

Hæc propositio est hæretica.

17 An peccet mortaliter qui actum dilectionis Dei semel tantum ia vita eliceret, condemnare non audemus. 5 Innoc.

18. Probabile est, ne singulis quidem rigorose quinquenniis, per se obligare præceptum charitatis erga Deum. 6 Innoc.

19. Tunc solum obligat, quando tenemur justificari, et non habemus aliam viam, qua justificari possimus. 7 Innoc.

20. Præceptum amoris Dei per se tantum obligat in articulo mortis.

21. Præceptum affirmativam amoris Dei et proximi non est speciale, sed generale, cui per aliorum præceptorum adimpletionem satisfit. Censura Guimen. Edit. Paris. 1665, pag. 6.

CENSURA.

Hæ propositiones sunt scandalosæ, perniciosæ, piarum aurium offensivæ, erroneæ, impiæ, primum et summum mandatum irritum faciunt, atque evangelicæ legis spiritum extinguunt.

V. De proximi dilectione.

22. Non tenemur proximum diligere actu interno et formali... Præcepto proximum diligendi satisfacere possumus per solos actus externos. Innoc. 10 et 11.

23. Si cum debita moderatione facias, potes absque peccato morrali, de vita alicujus tristari, et de illius morte naturali gaudere, illam inefficaci affectu petere et desiderare, non quidem ex displicentia personæ, sed ob aliquod temporale emolumentum. 13 Innoc.

24. Licitum est absoluto desiderio cupere mortem patris, non quidem ut malum patris, sed ut bonum cupientis, quia nimirum ei obvuntura est pinguis hæreditas. 14 Innoc. [749]

25. Injuriarum condonatio commendatur nobis ut quid perfectius, sicut commendatur virginitas præ conjugio.

CENSURA.

Harum proportionum doctrina scandalosa et perniciosa est, piarum aurium offensiva et secundo charitatis præcepto contraria, respective hæretica, et omnem vel in ipsis parentibus et liberis humanitatis sensum extinguens.

VI. De festis*

26. Præceptum servandi festa non obligat sub mortali, seposito scandalo, si absit contemptus. 52 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Prop. 8.

CENSURA.

Hæc propositio est scandalosa, ad violandas leges tum civiles, tum ecclesiasticas, vel etiam apostolicas viam aperit, ac proinde superiorum auctoritate prohibenda.

VII. De homicidio.

27. Licitum est filio gaudere de parricidio parentis à se in ebrietate perpetrato, propter ingentes divitias inde ex hæreditate consecutas 15 Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio est falsa, scandalosa, execranda, pietati erga parentes contraria, viam crudelitati et avaritiæ aperiens.

28. Est licitum religioso vel clerico, calumniatorem gravia crimina de se vel de sua religione spargere minantem occidere, quando alius modus defendendi non suppetit, uti suppetere non videtur, si calumniator sit paratus vel ipsi religioso, vel ejus religioni, publice et coram gravissimis viris prædicta impingere, nisi occidatur. 17 Alex. Cens. Lovan. 1653. Prop. 7.

29. Licet interficere falsum accusatorem, falsos testes, ac eliam judicem, à quo iniqua certo imminet sententia, si alia via non potest innocens damnum evitare. 18 Alex. Cens. Lovan. 1657. Prop. 5. [750]

CENSURA.

Hæ duæ propositiones sunt scandalosæ, erroneæ, Decalogo aperte repugnant, cædibus patrocinantur, et magistratibus ipsique humanæ societati perniciem intentant.

30. Non peccat maritus occidens propria auctoritate uxorem in adulterio deprehensam. 19 Alexand.

CENSURA.

Hæc propositio est erronea, crudelitatem, privatamque vindictam approbat.

31. Fas est viro honorato occidere invasorem qui nititur calumniam inferre, si aliter hæc ignominia vitari nequit ; idem quoque dicendum, si quis impingat alapam vel peculiat, et post impactam alapam vel ictum fustis fugiat. 30 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 4.

CENSURA.

Hæc propositio est scandalosa, erronea, mundano honori servit, ultionem et homicidia excusat.

32. Licet procurare abortum ante animationem fœtus, ne puella deprehensa gravida occidatur, aut infametur. 34 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 9.

33. Videtur probabile omnem fœtum, quandiu in utero est, carere animi rationali, et tunc primum incipere eamdem habere cum paritur ; ac consequenter dicendum, in nullo abortu homicidium committi. 35 Innoc. Gens. Lovan. 1657. Prop. 6.

CENSURA.

Hæ propositiones sunt scandalosæ, erroneæ, infandis homicidiis et parricidiis procurandis aptæ : « Homicidii enim festinatio est prohibere nasci ; nec refert natam quis eripiat animam, an nascentem disturbet.[623] »

34. Regulariter occidere possum furem pro conservatione unius aurei. 31 Innoc.

35. Licitum est tam hæredi quam legatario, contra injuste impedientem, ne vel hæreditas adeatur, vel legata solvantur, se taliter [751] defendere (defensione occisivâ) ; sicut et jus habenti in cathedram vel præbendam, contra eorum possessionem injuste impedientem.

36. Non solum vitam, sed etiam bona temporalia, quorum jactura esset damnum gravissimum, licitum est defensione occisivâ defendere... Fatemur rarius licitum esse ecclesiasticis... Si tamen aliquando futurum contingat tale malum (id est gravissimum damnum) etiam ipsis licitum erit bona ista cum occisione furis defendere. 33 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Prop. 13.

CENSURA.

Hæ propositiones legi Dei et ordini charitatis divinitus instituto[624] contrariæ sunt perniciosæ et erroneæ,

37. Quando quis decrevit te occidere et hoc alicui manifestavit, sed nondum cœpit id exequi, potes eum prævenire (occidendo), si aliter non potes effugere ; ut si maritus pugionem habeat sub cervicati ad occidendam noctu conjugem, si quis venenum tibi propinandum paraverit, si rex unus adversus alium classem adornarit.

38. Si arma quidem necdum paravit, sed habet tantum decretum firmum et efficax te occidendi, quod tibi vel revelatione divina, vel manifestatione confidenter amicis facta innotescat, potes prævenire, quia per istud decretum, etsi pure internum, sufficienter censetur esse aggressos

CENSURA.

Doctrina his duabus propositionibus contenta, juri naturali, divino, positivo, et gentium contraria est, nefandis cædibus et fanatismo viam sternens, societatis humanæ perturbativa, regibus quoque præsentissimum periculum creat.

39. Ubi est scripta expressa permissio à Deo, ut reges et respublica possint interficere reos ? An est in Scriptura ? an in traditione ? Estne fidei articulus ? Si solo lumine naturali eo ducimur, patere ut ex eodem lumine naturali judicemus, quid cuique privato liceat in occidendo aggressore non solum vitæ, verum etiam honoris et rei.

CENSURA.

Doctrina hac propositione contenta et illata, scandalosa est, erronea et hæretica, regibus et rebuspublicis injuriosa, vanis ratiociniis et regulis vitam hominum et morum decreta subiciens. [752]

VIII. De duello.

40. Vir equestris ad duellum provocatus potest illud acceptare, ne timiditatis notam apud alios incurrat. 2 Alex. Cens. Lovan. 1653. Prop. 15. Cens. Guimen. pag. 5.

41. Potest etiam duellum offerre, si non aliter honori consulere possit.

CENSURA.

Doctrina his propositionibus contenta, falsa est, scandalosa, contraria juri divino et humano, tam ecclesiastico quam civili, imo et naturali.

IX. Circa castitatem.

42. Tam clarum videtur fornicationem secundum se nullam involvere malitiam, et solum esse malam, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi dissonum videatur. 48 Innoc.

43. Copula cum conjugata, consentiente marito, non est adulterium, adeoque sufficit in confessione dicere, se esse fornicatum. 50 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Prop. 3.

CENSURA.

Doctrina his propositionibus contenta, scandalosa est, perniciosa, castarum et piarum aurium offensiva et erronea.

44. In hac vi et metu infamiæ mortisque, poterat Susanna dicere : Non consentio actui, sed patiar et tacebo, ne me infametis, et adigatis ad mortem... Forte Susanna id vel non sciebat vel non cogitabat ; sic enim honestæ castæque virgines putant se esse reas, seque consensisse lenonibus, si non clamore, manibus totisque viribus resistant... Potuisset Susanna, in tanto periculo infamiæ et mortis, negativèque se habere ac permittere in se eorum libidinem, modo interno actu in eam non consensisset, sed eam detestata et execrata fuisset, quia majus bonum est vita et fama quam pudicitia unde hanc pro illa exponere licet. [753]

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, scandalosa, castarum aurium offensiva, erronea et legi Dei contraria.[625]

X. De furto, turpi lucro, et judicum corruptelis.

45. Permissum est furari non solum in extremi necessitate, sed etiam in gravi. 36 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 8. Cens. Guimen. p. 19.

CENSURA.

Hæc propositio, quatenus furtum permittit in gravi necessitate, falsa est, temeraria, et reipublicæ perniciosa.

46. Famuli et famulæ domesticae possunt occulte heris suis surripere ad compensandam operam suam, quam majorem judicant salario quod recipiunt, 37 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 9.

CENSURA.

Hæc propositio falsa est, furtis viam aperit, et famulorum fidem labefactat.

47. Potest uxor viro surripere pecuniam, etiam ad ludendum, si mulier talis sit conditionis, ut ludus honestus pari loco cum alimentis ac victu habeatur. Vic. Gen. Paris. Cens. Apol., 18.

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, scandalosa, et familiarum pacem perturbat. Quod autem de ludo alimentis æqui parando additur, furti iniquitati pessimis fallendi artes adjungit ; et in vitam humanam necessitates inducit à christiana simplicitate et honestate abhorrentes.

48. Non tenetur quis sub pœna peccati mortalis restituere quod ablatum est per pauca furta, quantumcumque sit magna summa totalis. 38 Innoc. Cens. Lovan. 1633. Prop. 16. [754]

CENSURA.

Hæc propositio est falsa, perniciosa et furta etiam gravia approbat.

49. Qui alium movet aut inducit ad inferendum grave damnum tertio, non tenetur ad restitutionem istius damni illati. 39 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 12.

50. Etiamsi donatario perspectum sit bona sibi donata à quopiam, ea mente ut creditores frustretur, non tenetur restituere, nisi eam donationem suaserit, vel ad eam induxerit. Vic. Gen. Paris. Cens., p. 16.

CENSURA.

Hæ propositiones falsæ sunt, temerariae, fraudibus et dolis patrocinantur, et justitiæ regulis repugnant.

51. Incantatores, aliique ejusmodi deceptores (magi, astrologiae judiciariæ professores, arioli, conjectores) ex pessimis quibusque artibus captantes lucrum, licite servare possunt bona his mediis acquisita. 26 Alex. Cens. Lovan. 1657. Prop. 11.

CENSURA.

Hæc propositio intellecta de prædictis falsis ac deceptoriis artibus, falsa est, temeraria, fovendis fallaciis etiam diabolicis idonea.

52. Quando litigantes habent pro se opiniones æque probabiles, potest judex pecuniam accipere pro ferenda sententia in favorem unius præ alio.

53. Possunt judices occipere munera à litigantibus, nec tenentur restituere quæ acceperint ad pronuntiandam sententiam injustam. Vic. Paris. Cens., p. 14. Senaria p. 13. num. 10 et 11.

CENSURA.

Hæ propositiones falsæ sunt, perniciosæ, verbo Dei contrariæ et judicum corruptelas inducunt.

XI. De usura.

54. Contractus Mohatra (id est, ille contractus quo à mercatore res [755] majore pretio ad certum tempus solvendo detrahuntur, ac statim ab eodem, stante eo contractu, minore pretio, præsente pecunia redimuntur) licitus est etiam respectu ejusdem personæ, et cum contractu retrovenditionis prævie inito, cum intentione lucri. 40 Innoc. Cens. Lown. 1657. Prop. 14. Cens. Vic. Gen. Paris., p. 13, 14 et seq. Cens. Apol. Fac. Paris. 1658, p. 15. Cens. Guimen.

55. Cum numerata pecunia pretiosior sit numeranda, et nullus sit, qui non majoris faciat pecuniam præsentem quam futuram, potest creditor aliquid ultra sortem â mutuatario exigere, et eo titulo ab usura excusari. 41 Innoc. Cens. præd.

56. Usura non est, dum ultra sortem aliquid exigitur tanquam ex benevolentia et gratitudine debitum, sed solum si exigatur tanquam ex justitia debitum. 42 Innoc. Præd. Cens. Lovan. 1657. Prop. 13.

57. Licitum est mutuanti aliquid ultra sortem exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque ad certum tempus. 42 Alex. Præd. Cens. et Bituric., 1659, tit. 7.

58. Tam licet ex alienatione per aliquot annos censum annuum exigere, quam licet exigere censum perpetuum ex alienatione perpetua.

CENSURA.

Hæ propositiones, in quibus mutato tantum mutui et usuræ nomine, licet res eodem recidat, per falsas venditiones et alienationes, simnlatasque societates, aliasque ejusmodi artes et fraudes, vis divinæ legis eluditur ; doctrinam continent falsam, scandalosam, cavillatoriam, in praxi perniciosam, palliativam usurarum, verbo Dei scripto ac non scripto contrariam, jam à clero Gallicano reprobatam,[626] conciliorum ac pontificum decretis sæpe damnatam.

59. Usura etsi esset prohibita Judæis, non tamen christianis, lege veteri in iudicialibus præceptis abolita per Christum.

CENSURA.

Hæc propositio verbo Dei contraria est, novæ legis perfectionem, et gentium omnium in Christo adunatarum fraternitatem tollit.

XII. De falso testimonio, mendacio, et perjurio.

60. Cum causa licitum est jurare sine animo jurandi, sive res sit levis, sive sit gravis. 25 Innoc.

61. Qui jurandi intentionem non habet, licet falso juret, non pejerat, etsi alio crimine tenetur, puta mendacii alicujus.

62. Qui jurat cum intentione non se obligandi, non oblinatur ex vi juramenti,

CENSURA.

Hæ propositiones sunt temerariae, scandalosæ, perniciosæ, bonæ fidei illudentes et Decalogo contrariæ.

63. Si quis vel solus, vel coram aliis, sive interrogatus, sive proprii sponte, sive recreationis causa, sive quocumque alio fine juret se non fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud quod non fecit, vel aliam viam ab ea in qua fecit, vel quodvis aliud additum verum, revera non mentitur, nec est perjurus. 26 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Prop. 5.

64. Causa justa utendi his amphibologiis est, quoties id necessarium, aut utile ad salutem corporis, honorem, res familiares tuendas, vel ad quamlibet alium virtutis actum ; ita ut veritatis occultatio censeatur tunc expediens ac studiosa. 27 Innoc.

CENSURA.

Hæ propositiones temerariae sunt, scandalosas, perniciosæ, illusoriæ, erroneæ ; mendaciis, fraudibus, et perjurus viam aperiunt, et sacris Scripturis adversantur.

65. Qui mediante commendatione, vel munere, ad magistratum vel officium publicum promotus est, poterit cum restrictione mentali præstare juramentum, quod de mandato regis à similibus solet exigi, non habito respectu ad intentionem exigentis, quia non tenetur fateri crimen occultum. 28 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 19.

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, perniciosa, patrocinatur humanæ ambitioni, perjuria excusat, publicæ potestati contra Dei mandatum adversatur. [757]

66. Patriarchæ et prophetæ, angeli, ipse Christus, nedum viri justi et sancti, æquivocationibus sive amphibologiis, et restrictionibus mentalibus usi sunt,

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, temeraria : mystice, parabolice, sive œconomice ad insinuandam altius veritatem dicta, vel tacita, cum vulgaribus gestis confundit : sanctorum Patrum acta ludibrio vertit, ipsis etiam angelis injuriosa, erga Christum contumeliosa et impia.

XIII. De calumnia.

66. Probabile est non peccare mortaliter, qui imponit falsum crimen alicui, ut suam justitiam et honorem defendat ; et, si hoc non sit probabile, vix ulla erit opinio probabilis in theologia. 44 Innoc. Cens. Præd, Apolog. Lovan. 1657. Prop. 3.

CENSURA.

Hujus propositionis doctrina falsa est, temeraria, scandalosa, erronea, spatiosam calumniatoribus et impostoribus portam aperit, et clare detegit quam nefaria placita probabilitatis nomine inducantur.

XIV. De adjuvantibus ad flagitia.

68. Famulus, qui submissis humeris scienter adjuvat herum suum ascendere per fenestras ad stuprandam virginem, et multoties eidem subservit deferendo scalam, aperiendo januam, aut quid simile cooperando, non peccat mortaliter, si id faciat metu notabilis detrimenti, puta ne à domino male tractetur, ne torvis oculis aspiciatur, ne domo expellatur. 51 Innoc. Cens. Vicar. Gener. Paris. adversus Apol., p. 15.

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, perniciosa, verbis dominicis et apostolicis aperte contraria, et hæretica. « Quam enim dabit homo commutationem pro anima sua[627] ? » et : « Digni sunt morte, [758] non solum qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus.[628] »

XV. De simonia et beneficiis conferendis.

69. Non est contra justitiam beneficia ecclesiastica non conferre gratis, quia collator conferens illa beneficia ecclesiastica, pecunia interveniente, non exigit illam pro collatione beneficii, sed veluti pro emolumenta temporali, quod tibi conferre non tenebatur. 22 Alex. Cens. Præd. Apol. et Guim., p. 7.

70. Dare temporale pro spirituali non est simonia, quando temporale non datur tanquam pretium, sed duntaxat tanquam motivum conferendi, vel efficiendi spirituale ; vel etiam quando temporale tit solum gratuita compensatio pro spirituali, aut è contrario. 45 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 15.

71. Et id quoque locum habet, etiamsi temporale sit principale motivum dandi spirituale, imo etiamsi sit finis ipsius rei spiritualis, sic ut illud pluris æstimetur, quam res spiritualis. 46 Innoc. et prædicta Censura.

CENSURA.

Hæ propositiones temerariæ sunt, scandalosæ, perniciosæ, erroneæ ; hæresim simoniacam, sacra Scriptura, canonibus et pontificiis constitutionibus reprobatam, mutato tantum nomine per fallacem mentis sive intentionis directionem inducunt.

72. Cum dixit concilium Tridentinum, eos alienis peccatis communicantes mortaliter peccare, qui non, quos digniores et Ecclesiæ magis utiles ipsi judicaverint, ad ecclesias promovent : concilium, vel primo videtur per hoc, digniores, non aliud significare velle nisi dignitatem eligendorum, sumpto comparativo pro positivo : vel secundo, locutione minus propria, ponit digniores, ut excludat indignos, non vero dignos : vel tantum loquitur tertio, quando fit concursus. 47 Innoc. Conc. Trid., sess. XXIV, cap. i, de Refor.

CENSURA.

Hæc propositio concilio Tridentino contraria est, Ecclesiae utilitati ac saluti animarum, quæ à pastorum delectu præcipue pendet, adversatur. [759]

XVI. De Missæ sacrificio et sacra communione.

73. Satisfacit præcepto Ecclesiæ de audiendo sacro, qui duas ejus partes, imo quatuor, simul à diversis celebrantibus audit. 53 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 17 ; et Senon., pag. 19.

CENSURA.

Hæc propositio absurda est, scandalosa, illusoria, communique christianorum sensui repugnat.

74. Eidem præcepto satisfit per reverentiam exteriorem tantum, animo licet voluntarie in aliena, imo et prava cogitatione defixo. Cens. Vic. Gen. Paris., pag. 18 et 19.

75. Præcepto communionis annuae satisfit per sacrilegam corporis Domini manducationem. 55 Innoc.

CENSURA.

Doctrina his duabus propositionibus contenta, temeraria est, scandalosa, erronea, impietati et sacrilegio favet et præceptis Ecclesiæ illudit.

76. Frequens confessio et communio, etiam in his qui gentiliter vivunt, est nota prædestinationis. 56 Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, scandalosa, erronea, impia et sacris Litteris contraria.

XVII. De Missa parochiali.

77. Nullus in foro conscientiæ parochiæ suæ interesse tenetur, nec ad annuam confessionem, nec ad missas parochiales, nec ad audiendum verbum Dei, divinam legem, fidei rudimenta morumque doctrinam, quæ ibi in catechesibus annuntiantur et docentur. Prop. 4 inter sex damnatas in Comitiis generalibus cleri Gallicani an. 1656, pag. 412 du Procès-Verbal.

78. Talem legem in hac materia, nec episcopi, nec concilia [760] provinciarum nec nationum sancire ; nec delinquentes aliquibus pœnis, aut ecclesiasticis censuris mulctare possunt. Prop. 5. ex sex præd.

79. Plebs virtute concilii Tridentini cogi non potest censuris et poenis ecclesiasticis, ut eat ad suam parochiam diebus dominicis ad audiendam missam (parochialem scilicet).

CENSURA.

Harum propositionum doctrina falsa est, temeraria, scandalosa, jam à clero Gallicano graviter condemnata, sacris canonibus, concilio Tridentino,[629] et apostolicæ traditioni contraria, dicente Apostolo : « Non deserentes collectionem nostram, sicut consuetudinis est quibusdam.[630] »

XVIII. Circa confessionem sacramentalem.

80. Peccata in confessione omissa seu oblita ob instans periculum vitæ, aut ob aliam causam, non tenemur in sequenti confessione exprimere. 11 Alex.

CENSURA.

Hæc propositio est temeraria, erronea, et confessionis integritati derogat.

81. Qui facit confessionem voluntarie nullam satisfacit præcepto Ecclesiæ. 14 Alex.

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, erronea, sacrilegio favet et præceptis Ecclesiæ illudit.

82. Mandatum concilii Tridentini factum sacerdoti sacrificanti ex necessitate cum peccato mortali, confitendi quamprimum est consilium non præceptum... Illa particula, quamprimum, intelligitur, cum sacerdos suo tempore confitebitur. Alex. 38, 39. Sess. XIII, cap. 7.

CENSURA.

Hæc propositio est falsa, perniciosa, apertum concilii Tridentini decretum intervertit. [761]

83. Non tenemur confessario interroganti fateri peccati alicujus consuetudinem. 58 Innoc.

84. Licet sacramentaliter absolvere dimidiatè tantum confessos, ratione magni concursus pœnitentium, qualis, verbi gratia, potest contingere in die magnæ alicujus festivitatis, aut indulgentiæ. 59 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Propos. 4.

CENSURA.

Doctrina his duabus propositionibus contenta, falsa est, temeraria, in errorem inducit, sacrilegiis favet, christianæ simplicitati, ministrorum Christi judiciariæ potestati, confessionis integritati atque ipsius sacramenti institutioni ac fini derogat.

XIX. Circa dispositiones et absolutionem pœnitentis. Circa occasiones proximas.

85. Probabile est sufficere attritionem naturalem modo honestam. 57. Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio est haeretica »

86. Attritio ex metu gehennæ sufficit, sine ulla dilectione Dei, sive sine ullo ad Deum offensum respectu ; quia talis honesta et supernaturalis est.

CENSURA.

Hæc propositio, qua à dispositionibus necessariis ad absolutionem excluditur quilibet ad Deum offensum respectus, temeraria est, scandalosa, perniciosa, et in hæresim inducit.

87. Concilium Tridentinum adeo expresse definivit attritionem, quæ non vivificet animam, quæque supponatur sine amore Dei esse, sufficere ad absolutionem, ut anathema pronuntiet adversus negantes. 8° des onze propositions censurées par quarante-six docteurs de la faculté de Paris le 26 mai 1696.

CENSURA.

Hæc propositio falsa est, temeraria, concilio Tridentino contraria, et in errorem inducit.

88. Pœnitenti habenti consuetudinem peccandi contra legem Dei, naturæ, aut Ecclesiæ ; etsi emendationis spes nulla appareat, nec est [762] deneganda, nec differenda absolutio, dummodo ore proferat se dolere, et proponere emendationem. 60 Innoc. Cens. Lovan. 1653. Prop. i. Præd. Cens. Paris. Bitur. Senon., etc.

CENSURA.

Hæc propositio est erronea, et ad finalem impœnitentiam ducit.

89. Potest aliquando absolvi, qui in proxima occasione peccandi versatur, quam potest et non vult omittere ; quin imo directe et ex proposito quærit, aut ei se ingerit. 6, Innoc. Cens. Lovan. 1651. Prop. 2 ; et præd. Cens. Apol.

90. Proxima occasio peccandi non est fugienda, quando causa aliqua utilis aut honesta non fugiendi occurrit : unde non est obligandus concubinarius ad ejiciendam concubinam, si hæc nimis utilis esset ad oblectamentum concubinarii, dum deficiente illi nimis ægre vitam ageret et aliæ epulæ concubinarium tædio magno afficerent, et alia famula nimis difficile inveniretur. 62 Innoc. Præd. Cens. 41 Alex. Cens. Lovan. 1567. Prop. 2.

91. Licitum est quærere directe occasionem proximam peccandi, pro bono spirituali vel temporali, nostro vel proximi. 63 Innoc. Præd. Cens. et Lovan. 1657. Prop. 1.

CENSURA.

Hæ propositiones scandalosas sunt, perniciosæ, hæreticæ, aperte repugnantes præcepto Christi jubentis manum, pedem, oculum quoque dextrum scandalizantem abscindere et projicere.[631]

XX. De jejunio.

92. Frangens jejunium Ecclesiæ ad quod tenetur, non peccat mortaliter, nisi ex contemptu vel inobedientia hoc faciat, puta quia non vult se subjicere præcepto. 23 Alex.

93. In die jejunii, qui sæpius modicum quid comedit, etsi notabilem quantitatem in fine comederit, non frangit jejunium. 29 Alex. Cens. Guim. pag. 11.

94. Omnes officiales qui in republica corporaliter laborant, sunt excusati ab obligatione jejunii, nec debent se certificare, an labor sit compatibilis cum jejunio. 30 Alex. Cens. Lovan. 1657. Prop. 23.

95. Excusantur absolute à præcepto jejunii omnes illi qui iter agunt [763] equitando, utcumque iter agant, etiamsi iter neccssarium non sit, et etiamsi iter unius diei conficiant. 31 Alex.

CENSURA.

Doctrina his quatuor propositionibus contenta, falsa est, temeraria, scandalosa, perniciosa, ecclesiasticorum mandatorum incuriam inducit, jejunii leges pravis artibus eludit.

XXI. De intemperantia.

96. Comedere et bibere usque ad satietatem, ob solam voluptatem, non est peccatum, modo non obsit valetudini, quia licite potest appetitus naturalis suis actibus frui. 8 Innoc. Cens. Vic. Gen. Paris. pag. 17.

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, scandalosa, perniciosa erronea, et ad Epicuri scholam ableganda.

XXII. De Horis canonicis.

97. Restitutio à Pio V imposita beneficialis non recitantibus, non debetur in conscientia ante sententiam declaratoriam judicis, eo quod sit pœna. 20 Alex.

98. Qui non potest recitare Matutinum et Laudes, potest autem reliquas Horas, ad nihil tenetur, quia major pars trahit ad se minorem. 54 Innoc.

CENSURA.

Hæ propositiones falsæ sunt, temerariæ, cavillatoriæ, ac præceptis ecclesiasticis illudunt.

99. Præcepto satisfacit, qui voluntarie labiis tantum, non autem mente orat ?.. » Respondeo me tota hebdomada, toto mense, toto anno legisse (Horas) sine culpa veniali ; et me non peccavisse venialiter tam certo scire, ut possim juramento firmare... Homo sum..., distractiones non evito, involuntarias millies, interdum etiam voluntarias ; et nihilominus nullo crucior scrupulo, nullo dubio angor, quia prudenter suppono me ad actionem internam non teneri ; eam habere bonum [764] esse, et ea carere ne quidem levem esse culpam, me ad lectionem tantum et attentionem externam obligari.

CENSURA.

Hæc propositio est absona, verbo Dei contraria, hypocrisim inducit à prophetis et Christo damnatam, his verbis : « Populus hic labiis me honorat ; cor autem eorum longe est à me.[632] »

XXIII. De jurisdictione et regularibus.

100. Qui beneficium curatum habent, possunt sibi eligere in confessarium simplicem sacerdotem non approbatum ab ordinario. 16 Alex.

CENSURA.

Hæc propositio est falsa, temeraria, concilio Tridentino contraria.[633]

101. Mendicantes possunt absolvere à casibus episcopis reservatis, non obtenta ad id episcoporum facultate. 12 Alex. et in causa Andeg. Prop. 3.

102. Satisfacit præcepto annuæ confessionis qui confitetur regulari, episcopo præsentato, sed ab eo injuste reprobato. 13 Alex.

103. Regulares possunt in foro conscientiæ uti privilegiis suis, quæ sunt expresse revocata per concilium Tridentinum. 36 Alex.

104. Non possunt episcopi restringere vel limitare approbationes, quas regularibus concedunt ad confessiones audiendas : neque illas ex causa revocare : quin imo Ordinum mendicantium religiosi ad eas approbationes obtinendas non tenentur : et si ab episcopis religiosi non probentur, rejectio illa tantum valet ac si approbatio concessa fuisset. Alex. VII Decr. 30 Jan. 1659. Prop. 2 in causa Andeg. apud Fagn. de probab., pag. 328, edit. Bruxell. 1657. Cler. Gallic. in Com. gen. an 1656, pag. 412 du Procès-Verbal Cens. Fac. Paris. an. 1642. tit. 12.

CENSURA.

Doctrina his propositionibus contenta, falsa est, temeraria, scandalosa, erronea, in hæresim et schisma inducens, concilio Tridentino contraria, ecclesiasticae hierarchiæ destructi va, [765] invalidis confessionibus viam aperit, jam olim à summis Pontificibus et clero Gallicano damnata.

105. In ministro pœnitentiæ requiritur etiam approbatio ordinarii, quæ potest limitari, sed non revocari sine causa.

106. Minister pœnitentiæ approbatus in una diœcesi, etiamsi habeat suam jurisdictionem immediate à Papa, non potest tamen in alteri, sine diœcesani episcopi approbatione, audire pœnitentes, saltem in loco ubi adest diœcesanus episcopus.

CENSURA.

Doctrina his propositionibus contenta, quatenus negat approbationem revocari posse sine causa, eamque esse necessariam in loco unde abest diœcesanus episcopus, falsa est, temeraria et episcoporum jura labefactat.

107. Vi concilii Tridentini, approbatio unius episcopi sufficit pro universa Ecclesia, id est, approbatus ab uno episcopo potest ubique absolvere, modo jurisdictionem habeat ; et ad eam accipiendam sufficit, vi concilii Tridentini, unius episcopi approbatio.

108. Religiosæ exemptæ possunt absolvi à sacerdote non approbato ab episcopo, sive sacerdos ille sit sæcularis, sive regularis.

CENSURA.

Hæ propositiones sunt falsæ, temerariae, à concilii Tridentini mente alienæ, jurisdictioni episcoporum et ecclesiasticae disciplinæ contrariæ.

XXIV. De legibus principum eorumque potestate.

109. Populus non peccat, etiamsi absque ulla causa non recipiat legem à principe promulgatam. 28 Alex.

110. Subditi possunt justa tributa non solvere. Cens. Guimen., p. 10.

CENSURA.

Hæ propositiones seditiosæ sunt, apostolicæ doctrinæ ac dictis dominicis aperte contradicunt. [766]

XXV. De eleemosyna.

111. Vix in sæcularibus invenies, etiam in regibus, superfluum statui : et ita vix aliquis tenetur ad eleemosynam, quando tenetur tantum ex superfluo status. 12 Innoc. Cens. Lovan. 1657. Prop. 20.

CENSURA.

Hæc propositio est temeraria, scandalosa, perniciosa, erronea, evangelicum de eleemosyna præceptum pessumdat.

XXVI. De obduratis.

112. Si peccatores consummatæ malitiæ, cum blasphemant et flagitiis se immergunt, non habent conscientiæ stimulos, nec mali quod agunt notitiam, cum omnibus theologis, propugno eos hisce actionibus non peccare. Cens. Senon., pag. 11.

CENSURA.

Hæc propositio falsa est, temeraria, perniciosa, bonos mores corrumpit, blasphemias aliaque peccata excusat, et ut talis a clero Gallicano jam damnata est.

XXVII. De peccato philosophico.

113. Peccatum philosophicum seu morale, est actus humanus disconveniens naturæ rationali et rectæ rationi. Theologicum vero et mortale, est transgressio libera divinæ legis. Philosophicum quantumvis grave, in illo qui Deum vel ignorat, vel de Deo actu non cogitat est grave peccatum, sed non est offensa Dei, neque peccatum mortale dissolvens amicitiam Dei, neque æterna pœna dignum, Cler. Gal. in Com. gen. an. 1641, 12 Aprilis. Alex. VIII Decret. 24 Augusti 1690.

CENSURA.

Hæc propositio scandalosa est, temeraria, piarum aurium offensura, et erronea. [767]

XXVIII. De peccato mortali.

114. Pleraque peccata, de quibus ait Apostolus, quod qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt, et quæ expresse adversantur præceptis Decalogi, mortalia dici possunt,... quoniam... horum facinorum rei aut amisere omnem charitatis sensum, aut exiguum retinent, ita ut ipsis omnino dominetur cupiditas.

115. Id tamen intelligi posset, adhibito eo temperamento, ut qui plane repugnantes ac velut invita ista perpetrassent, aut gravis mali impendentis metu, aut æstu libidinis abrepti, ita ut ab istis angustiis liberati acri dolore tangerentur ob commissum peccatum ; tam certo affirmari non potest, excidisse illos gratia, aut incurrisse pœnam damnationis ; quanquam enim hoc momento dominata sit cupiditas brevis et transitoria, potuit esse ejusmodi dominatio, qua voluntatis intima dispositio non mutatur... Hoc temperamentum naturaliter consequitur ex doctrina sancti Augustini.

CENSURA.

Hæ propositiones, quæ divinæ charitatis habitum docent, aut significant posse consistere cum peccatis adversus Decalogum, ac de quibus ait Apostolus, quod qui talia agunt regnum Dei non possidebunt, falsæ sunt, perniciosæ, erroneæ, verbo Dei contrariæ : « Quæ enim participatio justitiæ cum iniquitate ;... aut quæ conventio Christi ad Belial[634] ? » Ad excusanda et imminuenda cujusvis generis peccata viam aperiunt, et imponunt sancto Augustino.

XXIX. De cogitationibus sive delectationibus morosis.

116. Hinc inferre debemus, eum consensum qui præbetur suggestionibus pravis, cum tendit ad delectationem cogitandi tantum de re illicitâ, puta de ulciscenda injuria, secundum sanctum Augustinum, non aliud esse quam veniale peccatum, licet ipse ultionis actus, cujus cogitatione animus delectatur, sit pessimus et certissimum mortale peccatum. [768]

CENSURA.

Hæc propositio quaslibet cogitationes et delectationes, quas morosas vocant, regulariter imputans peccato veniali tantum, falsa est, temeraria, scandalosa, in praxi perniciosa, concupiscentiam fovet, in tentationem et in gravius peccatum inducit, contraria et injuriosa sancto Augustino.[635]

XXX. De regula morum et probabilitate.

117. Puto omnia esse hodie melius examinata, et hanc ob rem in omni materia et præcipue in morali libentius juniores quam antiquiores lego et sequor... Doctrina fidei à veteribus ; doctrina morum magis à junioribus petenda. Gens. Guimen., pag. 6.

CENSURA.

Hæc propositio temeraria est, scandalosa, perniciosa, erronea, sanctis Patribus et antiquis doctoribus contumeliosa ; spreta in moribus christianorum componendis necessaria Scripturarum ac traditionis auctoritate et interpretatione, moralem theologiam arbitrariam facit, viamque parat ad humanas traditiones et doctrinas, Christo prohibente, stabiliendas.

118, Ex auctoritate unius tantum potest quis opinionem in praxi amplecti, licet à principiis intrinsecis falsam et improbabilem existimet. Cens. Guimen., pag. 6.

119. Hæc positio, sexdecim ad probabilitatem requiruntur, non est probabilis. Si sufficiunt sexdecim, sufficiunt quatuor : si sufficiunt quatuor, sufficit unus... Ad probabilitatem sufficiunt quatuor : sed quatuor, imo viginti et supra testantur unum sufficere : ergo sufficit unus. Ibid.

CENSURA.

Hæ propositiones falsæ sunt, scandalosæ, perniciosa, spreta veritate quæstiones morum ad numerum auctorum exigunt, et innumeris corruptelis viam aperiunt.

120. Si Uber sit alicujus junioris ac moderni, debet opinio censeri [769] probabilis, dum non constet rejectam esse à Sede apostolici tanquam improbabilem. 27 A lex.

121. Non sunt scandalosa aut erroneæ opiniones, quas Ecclesia non corrigit. Præfatio Cens. Guimen., pag. 3.

CENSURA.

Hæ propositiones, quatenus silentium et tolerantiam pro Ecclesiæ vel Sedis apostolicæ approbatione statuunt, falsæ sunt, scandalosæ, saluti animarum noxiæ, patrocinantur pessimis opinationibus quæ identidem temere obtruduntur, atque ad evangelicam veritatem iniquis præjudiciis opprimendam, viam parant.

122. Generatim dum probabilitate, sive intrinseca, sive exintrinsecâ, quantumvis tenui, modo à probabilitas finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper prudenter agimus. 3 Innoc.

CENSURA.

Hæc propositio falsa est, temeraria, scandalosa, perniciosa, novam morum regulam novumque prudentiæ genus, nullo Scripturarum aut traditionis fundamento, cum magno animarum periculo statuit

123. Si quis vult sibi consuli secundum eam opinionem quos sit faventissima, peccat qui non secundum eam consulit. Cens. Guimen., pag. 6.

CENSURA.

Hæc propositio, quæ docet blanda et adulatoria consilia et contra jus exquirere, et contra conscientiam dare, falsa est, temeraria, scandalosa, in praxi perniciosa, viamque deceptionibus aperit.

124. Non est illicitum in sacramentis conferendis sequi opinionem probabilem de valore sacramenti, relicta tutiore ; nisi id vetet lex, conventio, aut periculum gravis damni incurrendi : hinc sententia probabili tantum utendum non est in collatione Baptismi, Ordinis sacerdotalis, aut episcopalis. 1 Innoc.

125. Probabiliter existimo, judicem posse judicare juxta opinionem etiam minus probabilem. 2 Innoc. [770]

126. Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens, ductus opinione minus probabili. 4 Innoc.

127. In morte mortaliter non peccas, si cum attritione tantum sacramentum suscipias, quamvis actum contritionis tunc omittas libere ; licet enim unicuique sequi opinionem minus probabilem, relicta probabiliori.

CENSURA.

Doctrina his propositionibus contenta, est respective falsa, absurda, perniciosa, erronea, probabilitate pessimus fructus.

DECLARATIO DE DILECTIONE DEI IN PŒNITENTIÆ SACRAMENTO REQUISITA

Post absolutos propositionum censuras, supersunt quædam pro rei gravitate enucleatius exponenda, et ab ipsis principiis in apertam lucem deducenda.

Et quidem de dilectione Dei, sicut ad sacramentum Baptismi in adultis, ita ad sacramentum Pœnitentiæ, quæ est laboriosus baptismus,[636] requisita, ne necessariam doctrinam omittamus, hæc duo imprimis ex sacrosancta synodo Tridentina monenda et docenda esse duximus. Primum, ne quis putet in utroque sacramento requiri, ut præviam contritionem, eam quæ sit charitate perfecta, et quæ cum voto sacramenti, « antequam actu suscipiatur, hominem Deo reconciliet.[637] » Alterum, ne quis putet in utroque sacramento securum se esse, si præter fidei et spei actus, « non incipiat diligere Deum tanquam omnis justitiæ fontem.[638] »

Neque vero satis adimpleri potest utrique sacramento necessarium vitæ novæ inchoandæ, ac servandi mandata divina propositum ; si pœnitens primi ac maximi mandati, quo Deus toto corde diligitur, nullam curam gerat ; nec sit saltem animo ita præparato, ut ad illud exequendum, divina opitulante gratia, sese excitet ac provocet.

Placet etiam caveri à sacramenti Pœnitentiæ administris, ne in hoc Pœnitentiæ sacramento, aliisque « sacramentis conferendis, sequantur opinionem probabilem de valore sacramenti, relicta tutiore,[639] » neve pœnitentes ipsorum fidei animam suam committentes admonere cessent, ut in pœnitendo inchoatæ [772] saltem dilectionis Dei ineant viam, quæ sola secura sit, graviter peccaturi in hoc salutis discrimine, « vel eo solo quod certis incerta præponant.[640] »

DE OPINIONUM PROBABILIUM USU.

Absit vero ut probemus eorum errorem, qui negant « licere sequi opinionem vel inter probabiles probabilissimam : » sed ad rectum usura probabilium opinionum, has regulas à jure præscriptas agnoscimus. Primum, ut in dubiis de salutis negotio, ubi æqualia utrinque animo sese offerunt rationum momenta, sequamur id quod tutius, sive quod est eo in casu unice tutum ; neque id consilii sed præcepti loco habeamus, dicente Scriptura : « Qui amat periculum in illo peribit[641] : » hæc prima regula. Altera, ut circa probabiles de christiana doctrina sententias, sequamur id, quod Viennense œcumenicum concilium circa infusas tam parvulis quam adultis in Baptismo virtutes decrevit his verbis ; « Nos hanc opinionem... tanquam probabiliorem, et dictis sanctorum ac doctorum modernorum theologiæ magis consonam et concordem... duximus eligendam.[642] » Quod concilii judicium eo magis ad regendos mores pertinere constat, quo magis ex ipsis fidelium sanctitas ac salus pendet.

Ex hac igitur regula sit consequens : primum, ut in rebus theologicis ad fidei et morum dogmata spectantibus, theologos quidem etiam modernos audiamus, si tamen consonas sanctis Patribus tradant sententias. Deinde, ut si ab eis recedant, harum opinionum inhibeatur cursus, nedum earum aliqua ratio habeatur, aut ulla eis tribuatur auctoritas. Denique, ut nemini liceat eligere eam sententiam, quam non veritati magis consentaneam duxerit.

Quod ergo in praxi eam nobis liceat sequi sententiam, quam nec ipsi ut probabiliorem eligendam judicemus, hoc novum, hoc inauditum, hoc certis ac notis auctoribus postremo demum sæculo proditum, et ab iisdem pro regula morum positum, repugnat huic effato à Patribus celebrato, « quod ubique, quod [773] semper, quod ab omnibus,[643] » nec habere potest christianæ regulæ securitatem.

Hoc initium malorum esse atque omnium ante dictarum corruptelarum caput, et doctrinæ consecutio et series temporum ostendit. Hoc ab antecessoribus nostris viris fortibus ac religiosis censorie notatum,[644] hoc sæpe reprehensum, hodieque reprehendi nullo incusante, imo bonis probantibus, diffiteri nemo potest.

Nos quoque iis de causis, has novas sententias, in salutis negotio periculosas, re diligenter inspecta, summa ope caveri, ac prohiberi oportere censuimus ac censemus. Placeat autem illa prudentia, ut ante omnia custodiamus, et in tuto collocemus, id quod unum est necessarium,[645] fiatque illud dominicum : Estote prudentes sicut serpentes,[646] qui proiecto, quod præcipuum est, capite sibi consulunt : neque quisquam in dubio salutis ad actum prosiliat, nisi ipso dubio, non ad nutum voluntatis, aut ex cupiditatis instinctu, sed ex recta ratione deposito, dicente Scriptura : « Rationabile obsequium vestrum[647] ; » et iterum : « Sapiens timet et declinat à malo, stultus transilit et confidit[648] ; » postremo audiatur apostolicum illud : « Omnia probate, quod bonum est tenete[649] ; » et iterum : « Omne quod non est ex fide, » id est ex conscientia, sive ex persuasione, « peccatum est[650] ; » denique, « Testimonium reddente illis conscientia ipsorum[651] ; » non aliorum utique sed ipsorum et sua.

ADMONITIO ET CONCLUSIO.

Admonemus autem compresbyteros nostros, sive sæculares, sive regulares, quicumque episcoporum auctoritate, vel verbum Dei prædicant, vel sacramenta administrant ; « ne ullo unquam tempore viam salutis, quam suprema veritas Deus, cujus verba in æternum permanent, arctam esse definivit, in animarum perniciem dilatari, seu verius perverti sinant, plebemque christianam ab ejusmodi spatiosa latâque per quem itur ad perditionem via, in rectam semitam evocent.[652] Quæ Christi verba ab [774] Alexandro VII inculcata, alte animis insidere optamus, et oramus ; speramusque in Domino fore, ut quicumque hactenus laxiores illas sententias, nulla certa ratione, sed alii alios secuti docuerunt, docere ipsas jam desinant ; quippe quas et episcopi, ipsique Romani Pontifices reprehendant ; hæretici vero, immerito illi quidem, sed tamen pro more suo Ecclesiæ imputent, atque invidiæ vertant, filii quoque sæculi ut vanas rideant. Quare inanem, Deoque et hominibus exosam sophisticen aliquando aversati, auctore sancto Hieronymo, ad recta se conferant : « Ut qui prius populum blandimentis decipiebant, postea vero annuntiando deterreant, et ad rectam revocent viam ; et qui causa erroris fuerant, incipiant mederi vulneribus quæ intulerunt, et esse occasio sanitatis.[653] »

Datum in palatio regio San-Germano, in comitiis generalibus cleri Gallicani, die quarta mensis septembris, anno millesimo septingentesimo.

Sic signatum in originali.

L. A. Card. de Noailles, arch. Paris. Præses. Infra subscripserunt deputati utriusque ordinis.

CARDINALES ARCHIEPISCOPI, EPISCOPI

Aliique ecclesiastici viri, permissione regia, in regio palatio San-Germano congregati,

Cardinalibus, archiepiscopis, episcopis et universo Clero per Gallias consistenti, salutem in Christo.

Fuit is pridem decor christianæ disciplinae, quem beatus Apostolus commendaret his verbis : « De cætero, Fratres, quæcumque sunt vera, quæcumque pudica, quæcumque justa, quæcumque sancta, quæcumque amabilia, quæcumque bonæ famæ ; si qua virtus, si qua laus disciplinæ, hæc cogitate.[654] » Hæc enim illa est pulchritudo justitiæ : hoc veri studium ; is splendor sanctitatis : hæc amabilitas morum : hæc christiani nominis fama, quæ ad Christum omnia facile pertraheret : neque aliud fuit, quo scandalum crucis, quo prædicationis stultitia magis nobilitari posset. Quare, cum ad extrema ventum est tempora, in quibus decor pristinus, imminuta fide, refrigescente charitate, labente disciplina, morum corruptelis, ac denique, ut fit, fallacium opinionum illuvie deteri videbatur ; id egerunt omnes pii, atque ipsa præsertim ecclesia Gallicana, ut moralis theologiæ dignitatem vindicarent Huic igitur operi ut jam vel maxime salutares admoveatis manus, et nostra judicia vestra consensione firmetis, communis officii ratio, et charitatis vinculum, et collegii nostri unitas, et auctoritas, suo quodam jure postulant.

Et quidem doctissimæ ac celeberrimæ theologicæ Facultates, maxime vero Parisiensis cum Lovaniensi conjuncta, etiam interrogantibus episcopis, pro officio suo gliscentem novandi libidinem represserunt. Compresbyteri quoque nostri parochialium ecclesiarum rectores, cæterique doctores in amplissimis civitatibus constituti, ad nostra usque tempora non cessarunt exaltare vocem suam in plateis Sion, atque episcopos in altiore specula [778] collocatos assiduis efflagitationibus incitarunt : qui quidem eorum vocibus et ipsa rei necessitate commoti, pro loci sui auctoritate, valentiore manu gladium spiritus assumpserunt quod est verbum Dei,[655] ad dirumpenda cervicalia et pulvillos inani arte consutos sub omni cubito manus[656] : ne infelices animæ in morte obdormiscerent, ac per falsæ pacis somnium ad æterna supplicia raperentur. Neque tantum Fratres nostri, apostoli ecclesiarum, gloria Christi, in suis quique diœcesibus ascenderunt ex adverso, sed et plenitudo exercitus Israel, ipsi nempe conventus cleri Gallicani, in Christi nomine rite adunati, de fide et moribus ediderunt præclara constituta, gravesque censuras, quarum haud exiguam partem commemorandam repetendamque censuimus. Nec tacere possumus, religiosissimi Patres, memorabilem sententiam qua maximus ac doctissimus coetus, anno 1655 et sequentibus, Parisiis congregatus, gravissimo judicio suo damnavit perversam ac falsi nominis scientiam, qua instructi homines « non jam accommodarent mores suos ad evangelicæ doctrinæ normam, sed et ipsam potius regulam ac sancta mandata ad cupiditates suas inflecterent et detorquerent, novaque et inani philosophia christianam disciplinam in academicas quæstiones, ac dubias fluctuantesque sententias verterent.[657] » Hæc illi : qua sententia, versatilem illam ac noxiam opinionum flexibilitatem, hoc est, ipsum mali caput conterebant. Illud vero judicium, sancti Caroli Borromæi Commonitionibus ad ministros pœnitentiæ datis præfixum, ad collegas suos sanctos ecclesiarum Gallicanarum episcopos transmiserunt, ac deploratâ sæculi cæcitate, id quoque indoluerunt, quod in ipso comitiorum exitu, oppressi negotiis, congrua medicina grassantes morbos propellere non potuerint. Quibus sane verbis ea remedia non omisisse prorsus, sed in opportuniora tempora distulisse, eamque provinciam secuturis conventibus demandasse visi sunt.

Hanc paternam velut hæreditatem cleri Gallicani cœtus, anno 1682 Parisiis congregatus, exceperat, sed conventu interrupto, ne salutaris consilii memoria intercideret, sapientissimi Patres [777] pravarum propositionum indiculum, anteaquàm discederent, edi, ac per ecclesias mitti voluerunt, ut futuris conventibus velut digito indicarent, quid tum Gallicana pararet ecclesia, aut quid à posteris expectari par esset.

Ex his profecto liquet, episcopis Gallicanis, ad Dei gloriam semper intentis, non animum unquam sed opportunitatem defuisse, quam nacti, occulta quadam divini numinis providentia, opus in manus resumpsimus, hoc vel maxime tempore, quo fratres nostros à fide catholica devios, maximo rege præeunte, revocare nitimur ad Ecclesiam, cum nihil sit quo magis optimi ac religiosissimi principis studia adjuvare possimus, quam si demus operam, ut christianæ de moribus regulæ castitas et honestas, magis magisque in dies, nec tantum decretis atque sententiis, verum etiam factis et executione enitescat : quippe qua vel maxime ad Christum omnia trahi, atque etiam infideles ab extremo orbe ad fidem converti solere diximus.

Nec defuturam speramus Ecclesiæ laboranti eam, quæ semper adfuit, regiam auctoritatem. Exstant nostris temporibus,[658] rege ipso præsente regii consilii suprema judicia de coercendis erroribus, qui ad Ecclesiæ ac reipublicæ exitium publice docerentur, castigatis quoque ac repressis eorum auctoribus. Neque quidquam est boni utilisque consilii, quod Ludovici Magni temporibus non expectari possit ; aut est quidquam hujus regni gloriæ ac splendori congruentius, quam ut religionis ac disciplinæ puritas sanctitasque floreat.

Hujus ergo rei gratia, nos in Spiritu sancto et in Christi nomine adunati ejusque ope freti, non tam novum opus aggredimur, quam sancta decreta, quoad fieri potuit, colligimus, ordinamus, adhibitis notis certisque principiis indicatis, quibus instructi cooperatores nostri sacramentorum administri, errores subinde in Ecclesia renascentes non modo perspicere, verum etiam facile confutare possint. Hoc opus non tam nostrum quam vestrum, vestris quippe auspiciis, vestro spiritu gestum, sanctissimi ac religiosissimi consacerdotes, vestræ pietati, vestræ fidei commendamus, boc in tutela præsidioque vestro ponimus : [778] hoc fidele depositum cum cæteris egregiis monumentis vestrorum cœtuum componendum, et in communes ecclesiarum usus adhibendum relinquimus ; ut in Christo Jesu, quo uno confidimus, ecclesiæ Gallicanæ, imo etiam catholicæ gloria inclarescat. Valete in Domino.

Datum in palatio regio San-Germano, kal. octobris. m. dcc

Et subscripserunt iidem qui supra.

Acta fuerunt hæc, statuta et ordinata, lecta et publicata in synodo generali Meldis celebrata, in palatio episcopali, die et anno prædictis ; Et subscripsit Royer, notarius.

Explicit censura et declaratio conventus anni 1700.

RÈGLEMENT POUR LES RELIGIEUX

Qui demandent l'autorisation de prêcher et d'administrer les sacrements dans les diocèses,

Décrété par l'assemblée du clergé, en 1700.[659]

Le 21 août, Monseigneur le président a supplié la Compagnie de se souvenir de ce qu'il eut l'honneur de lui dire le 23 du mois de juin, sur le fait de son Ordonnance du vingt-quatrième jour de mai de l'année 1697, pour l'approbation des réguliers dans son diocèse. Il a ajouté que cette Ordonnance, dont l'assemblée a entendu la lecture, ayant été remise selon son ordre à la commission des réguliers, il en [780] avait conféré avec Messeigneurs les commissaires, et que si elle le trouvait bon, lesdits Seigneurs commissaires prendraient le bureau, pour lui rendre compte de ce qu'ils ont résolu de proposer à la Compagnie sur ce sujet et sur le fait de leur commission.

Messeigneurs les commissaires des réguliers ont pris le bureau ; et Monseigneur l'évêque de Meaux, chef de la commission, a dit que le gouvernement ecclésiastique se réglait ou par le droit étroit et par les canons, ou par la condescendance et par l'équité ; qu'à regarder le droit et les canons, il n'y avait rien de mieux établi que la disposition de l'Ordonnance de Monseigneur l'archevêque de Reims ; que les lettres testimoniales se trouvaient dès l'origine du christianisme, et même dans les Épîtres de saint Paul ; que c'est pour cela qu'il demandait aux Corinthiens : « Avons-nous besoin de lettres de recommandation auprès de vous[660] ? » que lorsqu'il s'agit de porter à Jérusalem les aumônes des églises, le même saint Paul avait expressément marqué qu'on en chargerait ceux qui seraient approuvés par leurs lettres, quos probaveritis per epistolas[661] : que s'il fallait avoir un bon témoignage pour porter des trésors temporels, combien plus en avaient besoin ceux qui étaient les dispensateurs des grâces spirituelles : que la coutume des lettres testimoniales venait même par la tradition de l'ancien peuple ; en sorte que le même saint Paul étant arrivé à Rome, les Juifs lui dirent qu'ils n'avaient reçu de Judée aucune lettre ni aucun témoignage contre lui[662] : qu'il n'était pas nécessaire de marquer, dans toute la suite des siècles, la continuation d'un usage si nécessaire ; que les religieux ne doivent point être exempts de cette obligation ; et que s'ils devaient recevoir le témoignage de leur régularité par les supérieurs de leur ordre, ils devaient à plus forte raison recevoir le témoignage des évêques pour ce qui regarde l'administration des sacrements : qu'ainsi l'Ordonnance de Monseigneur l'archevêque de Reims était excellente et très-canonique, et qu'elle contenait le vrai remède pour empêcher que les évêques ne fussent trompés ; que ce prélat en avait usé avec une bonté paternelle, et avec tous les égards possibles envers les religieux qui ne s'étaient pas soumis à cet ordre : qu'au reste la Compagnie pouvait se souvenir de ce que mondit Seigneur le président avait dit le 23 du mois de juin dernier, que si elle croyait qu'il y eût quelque tempérament à prendre, pour concilier la délicatesse des réguliers avec le devoir d'un évêque dans un article si essentiel à la discipline, il se ferait un honneur de marquer à l'assemblée le respect et la déférence qu'il a pour elle ; qu'en effet il a proposé lui-même à la commission assemblée le Règlement qui s'ensuit, dont on a fait la lecture. [781]

RÈGLEMENT POUR LES RÉGULIERS.

Pour éviter l'inconvénient où les évêques pourraient tomber, en approuvant des réguliers dont les approbations ont été révoquées dans un autre diocèse, ou qui y ont été interdits, ou qui de concert avec l'évêque diocésain ont été renvoyés par leurs supérieurs pour des fautes qui ne sont connues que de l'évêque du diocèse duquel ils sortent ; chaque régulier, de quelque ordre, congrégation et société qu'il soit, que son supérieur immédiat jugera à propos de présenter à son évêque, pour recevoir de lui ou de son grand-vicaire une approbation pour prêcher ou pour confesser, sera porteur d'un certificat en bonne forme, signé de son provincial, ou de celui qui dans son ordre fait sous un autre nom les fonctions de provincial ; par lequel certificat ledit provincial rendra un bon témoignage de ses vie et mœurs ; et ce certificat marquera de plus dans quel diocèse ce régulier, qu'on présentera pour être approuvé, aura fait sa dernière demeure pendant un temps considérable.

Lorsque les supérieurs desdits réguliers feront sortir un de leurs inférieurs d'un diocèse de concert avec l'évêque pour fautes commises par ledit inférieur et connues par l'évêque, le supérieur immédiat des réguliers sera tenu de déclarer audit évêque, en quelle maison ou couvent de son ordre le provincial de cet ordre aura jugé à propos d'envoyer ce régulier ; et en ce cas ledit évêque est exhorté d'avertir celui de ses confrères, dans le diocèse duquel il saura que ce régulier aura été envoyé par ses supérieurs.

La lecture du Règlement étant achevée, Monseigneur l'évêque de Meaux a ajouté que l'avis de Messeigneurs les commissaires avaient été que ce Règlement serait très-utile, et devait être suivi sous lc bon plaisir de la Compagnie.

Monseigneur l'évêque de Meaux a dit ensuite, que Ia Compagnie sait qu'il n'y a rien de plus sage que les règlements des réguliers faits dans les assemblées de 1625, 1635 et 1645 ; que Messeigneurs les commissaires estimeraient qu'il y aurait quelque chose à y ajouter ; mais que ces règlements ayant été faits dans les assemblées qu'on appelle [782] Grandes, parce qu'elles sont plus nombreuses que celle-ci, on avait jugé dans la Commission qu'on devait remettre à la prochaine assemblée la revue de ces anciens règlements, et exhorter cependant Messeigneurs les archevêques et évêques de tenir exactement la main à leur exécution.

L'assemblée, délibération prise par provinces, a approuvé la proposition de Messeigneurs les commissaires en tous ses points, et particulièrement le règlement projeté par Monseigneur le président : et en conséquence elle a ordonné qu'il sera imprimé au plus tôt, et envoyé avec la présente délibération à tous Messeigneurs les archevêques et évêques, en conformité de laquelle l'assemblée leur écrira une lettre : et à l'instant Monseigneur le président a prié Monseigneur l'évêque do Meaux de faire ladite lettre.

Le 17 septembre, de relevée, Monseigneur l'évêque de Meaux a lu la lettre qu'il avait été chargé de faire dans la séance du samedi 21 août, pour accompagner le règlement que l'assemblée a fait au sujet des réguliers : ladite lettre a été approuvée et signée ; et la Compagnie a ordonné à MM. les agents de la faire imprimer, et de l'envoyer avec ledit règlement à tous Messeigneurs les archevêques et évêques du royaume.

LETTRE AUX ARCHEVÊQUES ET ÉVÊQUES DU ROYAUME.

Nous vous envoyons un règlement que nous avons cru devoir faire, pour empêcher les évêques d'être surpris dans les permissions qu'ils donnent de prêcher et de confesser dans leurs diocèses, aux religieux qui leur sont présentés par leurs supérieurs, L'Évangile nous apprend que les trésors célestes, tels que sont la prédication de la parole de Dieu et l'administration du sacrement de Pénitence, doivent être mis entre des mains sûres et distribués à chacun selon sa propre vertu, secundum propriam virtutem ; de peur que si la dispensation de ces grâces, qui font toute la richesse de l'Église, était commise indifféremment et sans connaissance à toutes sortes de sujets, elle n'échût trop facilement et contre notre intention au serviteur inutile qui ne saurait pas les faire valoir. C'est pour éviter cet inconvénient que plusieurs prélats avaient réglé, depuis quelques années, que les religieux qu'on enverrait pour travailler dans leurs diocèses, n'y [783] paraîtraient pas sans le témoignage non- seulement de leurs supérieurs par rapport à la régularité, mais encore et à plus forte raison sans celui des évêques du lieu où ils auraient servi, par rapport aux fonctions ecclésiastiques. Quoique ce règlement soit très-sage, quelques ordres religieux ne s'y sont pas soumis pour des raisons que nous n'avons pas approuvées. La nature du gouvernement épiscopal, qui pour être tout paternel, doit être rempli de charité et de douceur, nous a engagés à chercher des tempéraments qui pussent en même temps satisfaire au devoir de nos consciences, et contenter la délicatesse des réguliers que nous chérissons comme nos enfants. C'est ce qui nous a portés à faire un nouveau règlement, qui en remédiant à un mal constant et trop commun, ne leur donnera pas le moindre prétexte de dire qu'on veuille entamer leurs privilèges. Nous vous l'envoyons avec la délibération que nous avons prise sur ce sujet le 21 août dernier. Vous y verrez les raisons pour lesquelles nous avons cru devoir réserver aux assemblées plus nombreuses que celles-ci, la revue des anciens règlements faits pour les réguliers dans les assemblées de 1625, 1635 et 1645. Nous avons seulement jugé à propos de vous prier de tenir la main à leur exécution, et de redoubler vos soins pour obliger vos diocésains à fréquenter la messe et l'office paroissial : c'est une pratique où toute l'Église et nos prédécesseurs en particulier, ont fait le plus consister la piété et l'exercice de la communion ecclésiastique. Nous gommes, etc.

À Saint-Germain-en-Laye, ce 17 septembre 1700.

FIN DU VINGT-DEUXIÈME VOLUME.

TABLE

Des matières contenues dans le vingt-deuxième volume.

DEFENSIO DECLARATIONIS CLERI GALLICANI

DE ECCLESIASTICA POTESTATE.

PARS TERTIA,

DE PARISIENSIUM SENTENTIA AB IPSA CHRISTIANITATIS ORIGINE REPETENDA.

LIBER SEPTIMUS,

Conciliorum generalium traditio.

Caput primum. Infallibilitas quibus verbis ab antiquis explicetur, ubi sita sit quæritur....................... t

Cap. II. Sententia Parisiensium res inter judicatas reponenda, ex dictis de concilio Constantiensi............. 2

Cap. III. Alia modernorum quorumdam cavillatio confutatur : ostenditurque, ex ipsis concilii Constantiensis verbis ac gestis, Papam non modo teneri conciliaribus de fido decretis jam factis, sed etiam in quærendo et tractando, in concilii potestate esse............. 3

Cap. IV. Aliæ cavillationes : Papam subjici quidem concilio in fidei quæstionibus, sed tantum postquam se illi sponte submisit : tum esse quidem illum per sese infallibilem, si non adsit concilium, sed præsente concilio, jam illi subesse........... 5

CAP. V. An concilii Constantiensis judicium antiqua traditione nitatur ; præmittimus quædam, ex Vincentio Lirinensi, de Ecclesiae catholicæ toto orbe diffusæ auctoritate : hinc valere concilia œcumenica : duplex ratio agnoscendæ ecclesiasticæ consensionis, ac finiendarum fidei quæstionum ; altera per concilia œcumenica ; altera sine conciliis œcumenicis : utraque suo ordine tractanda suscipitur : à prima ordimur : atque octo primorum conciliorum generalium traditionem ac praxim explicare incipimus.......................

Cap. VI, Concilium apostolicum Hierosolymis habitum de legalibus, ut omnium conciliorum generalium forma proponitur : perpenditur illud ; Visum est Spiritui sancto et nobis : vis Spiritus in ipsa consensione posita : in eam rem egregias concilii V, ac sancti Cœlestini Papae in concilio III auctoritates. 9

Cap VII. Concilii Nicæni primi decreta adversus Arianos, ipsa Patrum consensione valuerunt, nullo ante gestam, nullo post gestam synodum Sedis apostolicæ speciali decreto : in eo concilio ipsius consensionis [785] auctoritate tres præcipuæ finitæ quæstiones : ad Sedem apostolicam communis decreti executio pertinet.                                   13

Cap. VIII. Constantinopolitana prima synodus, secunda generalis, in medium adducitur : ex ea demonstratur quæstiones fidei sola Ecclesiarum consensione finitas.. 16

Cap. IX. Ad Ephesinam synodum devenimus : referuntur ea quæ synodum præcesserunt, demonstraturque à sancto Cœlestino Papa tota Sedis apostolicae auctoritate ia Nestorii hæresim ac personam pronuntiatum fuisse : an tale judicium pro irreformabili sit habitum ; quaestio ex actis postea dissolvenda............... j7

Cap. X. Dicta à Cœlestino Papa de fide, tota Sedis apostolicæ auctoritate, sententia concilii universalis mentione et convocatione suspenditur : id canonice et ordine factum omnes episcopi et Papa ipse confitetur.. 19

Cap. XI. Acta synodi Ephesinæ recensentur ; ejus actio prima probat synodus omnia quæ à Cœlestino decreta essent in suspenso manere, usque ad synodi sententiam : quae de fide gesta sunt referuntur, ostenditurque prolatum à Papa judicium ad examen legitimum fuisse revocatum...... 21

Cap. XII. Continuatio actionis primæ concilii Ephesini : quæ circa Nestorii personam à Cœlestino Papa decreta essent, ad synodale examen et ipsa revocantur, nec nisi quæstione habita comprobantur.......... 24

Cap. XIII. Gesta actionis secundæ quibus præcedentia comprobantur : quid sit confirmare decreta, stylo ecclesiastico, ex gestis demonstratur : in synodi examine atque judicio quæstionis finem non modo sacra synodus, sed etiam legati apostolici, atque ipse etiam Papa Cœlestinus agnoscunt.. 26

Cap. XIV. Ephesinæ synodi praxis qua doctrina nitatur : episcoporum auctoritas in apostolis instituta : iis omnibus fidei depositum in commune traditum, et communi cura custodiendum : apostolici in Hierosolymis concilii auctoritas in secutis conciliis : hæc ex Cœlestini epistola Ephesi lecta, qua confutantur ii, qui docendi auctoritatem à Papa in episcopos manare contendunt. 30

Cap. XV. Chalcedonensis concilii quarti generalis acta proponuntur ; referuntur ea quæ antecesserint : ex his demonstratur, etiam in fidei causis, post Romani Pontificis judicium, à tota Ecclesia ipsoque Romano Pontifice plenius ac majus, jamque irrefragabile judicium expectari.................... 32

Cap. XVI. In Chalcedonensi concilio duo ad rem faciunt ; alterum, Dioscori Patriarchæ Alexandrini ; alterum, examen epistolæ Leonis ; hic de Dioscoro ; demonstratur in causis, quæ universalem Ecclesiam spectant » in ipsa consensione vim summam et indeclinabilem esse repositam................. 35

Cap. XVII. Alterum caput in synodo Chalcedonensi tractatum, de exposita fide : sancti Leonis epistola non nisi facto examine comprobata ; Gallorum et Italorum ante Chalcedonense concilium de recipienda Leonis epistola, litteræ ejusdem spiritus referuntur : decretum apostolicæ Sedis, non nisi consensione Ecclesiarum, irretractabile fieri, Christiani omnes et ipse Leo confitentur........ 37

Cap. XVIII. Adversariorum effugia : Bellarminus et Baronius diversa sectantur : aliorum cavillationes de Theodoreto in sedem restituto agitur, ex eoque facto nostra sententia confirmatur... 41

Cap. XIX. Concilium quintum generale, seu Constantinopolitanum II, in medium adducitur : in eo referuntur tertiæ et quartæ synodi acta, jam à nobis recensita ; et clare docetur Romanorum Pontificum, ut et aliorum scripta, non nisi inquisitione facta à synodis comprobari : unde trium simul synodorum œcumenicarum auctoritas nostram sententiam firmat..... M

[786]

Cap. XX. Synodus V invitato ac repugnante Vigilio Papa habetur : ejusdem Vigilii Constitutum solvit : Ibæ epistolam ipsius sententia ab hæresi absolutam, impiam et hæreticam judicat : à Romanis Pontificibus comprobatur........... *&

Cap. XXI. In synodo VI generali, quae Constantinopolitana est III, causa Honorii Papæ per synodum condemnati : tria effugia proponuntur : quæstiones aliquot ex actis suo ordine resolvendæ : brevis Monothelitarum historia præmittitur. 50

Cap. XXII. Honorius, Cyri Alexandrini et Sergii Constantinopolitani scripta dogmatica, in sexta synodo condemnata, directe probat : Sophronii Hierosolymitani ab eadem sexta synodo, atque ab omnibus orthodoxis comprobata, improbat : ejus legatos à veritate deterret : consultus à tribus patriarchis prava rescribit : ejus litterae toto oriente vulgatæ ; bia Monothelitae præcipue nitebantur ; nn hæc pro privato doctore scripserit ? eæ epistolæ dogmaticæ habentur, hoc est, decretales : dogmatis nomen explicatur : confutantur effugia. ' 51

Cap. XXIII. Bellarmini ac Baronii effugium : quod hæc Honorius dispensatoriè pacis gratia scripserit, quoad rem exactiùs definiret : id ipsius Honorii verbis confutatur, doceturque Honorium cum Monothelitis, à Romanis Pontificibus, ac præsertim à sancto Martino, presso licet nomine, condemnatum......... 56

Cap. XXIV. De synodo VI generali : ea post Romanorum Pontificum, atque imprimis sancti Martini, exquisitissimas definitiones est habita : in ea de sancti Agathonis, totiusque Occidentalis synodi litteris rite deliberatur : quo sensu synodus suscipiat, quæ à sancto Agathone de Sede apostolica prædicantur.. 53

Cap. XXV. Sextæ synodi in Honorium dicta sententia : ejus sententiæ frequens repetitio : cur synodus eum damnatum voluerit, quem Romani Pontifices excusare videantur.................. 06

Cap. XXVI. Actio falsi intentata synodalibus gestis, ac duabus Leonis II epistolis, temeraria et absurda ; repugnantibus omnibus scriptoribus actisque publicis....... 62

Cap. XXVII. Potissimum argumentum falsitatis ex Agathonis epistola ductum : quam vanum illud sit : Agatho et Leo II inter se componuntur : etsi Honorius de fide prava docuerit, haud minus Ecclesiae Romanæ permanere inconcussam fidem...................... * 69

Cap. XXVIII. Quæstio de Honorio concluditur ; atque, utcumque illius res se habent, invictum manet ex his petitum argumentum............ 73

Cap. XXIX. Patres Toletani concilii XIV, synodum VI pro œcumenica non habent, eo quod Hispani ad eam vocati non essent ; neque eam probant nisi facto examine, tametsi à Leone II probatam constitisset................ 75

Cap. XXX. Synodus Nicæna II, seu generalis VII, more accedentium synodorum, de Adriani 1 litteris quæstionem habet : locus egregius, quo eadem synodus docet vim illam ineluctabilem in Ecclesiæ catholicæ consensione esse positam.................... 77

Cap. XXXI. Galli synodum VII seu Nicænam II, Adriano præside habitem, pro œcumenica non habent, eo quod ad illam nec ipsi, nec alii Occidentales vocati essent : egregius ea de re Jacobi Sirmundi locus ; Romanorum Pontificum de Gallis sententia................... 79

Cap. XXXII. Synodus VIII generalis, Constantinopolitana IV, æque ac cæteræ, de. Romanorum Pontificum judiciis judicat : traditam sibi à Christo, ut et Romanæ Ecclesiæ ligandi ac solvendi potestatem agnoscit et exercet : post synodi judicium, nulla jam appellatio, nulla alia spes est..................... 82

CAP. XXXIII. Concluditur argumentum ab octo primorum conciliorum [787] auctoritate repetitum : eorum acta adversarii nec considerasse videntur : sancti Gelasii et sancti Gregorii locus de irretractabili ecclesiasticorum judiciorum auctoritate.. 84

Cap. XXXIV. Alia concilia generalia memorantur : in iis perstitit antiqua traditio, ut summæ quæstiones ad concilia generalia referrentur, nec Pontifex decerneret, nisi sacro approbante concilio : referuntur quatuor prima Lateranensia œcumenica concilia sub Calixto II, sub Innocentio II, Alexandro III, Innocentio III ; et Lugdunense primum sub Innocentio IV... 86

Cap. XXXV. Concilium generale Lugdunense H, sub Gregorio X, de reconciliandis Græcis : hujus acta præcipua referuntur................. 88

Cap. XXXVI. Decretum concilii Lugdunensis II de Papæ auctoritate producitur : ostenditur nihil favere adversariis... 90

Cap. XXXVII. Idem ex Græcorum in Basileensi et Florentina synodis doctrina, Eugeniique Papæ ac Latinorum consensu ostenditur. 93

Cap. XXXVIII. Viennense concilium sub Clemente V, ejus ævi scriptor nobilis Guillelmus Mimatensis episcopus, Speculator dictus, à Papa jussus de habendo concilio scribere, quid senserit.... 96

Cap. XXXIX. Lateranensis synodus sub Julio II : ex ea conciliorum necessitas et auctoritas.............. 98

Cap. XL. Post Lutheranam pestem, concilii generalis habendi necessitas ab omnibus adeoque à Romanis Pontificibus agnoscitur : ea re concilium Tridentinum convocatur.............. iOt

LIBER OCTAVUS.

Solvuntur objectiones quædam, ac præsertim illa quæ ex conciliorum confirmatione petitur ; ad idem caput quartum Gallicanæ declarationis.

CAPUT PRIMUM. Objectio de confirmatis à Romano Pontifice Synodiis generalibus proponitur : hujus dissolvendae ratio atque ordo explicatur........ i04

Cap. II. Quid sit confirmare, ecclesiastico stylo, et quid auctoritatis invehat : confirmari decreta non modo ab æqualibus, sed etiam ab inferioribus passim : tum speciatim explicatum non modo à Romanis Pontificibus conciliaria decreta, sed et à conciliis etiam particularibus Romanorum Pontificum decreta confirmari........... f05

Cap. III. Quid in confirmandis conciliis gestum sit : Nicæna, Constantinopolitana, Ephesina synodus ; nihil in his de illa, quam quærimus, confirmatione actum : de Ariminensi synodo ; de epistolis Eutherii et Helladii ad Sixtum III, adversus Ephesina decreta : Christiani Lupi vanæ notæ.............. 110

Cap. IV. De Ephesino latrocinio : quid Leo egerit : ut ultimam sententiam futuræ universali synodo reservarit................. i 13

CAP. V. A Chalcedonensi synodo nullam in fidei negotiis confirmationem petitam : cujus modi sit ea, quam sanctus Leo ultro dederit........... i 15

Cap. VI. Quintum, sextum, septimum, octavum concilium. 1 !6

Cap. VII. Reliquæ synodi usque ad Tridentinam.. 119

CAP. VIII. De canonibus conciliorum generalium à Sede apostolica confirmatis vel infirmantis : Constantinopolitani canones, præsertim iii ; Chalcedonenses, ac præsertim xxviii.... 421

Cap. IX. Recapitulatio eorum, quæ de confirmatione ex conciliorum actis dicta sunt : hinc confutantur allati à quibusdam recentioribus pontificiæ confirmationis effectus ; Ecclesiæ consensus, quatenus ultima synodi bene gestæ testificatio ; sancti Gelasii locus. 124

[788]

Cap. X. Andreæ Duvallii de confirmatione sententia confutatur ; nempe quod ante eam conciliorum anathemata valeant, tantum sub spe ratihabitionis futuræ : concilii octavi locus egregius................... 127

Cap. XI. Ex antedictis resolvitur illud, duodecim sæculis inauditum ; quod episcopi jurisdictionem omnem à Papa mutuentur ; quodque Papæ assistant, ut consiliarii tantum, non ut judices................ 128

Cap. XII. Quo sensu dictum sit ab antiquis, à Petro et per Petrum esse episcopatum, sancti Augustini locus...... 130

Cap. XIII. Patres ante Augustinum : alii Augustini loci : traditio sequentis ætatis...... 133

Cap. XIV. Cleri Gallicani ab antiqua traditione ducta sententia : conventus generalis anni 1655 adversus Joannem Bagotium acta memorantur........... 136

Cap. XV. Auctoris anonymi, de jurisdictione episcopali a summo Pontifice profecta, vanae commentationes ; sancti Gregorii loci : Bellarmini objectio : sancti Felicis III locus... 139

Cap. XVI. Loci sancti Joannis Chrysostomi, à novissimo auctore anonymo objecti.... 143

Cap, XVII. Alius Chrysostomi locus, in Acta Apostolorum. 146

Cap. XVIII. Sancti Augustini locus ab eodem anonymo objectus, contra conciliorum auctoritatem indeclinabilem........ 149

Cap. XIX. Alii loci Augustini ab eodem objecti : an Papa Ecclesiam catholicam repræsentet............. 151

Cap. XX. Repetuntur et urgentur quæ pro Parisiensium sententia, ab auctoritate et convocatione Conciliorum generalium dicta sunt : confutantur vana suffugia : Bellarmini etiam responsionibus antedicta firmantur. 153

LIBER NONUS.

De quæstionibus præsertim fidei, extra concilia generalia, per consensum

Ecclesiæ definitis.

Caput primum. Consensionis universalis vis et auctoritas ante omne judicium ecclesiasticum : multo major, cum Romani Pontificis decreta, nullo reclamante, obtinent..... 161

Cap. II. Locus Augustini de Pelagianis, Causa finita est : quænam illæ causæ sint, quæ sine synodis finitæ intelligantur ; duo Actorum loci comparantur : causæ Pelagianæ status ex Augustino : sufficiens judicium eidem Augustino quid sit : Capreoli Carthaginensis locus : concilii Ephesini de Pelagianis decretum. 163

Cap. III. Quæ causæ sine synodo finiri possint, quæ finiri non possint, ex sancto Augustino, et quæstione rebaptizationis, ostenditur............... 169

Cap. IV. Sancti Stephani Papæ contra rebaptizationem decretum, tota Sedis apostolicæ auctoritate factum, et tamen concilii generalis sententiam merito expectatam : sancti Augustini loci..... 171

Cap. V. Non tantum pertinaces, sed Sancti post papele decretum, aliud quid desiderant.... 172

Cap. VI. Quæstionem rebaptizationis à Cypriano et asseclis inter adiaphora non fuisse repositam............... 173

Cap. VIII. An Augustinus aliique Patres eam quæstionem inter adiaphora habuerint................ 174

Cap. VIII. Quid objiciant qui hæc referunt inter adiaphora : Firmiliani et Basilii locus............. 177

CAP. IX. Quæ sit illa synodus universalis, quam in hac quæstione [789] Augustinus memoret : Nicænam eam esse ; sed, utcumque sit, nostra immola esse........... 119

Cap. X. Non tantum fidei causa, sed etiam aliæ quæ universalem spectarent Ecclesiam ab universali Concilio retractandæ, nec nisi consensione orbis finitæ esse creduntur ; causa Caeciliani : sancti Augustini locus...... 180

Cap. XI. Causa sancti Joannis Chrysostomi... IS i

Cap. XII. Decreta adversus Origenistas : Theophilus Alexandrinus sanctum Anastasium Papam præit, ac Romam ipsam liberat : in consensione vis posita : sancti Hieronymi loci....... 182

Cap. XIII. Turbæ post Chalcedonensem synodum : de iis seorsim per encyclicas epistolas Ecclesiæ consuluntur : responsa mittuntur : communi consensione quæstiones finiuntur................. 184

Cap. XIV. Sancti Simplicii Papæ locus de decretis apostolicis irrefragabilibus Ecclesiæ universalis assensu. j8o

Cap. XV. Sancti Gelasii locus, in epistola ad Episcopos Dardaniæ.... isa

Cap. XVI. Propositio : Unus Trinitatis crucifixus, à Scythis Monachis Constantinopoli agitatur : Monachi Hormisdam consulturi pergunt : professio Justiniani, eadem de re Romanum Pontificem consulentis, pro ejus infallibilitate objicitur.... dSS

Cap. XVII. Viri boni sanctique consulendos docent per orbem terrarum episcopos : quæstionis finem ab Ecclesiæ universalis auctoritate expectandum.......... 190

Cap. XVIII. Sancti Hormisdæ epistola ad Possessorem, qua Scythæ Monachi condemnatur ; illi Ecclesiæ catholicæ sententiam expectant : eorum propositio vincit : non nisi Ecclesiæ universalis consensione quæstioni finis imponitur............... 193

Cap. XIX. Formula consulendi Romani Pontificis, rei gestæ serie, ac Patrum traditione explicatur...... 496

Cap. XX. Quaestio Elipandi de Christo adoptivo Dei Filio, Romani Pontificis, et Ecclesiarum consensione finitur ; particula Filioque per eadem fere tempora symbolo addita...... 198

Cap. XXI. Tricassina secunda synodus sub Joanne VIII : professio obedientiæ Romano Pontifici facta secundum Canones ab Hincmaro Rhemensi : episcopi conjuncta auctoritate cum Papa judicant : ex consensione robur. 200

Cap. XXII. Objecta solvuntur ; Turonensis secundi concilii canon : statuta Nicolai Papae : canones Pontigonensis synodi : quæ Petri privilegio facta habeantur : sancti Leonis insignis locus.... 203

Cap. XXIII. Aggredimur demonstrare viros bonos sanctosque, post Romanorum Pontificum decreta etiam de fide. suspenso animo mansisse, quoad universalis consensus accederet : sancti Victoris Papæ decretum de Paschate proponitur : sancti Stephani de rebaptizatione paucis repetitur.................. 206

Cap. XXIV. Pelagii I piis et orthodoxis suspecta fides propter approbatum synodum V, non ut Doctor privatus, sed ut Papa suspectus, exposita fide, non allegata infallibilitate, se purgat. 208

Cap. XXV. Bonifacius III seu IV eadem causa sancto Columbano Presbytero suspectus.... 210

Cap. XXVI. Romani Pontifices professi se apostolico officio fungentes esse errori obnoxios, in auctoritate universalis Ecclesiæ acquiescunt : locus Innocentii III......... 213

Cap. XXVII. Joannis XXII fidei professio, omnia quæ in apostolico officio gessit, etiam circa fidem, iterum examinari posse demonstrat............. 214

Cap. XXVIII. Ejusdem Joannis XXII de animarum statu speciatim publico [790] diplomate declarata fides, à Benedicto XII successore ad examen revocatur................. 215

Cap. XXIX. Gregorii XI ac Pii IV professio.. 217

Cap. XXX. Ecclesiæ catholicæ auctoritas multis casibus Ecclesiæ Romanae laborantis auctoritatem supplet : primum exemplum, sæculi decimi invasores. 219

Cap. XXXI. Alia exempla : turbæ sub Sergio III, ordinationum Formosi Papæ gratia. : Auxilii Presbyteri locus : aliæ turbæ sub Joanne XII : turbæ graviores, atque incertior status in diuturno schismate inter Urbanum VI et Clementem VII...... 221

Cap. XXXII. Ex his ostenditur, etsi quis Romanus Pontifex falsa definiat, catholicam tamen Ecclesiam Sedemque apostolicam manere suo pondere constitutam............ 223

Cap. XXXIII. Lapsus Romanorum Pontificum nihil Ecclesiæ, nihil fidei, nihil Sedi apostolicæ nocuerunt ; Liberius ordine temporum primus recensetur.. 223

Cap. XXXIV. Adversariorum effugia præcluduntur : nostra argumenta firmantur.... 228

Cap. XXXV. Sanctus Zosimus Cælesti Pelagiani confessionem aperte hæreticam probat : ejus epistola ad Africanos episcopos ; sancti Augustini loci..... 231

Cap. XXXVI. Hormisdæ atque Honorii gesta uno verbo repetuntur : Joannes VII Trullanam synodum, qua Romana Ecclesia erroris accusatur, suo judicio subditam, relinquit intactam.................. 235

Cap. XXXVII. Stephani II, Gregorii II, Sergii III, Gregorii VII, ejusque occasione Bonifacii VIII decreta et gesta referuntur : decretalis Unam Sanctam.                                 237

Cap. XXXVIII. Paschalis II : gesta Lateranensis synodi : Guidonis Viennensis, mox Callixti II, decreta in synodo Viennensi à Sede apostolica comprobata : hujus decreti verba ad Papam ; Nos à vestra obedientia repelletis.................... 240

Cap. XXXIX. Alexandri III in exponenda Scriptura manifestus error, omnium sententia reprobatus : caput Cum esses ; de Testamentis. Item Innocentii IM falsa Scripturæ expositio : Cap. Per venerabilem ; Qui filii sint legitimi........ 242

Cap. XL. Ejusdem Alexandri III decretum, quo anteriorum Pontificum, de matrimonio per verba de præsenti, statuta solvuntur : Innocentii III de revelanda confessione rescriptum ad Cistercienses : idem Innocentius III Cœlestini III erroneam Decretalem solvit... 244

Cap. XLI. Franciscana controversia : primo loco ponitur Decretalis Exiit Nicolai III : probatur hanc veram esse definitionem doctrinalem ac dogmaticam........... 246

Cap. XLII. Decretalem Exiit confirmarunt Clemens V, Clementinâ Exivi, et Joannes XXII, extravagante Quorumdam : mox idem Joannes ejusdem Decretalis auctoritatem infringere aggreditur..... 248

Cap. XLIII. Joannis XXII Extravagans Ad conditorem canonum : ea Decretalis Exiit dogma rejecit....................... 2S0

Cap. XLIV. Joannis XXII Extravagans Cum inter nonnullos : ea Decretalis Exiit doctrinam de Christi et Apostolorum paupertate hæreseos damnat ; à Romanis Pontificibus erronea definiri posse demonstrat : Franciscain appellantes in materia fidei à Papa ad concilium, ejus rei gratia nullam censuram ferunt...................... 251

Cap. XLV. Bellarmini ac Rainaldi effugia...... 253

Cap. XLVI. Quæstio de visione beatifica ante universalem resurrectionem : [791] in ea Joannes XXII falsa praedicat, et suadere nititur ; Gallis obsistentibus, Ecclesiæ catholicæ consensione cedit......................... 255

LIBER DECIMUS.

Quo probatur convenire cum Declaratione Gallicana hæc : quod Romana Sedes fidesque nunquam defectura sit, et quod prima Sedes non judicetur a quoquam.

Caput primum. Fides Petri quid sit : verba Petri : Tu es Christus ; et Christi ; Tu es Petrus, etc. Petri fides Ecclesiæ fundamentum ; ad locum Matth., xvi, 16 et seq.                           259

Cap. II. Ipse Petrus et Petri successores, propter injunctum officium prædicandæ et asserendæ fidei, Ecclesiæ fundamentum, huic officio merito adjunctæ claves...... 26Q

Cap. III. Locus : Rogavi pro te ; et : Confirma fratres tuos, Luc., xxii, 32. Aliud præceptum, aliud promissum ; præceptum ; Confirma fratres, quid sit........ 263

Cap. IV. Promissio in illa precatione : Ut non deficiat fides tua : fides Petri quid sit ? nunquam defectura, neque in ipso Petro ; neque in catholica Ecclesia ; neque in Sede apostolica, seu peculiari Petri Ecclesia........... 264

Cap. V. Petrus ejusque successores cuidam peculiari Ecclesiæ ac sedi præsidere debent : Petri fides in Petri sede et in successorum serie non deficit...................... 266

Cap. VI. Traditio Patrum de fide et Ecclesia Romana, deque Sede apostolica nunquam defectura : Romanorum Pontificum de suæ Sedis dignitate tuenda traditio................... 2C3

Cap. VII. Libellus à sancto Hormisdâ ad ecclesias Orientales missus : ab eisdem ecclesiis subsignatus mittitur eidem Papæ : tum sancto Agapeto, Nicolao I, atque Adriano II, prædicata in eo libello Romana fides nunquam defectura. 272

Cap. VIII. Concilium Lateranense sub sancto Martino Papa : sancti Agathonis ad synodum sextam epistola : item Benedicti XII de visione beatifica decretalis... 27 i

Cap. IX. Sancti Gelasii Papæ epistola ad Anastasium Imperatorem nobis objicitur.................. 277

Cap. X. Leonis IX et Gregorii VII loci objiciuntur nobis... 270

Cap. XI. Innocentii III ab anonymo auctore locus objicitur, sed truncus et mutilus................... 28 i

Cap. XII. Petri Cardinalis de Alliaco, de Sede apostolica nunquam defectura, deque Pontifice interim fallibili et deviabili, sententia.... 284

Cap. XIII. Joannis Gersonis eadem de re sententia : confutantur qui putant variasse Gersonem : Dionysii Carthusiani loci repetuntur.............. 286

Cap. XIV. Dubium resolvitur : Ecclesiæ Sedisque Romanæ firmitas, ab Ecclesiæ catholicæ firmitate : Ecclesiæ Romanæ traditio, universalis traditionis pars ac specimen................. 287

Cap. XV. Ex Sedis apostolicæ immobili firmitate concludi causas fidei ad eam Sedem referendas ; non autem propterea infallibili judicio finiendas : formulæ interrogandi Romani Pontificis, de ejus judicio piam præsumptionem, non tamen continuo certam fidem fuisse ; cujus rei exempla proferuntur.... 290

CAP. XVI. De sancto Thoma et sancto Bonaventura Facultatis Parisiensis doctoribus, quid Gerson senserit : utriusque ac præsertim Angelici Doctoris sententia explicatur. 290

[792]

Cap. XVII. Testimonium ex Cleri Gallicani cœtu anno 1626 petitum : alia argumenta ex Janseniano negotio deprompta solvuntur : conventus anni 1653, Bullæque solemnis acceptatio................ 301

Cap. XVIII. Tres aliæ secutæ cleri Gallicani congregationes probant necessariam episcoporum consensionem, atque hanc pro ecclesiastico judicio esse habendam. 305

Cap. XIX. Duo exempla ab antiquitate deprompta, quibus Gallicanarum congregationum gesta firmantur : sancti Siricii de Joviniano judicium : Capuana synodus, et ejusdem Siricii responsio ad Macedonas.............. 308

Cap. XX. Dictum illud : Prima Sedes non judicatur a quoquam, cujus virtutis sit ; an cum declaratione Gallicana consentiat : duplex ejus sensus ; alter de persona Papæ ; alter de sententia ab eo dicta : de particularibus synodis intelligendum ; Sinuessana synodus : Romana concilia sub Symmacho Papa..... 311

Cap. XXI. Persona Pontificis quatenus ab œcumenicis conciliis judicari non possit : Photii gesta Nicolaum Papam excommunicantis : concilii octavi canon sui.                                 315

Cap. XXII. De sententiis Romanarum Pontificum non retractandis ; ea de re relati canones, eorumque vis : Gelasii Papæ loci................. 316

Cap. XXIII. Appellationes à Papa ad concilium : non esse de iis in Gallicana declaratione quæsitum : quo sensu improbari possint : Petrus de Marca appellationes eas à vetere disciplina alienas, non satis caute dixit ; varii appellationis effectus ; instaurata cognitio, prolatæ sententiæ suspensa executio ; tutela et præsidium in Ecclesiæ catholicæ auctoritate adversus papalem etiam sententiam, in certis quidem causis, res est antiquissima........... 319

Cap. XXIV » Sanctus Gelasius non eo sensu appellationes à Papa vetuit, quo sunt postea in Ecclesia frequentatæ.. 321

Cap. XXV. Ante schismatis magni tempus appellationes à Papa ad concilium, exactæ pecuniæ gratia, frequentatæ ab Anglis : adversus Bonifacium VIII à Gallis : adversus Joannem XXII à Franciscanis, nullo pontificio decreto condemnatæ........... 322

Cap. XXVI. Appellationes à Papa ad concilium primus omnium condemnavit Petrus de Luna in schismate obduratos : ejus ea de re decretum in concilio Constantiensi revocatum............... 325

Cap. XXVII. Martini V Bulla de non appellando à Papa ad concilium, quam perperam objecta.... 326

Cap. XXVIII. Bulla Execrabilis Pii II in conventu Mantuano : qua occasione lata ; nostri intellexerunt de privatis tantum negotiis, fundamento ex Bullæ verbis petito : nec recepta est in Gallia, et ab ea quoque appellatum : appellationes postea frequentatæ............. 330

Cap. XXIX. Bulla Suspecti regiminis Julii II : in ea clausulæ extra omnem ordinem : non publicata apud nos, nedum recepta : appellationes postea frequentatæ, non tantum à nostris, sed etiam ab aliis........... 332

Cap. XXX. Bullæ Pii II et Julii II, occasione litium ac dissidiorum temporalium editæ : qui appellationes respuunt, quam incommoda remedia adhibeant. Andreæ Duvalli locus... 333

Cap. XXXI. Variæ de conciliis generalibus novissimi auctoris anonymi vitilitigationes : quæstionem ab eo pessime constitutam : an concilia inter res incertas numeranda ? Quæstiones generales à particularibus, ad Constantiensis synodi mentem, jam inde ab initio distinctæ....... 336

Cap. XXXII. Recapitulatio eorum, quæ ad caput iv declarationis Gallicanæ dicta sunt, atque imprimis eorum quæ libro vii et viii......... 340

Cap. XXXIII. Recapitulatio eorum quæ sunt in libro ix...... 343

[703]

Cap. XXXIV. Recapitulatio eorum quae hoc postremo libro dicta sinat, de Romanæ Sedis ac fidei firmitate, ac de illis verbis : Tu es Petrus. 347

Cap. XXXV. Recapitulatio eorum quæ hoc postremo libro dicta sunt circa illud : Rogavi pro te........................ 350

Cap. XXXVI. An quemquam hominem infallibilem esse sit congruum, aut Ecclesiæ necessarium ? an nulla sit Papæ, nisi infallibilis auctoritas ? an Papa errante nullum remedium ?............ 352

Cap. XXXVII. An contraria sententia dignum aliquid ecclesiastica gravitate dicat ?..................... 3o4

LIBER UNDECIMUS.

De pontificiæ potestatis usu per canones moderando ; ad caput tertium Gallicanæ Declarationis.

Caput primum. Refertur caput tertium Gallicanæ declarationis............ 339

Cap. II. Exponitur tertium caput Gallicanæ declarationis : hujus duæ partes : id probandum suscipitur, ecclesiasticam disciplinam, sive universam, sive particulares spectet ecclesias, à Romano Pontifice regi, adhibitis regulis, sive universim, sive particulatim receptis.................... 359

Cap. III. Ecclesia Romana iisdem canonibus regit ecclesias, quibus ipsa regitur : probatur ex Romanis Pontificibus... 3CÛ

Cap. IV. Idem probatur ex gestis sub Bonifacio II ; et ex concilio Romano sub Joanne IX, de translationibus.. 363

Cap. V. Aliud exemplum : concilium Romanum sub Joanne XII.                         3C5

Cap. VI. Nova et inaudita Gratiam interpretatio, xxv, Quæst. i, p. 2, Sit ergo.                          36 ?

Cap. VII. Concilium Mosomense : Rodulplii Glabri locus : concilium Ansanum : de eo anonymi responsiones : de exemptionibus obiter : Petri Venerabilis, et sancti Bernardi loci : an monachis Cluniacensibus profuerit, quod Romanum Pontificem peculiarem episcopum habere vellent......... 368

Cap. VIII. Concilium Lemovicense II : Gregorius VII : concors Romanorum Pontificum et episcoporum professio de regendo et obediendo secundum canones................... 372

Cap. IX. Libertas in jure antiquo et communi : Pragmatica-Sanctio sancti Ludovici : an ab anonymo idoneis probationibus falsi arguatur.................. 374

Cap. X. Edictum Caroli VI : decretum Florentinum : nulla sunt, quæ contra canones : Romanus Pontifex contra canones agere nolle præsumitur, nec ipse adversetur sibi : locus insignis concilii Basileensis.............. 383

Cap. XL De decretalibus epistolis, deque consuetudine recepta, et canonum origine.... 385

Cap. XII. Jura, canones, consuetudines particularium ecclesiarum retinenda : in iisque pars libertatis ecclesiasticæ ; cæterarum gentium eam in rem cum Gallis concors sententia.................. 387

Cap. XIII. Jura novella necessaria : ad vetera collimandum : Patrum Gallicanorum ea de re in concilio Tridentino sensus : ipsum Tridentinum concilium eodem animo fuit.. 390

Cap. XIV. Ecclesia Gallicana antiquam et sanctam, sub Aurelio et Augustino, Africanam Ecclesiam sequitur : Christiani Lupi hallucinationes : summa doctrinæ de libertatibus............. 302

Cap. XV. Libertates quo sensu privilegia dicantur, nempe ut jura antiqua, libertatum radix : an Petrus de Marcà audiendus, qui conciliorum superiorem potestatem à libertatibus separat. 395

Cap. XVI. Hæc doctrina non obest dispensationibus apostolicæ Sedis : concilii Basileensis locus : Gersonis doctrina à sancto Bernardo ducta....... 399

[794]

Cap. XVII. Dispensationes sine causa : canon Lugdunensis ia earum gratiam à Petro de Marcà citatus, an id efficiat...................... 401

Cap. XVIII. De dispensationes sine causa sententia cardinalium sub Paulo III : concilii Tridentini decreta memoranda............ 403

Cap. XIX. Natura ipsa dispensationis ex sancto Symmacho et sancto Gelasio, Romanis Pontificibus. Hinc dispensationes sine causa evertuntur............... 405

Cap. XX. An auctor anonymus Tractatus de Libertatibus, ad tertiam propositionem declarationis Gallicanæ rectum aliquid, aut ad rem dixerit............. 4OS

Cap. XXI. Auctor anonymus libro primo nihil agit ; à scopo quæstionis aberrare se docet....................... 410

Cap. XXII. Anonymi liber ii ; primum multa agit extra rem : tum in eumdem sensum nobiscum congruit. 413

Cap. XXIII. De reliquis libris à iii usque an xii et ultimum uno verbo transigitur : ostenditur quod in toto opere vix tertia pars ad confutandam Declarationem spectet... 415

Cap. XXIV. An auctor anonymus Gallicanas libertates odiosas merito esse dixerit.. 416

COROLLARIUM.

Quod doctrina nostra primatus Romanus non obscuratur, sed illustraturv et confirmatur.

I. Regimen ecclesiasticum in duobus positum ; docenda fide, administranda disciplina : Mennæ Patriarchæ dictum in Constantinopolitani synodo : hæc duo à nobis illustrari........ 419

II. De fide : in quot absurda adversarii se induant, è re ecclesiastica esse ea resecari ; ac primum in antiquis...... 420

III. De posterioris ætatis monumentis, quæ Constantiensem synodum antecesserunt, adversarii quot absurda congesserint............ 424

IV. In Constantiensi synodo nihil novum ; sed antiqua in rei judicatæ auctoritatem necessaria causa transiisse : id qui negent in quot absurda cogantur.................. 427

V. Constantienses canones postremis quoque Romanis Pontificibus intactos, quam absurdum à privatis configi : quam item absurdum ea, quæ Tridentina synodus, ac nostra etiam ætas tuta esse censuerit, repente damnari ; et de Papæ auctoritate postulari plura, quam ipse Duvallius aliique Romanæ Sedis studiosissimi poposcerint............ 429

VI. De Pontificum lapsibus agnitis vel prævisis ; deque conciliorum congregandorum causa, quam vana et absurda dicta sint................. 432

VII. Quam grave sit Ecclesiæ catholicæ causam in tot absurdis collocari, cum præsertim ea invidiosissima sint... 434

VIII. Hæc absurda et invidiosa, etiam esse inania, neque prohiberi posse quin ad Ecclesiæ consensum necessario recurratur : ex Cathedra pronuntiari, quid sit..... 435

IX. De regenda disciplina discrepantes in speciem sententias summa ipsa convenire. Duvallii loci. Item locus anonymi, qui de Gallicanis libertatibus scripsit. 438

X. Sedis apostolicæ majestas et potestas...... 440

XI. Quam fœdam ecclesiastici regiminis pontificiæque potestatis ideam, adversarii ac præsertim auctor anonymus proferant, quamque hæreticis faveant, dum papatui favere velle videntur...... 443

XII. Quam falso asserant Gallicana declaratione contentam doctrinam dissidiorum occasione proditam aut innovatam : cleri Facultatique Parisiensis antiqua monumenta replicantur : nova eliam produntur : [795] quædam Gallis malevolentissimè ab anonymo objecta refelluntur : votum auctoris ejusdemque erga Ecclesiam catholicam Sedemque apostolicam devotus animus.................... 446

APPENDIX

AD DEFENSIONEM DECLARATIONIS CLERI GALLICANI, DE ECCLESIASTICA POTESTATE,

In qua probatur Declarationem Gallicanam ab omni censura esse liberam, et eam Romani Pontificis auctoritati nihil nocere.

Præfatio.................. $55

LIBER PRIMUS.

Id probatur ex professione fidei, et Doctorum catholicorum nobiscum sententium auctoritate.

Caput primum. Cujus sit generis ea quæstio quam tractamus ? Nullum hic patere locum ad nos vel hæreseos, vel erroris in fide, incusandos : professio fidei à Pio IV edita ex concilii Tridentini mente, ut vera et sufficiens regula proponitur : articuli Parisienses anni 1542, adversus Liberum, huic præluxerunt, ejusdemque sunt spiritus.................... 461

Cap. II. De Pii IV professione diligentius quæritur : in synodo Tridentina consulto omissa quæ inter catholicos controversa essent : Pallavicinus cardinalis testis adducitur : de Florentina formula, quod Romanus Pontifex regat universalem Ecclesiam, Tridentini in medium allata, atque omissa, ne nostra sententia vel sub dubio læsa videretur : Claudii Sanctesii, et Caroli cardinalis Lotharingiæ epistolæ : Pii IV responsum egregium : ea tantum in concilio Tridentino definienda, in quæ omnes catholici conspirarent.......... 4CG

Cap. III. Circa Florentinam formulam solemnis distinctio : quod Romanus Pontifex regat universalem Ecclesiam distributive, non collective : de ea distinctione Andreæ Duvallii locus : ea distinctio non mere scholastica, sed à concilio Constantiensi, Martino V expresse approbante, deprompta............. 470

Cap. IV. Ex ante dictis probatur cleri Gallicani declarationem jam in tuto esse, nondum licet prolatis probationibus : Leonis X in concilio Lateranensi et adversus Lutherum acta, nihil ad rem facere, Tridentini acta, et Pii IV professio probant................... 475

Cap. V. Parisiensium doctorum veneranda auctoritas : horum antesignani Petrus de Alliaco Cameracensis Cardinalis, et Joannes de Gersone Parisiensis Ecclesiæ et Universitatis cancellarius, viri omni doctrinæ ac pietatis laude cumulati : hujus rei multi testes : de Joanne Gersone Professons Lovaniensis castiganda audacia.. 476

Cap. VI. An, ut quibusdam videtur, quæstio de superioritate à quæstione de infallibilitate, secundum Alliacensem, et Gersonem, separari possit ? Refertur cap. Si Papa, aliique ex Decreto Gratiam ioci et Glossæ celebres, quæ Parisiensibus præluxerunt : hinc pro certo assumptum, Papam etiam ut Papam esse fallibilem......... 479

Cap. VII. Quo sensu explicarent illud : Rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, Luc., xxii, 32. Ea de re Glossa notabilis, qua maxime utebantur : [796] sancti Thomæ, sancti Bonaventura et Nicolai Lyrani : loci Petri de Alliaco locus insignis : Gersonis sententia................. 482

Cap. VIII. Scholam Parisiensem in Alliacensis et Gersonis sententia, perstitisse, toti orbi notum : eam sententiam egregii viri ubique docuerunt : cur Parisiensium doctrina dicta sit.................... 488

Cap. IX. Dionysius Carthusianus adducitur : ejus exemplum probat eos qui per eam ætatem pontificiæ auctoritati vel maxime favebant, summa ipse in Parisiensium sententiam convenisse : Ecclesiæ soli eamque repræsentanti concilio generali ab eo doctore tributa infallibilitas : locus, Rogavi pro te, etc. Luc., xxii, 32, cum ea doctrina facile conciliatus............... 492

Cap. X. Idem Dionysius Carthusianus exponit qua auctoritate in aliis præter fidem causis, Romanus Pontifex à concilio judicari possit.. 495

Cap XL De Lovaniensi Facultate : eam cura Parisiensi et Coloniensi circa Constantiensem Basileensemque doctrinam consensisse : Nicolai Dubois Professoris Lovaniensis vana argumenta...... 496

Cap. XII. Adrianus Florentinus, mox Adrianus Papa VI, Facultatis Lovaniensis ornamentum, Parisiensium sententiam sequitur ; quorumdam Lovaniensium cavillationes............ 408

Cap. XIII. An sit verisimile Parisiensium doctrinam post Adrianum VI à Lovaniensibus condemnatam ? Lovaniensium erga Adrianum reverentia singularis................ 503

Cap. XIV. Jacobi Latomi, doctoris Lovaniensis, sententia................. £04

Cap. XV. Joannis Driedonis Lovaniensis sententia, de fide Petri nunquam defectura. 509

Cap. XVI. Articuli Lovaniensis Facultatis, anni 1544, ex præcedente doctrina explicantur, et cum Parisiensibus, anni 1542, conferuntur : cathedra Petri nunquam defectura................. S17

Cap. XVII. Joannis Driedonis sententia de superioritate Papæ cum Parisiensium sententia congruit : horum reverentia in summum Pontificem : locus Majoris.................... 521

Cap. XVIII. Alii Driedonis loci excutiuntur. Iterum de cathedræ Petri auctoritate, ex eodem scriptore.................. 524

LIBER SECUNDUS.

Quod Declaratio Gallicana ab omni censura sit immunis, probatur ex auctoribus Parisiensium sententiæ adversantibus.

Caput primum. Joannes à Turrecremata pontificiæ potestatis sub Eugenio IV defensor præcipuus, in fidei quæstionibus concilii auctoritatem Papæ auctoritati anteponebat : communis erat tura illa sententia : Bulla Deus novit, sub Eugenii nomine edita.......... 521

Cap. II. Alii Turrecrematæ loci de concilii potiori auctoritate in materia fidei ; quodque summos Pontifex erronea solemniter definire possit. De pontificia infallibilitate ludibria et cavillationes. £30

Cap. III. Antonii de Rosellis ejusdem aevi Canonistæ Eugenianarum partium sententia................. 533

Cap. IV. Sanctus Antoninus archiepiscopus Florentinus, au bona fide relatus ab anonymo auctore, qui de libertatibus Gallicani scripsit..................... 534

Cap. V. Thomas à Vio, cardinalis Cajetanus, pontificiam infallibilitatem asserit, nulla in adversarios censuræ nota : primus omnium docuit erroneam esse sententiam quæ superioritatem concilio assignet, cui repugnat Turrecremata, et Cajetani tempore Dominicus Jacobatius Cardinalis................ 533

[797]

CAP. VI. Idem Jacobatius cardinalis, pontificiæ superioritatis assertor, in infallibilitatis quæstione quid sentiat. 540

Cap. VII. De fide Petri nunquam defectura, ejusdem cardinalis loci.. 542

Cap. VIII. Bellarmini judicium : ab illo concilii Lateranensis auctoritas trepide profertur de sententia superioritatem synodis vindicante, ejusdem censuræ titubantes............... 544

Cap. IX. Bellarmini circa pontificiam infallibilitatem censura æque anceps : vis notarum ex Melchiore Cano....................... 516

Cap. X. Suarez Parisiensium de superioritate sententiam relinquit integram : ipsam suam de infallibilitate censuram infringit, falsaque ex Leone X adversus Lutherum refert..... 5. 7

Cap. XI. Andreas Duvallius Parisiensium de superioritate conciliorum sententiam, et Parisiensis Facultatis esse agnoscit, et ab omni hæresis, erroris atque etiam temeritatis nota absolvit. Pontificiam infallibilitatem non esse de fide, non modo asserit, sed etiam optimis argumentis probat................... « Soi

CAP. XII. Dominicus à sancta Trinitate, Carmelita discalceatus, libro Romæ recens excuso, docet pontificiam infallibilitatem aut superioritatem nullo Ecclesiæ decreto clare definitam : quid illud sit, cum privati doctores aliquid de fide esse dicunt, quoad se, non quoad nos ?............ 553

Cap. XIII. Recentiorum Lovaniensium aliorumque sententia, ipso progressu immodestior et aperte nimia....................... 555

Cap. XIV. Quanta sit scholasticorum auctoritas, ex Melchiore Cano constituitur, atque hinc efficitur ab omni nos erroris nota esse liberos..................... 559

Cap. XV. Aliæ notæ : quæ ad fidem pertinent paucis diluuntur : sapiens haeresin », male sonans, periculosum in fide quid sit : schismaticum à D. Strigoniensi inustum, sed ne hujus quidem nominis significatione perspecta................. 564

LIBER TERTIUS.

Quod Declaratio Gallicana ab omni censura immunis sit, ex ipso statu quæstionis demonstratur.

Caput primum. Adversarii falsa imputant Parisiensibus, ac pessime constituunt statum quæstionis : anonymus auctor Tractatus de libertatibus Ecclesiæ Gallicanæ : Papæ suprema potestas et monarchia ecclesiastica à Gersone et aliis Parisiensibus agnita : Constantiensis concilii loci à Cajetano et aliis objecti : an recursus ad concilium in extraordinariis casibus supremam Papæ impediat in ordinariis casibus potestatem ?..... 568

Cap. II. Falso imputari Parisiensibus, quod saltem in fidei causis, recursus ad Concilium semper sit necessarius... 574

Cap. III. Quod si unas vel alter Romanus Pontifex in decreto fidei aberraret, nihil fidei Romanæ, nihil Romanæ cathedræ Sedique apostolicæ noceretur.................. 576

Cap. IV. Adversarii quæstionem de superioritate Papæ ad rana redigunt ; casus hæresis evertit eorum generales regulas : Cajetani arguti© recitantur................. 577

Cap. V. Suaris labores æque irriti circa depositionem Papæ in hæresim lapsi. ........ 581

Cap. VI. Cajetani ac Suam absurda effugia, non nisi aliis absurdioribus evitari posse. Alberti Pighii sententia, quod Papa, nec ut privatus, fieri possit hæreticus : alii quoque casus, quibus Papa concilio habetur inferior..... ÇÇ3

Cap. VII. Papam etiam certum, non modo hæreticum, sed et absque [798] resi, schismaticum fieri posse Duvallius docet ex Turrecremata et Cajetano cardinalibus, eumque Ecclesiæ auctoritate statim dejiciendum............ 535

Cap. VIII. De concilii auctoritate, qua Papa teneatur in fidei causis, Duvallii locus........ 5SG

Cap. IX. Propter quæ scelera ia Pontificem animadverti possit, Canonistas fere omnes, non iisdem licet verbis, in eamdem rerum summam convenire...... 587

Cap. X. De infallibilitate, positis quæ necessario conceduntur, nullam superesse veram difficultatem : unum Albertum Pighium consentanea dixisse, sed nova, et inaudita, et fere ab omnibus spreta, in quæ tamen adversarii necessario deducuntur, si sua cohærentur tueri vellint...................... 590

Cap. XI. Ex his consequi Romanos Pontifices in hac quæstione non se commoturos, cujus rei multa sunt argumenta : primum, ex Declarationibus sacræ Facultatis, anno 1663, toto regno promulgatis, ipsis Pontificibus nihil conquerentibus...... 599

Cap. XII. Expositio Doctrinæ catholicæ illustrissimi ac reverendissimi Domini Meldensis episcopi in medium adducitur : duo Innocentii XI Brevia ad eam approbandam : his consentiens Perronii Cardinalis locus...... 603

Cap. XIII. Explosa hæreseos, erroris, ac schismatis nota, aliæ notæ excutiuntur : articulos Gallicanos neque esse temerarios, neque scandalosos, neque piarum aurium offensivos : vera pietas cum veritate et traditione conjuncta : censuræ vagæ et inconditæ : sancti Ambrosii locus : prima pars concluditur..... C07

Sancti Eusebii Romani presbyteri ac Martyris acta referuntur........ 614

MÉMOIRE

DE M. BÉNIGNE BOSSUET, ÉVÊQUE DE MEAUX,

présenté au roi,

Contre le livre intitulé : De Romani Pontificis auctoritate, etc., divisé en trois tomes in-fol. par dom frère Jean-Thomas de Roccaberti, autrefois général de l'ordre de Saint Dominique, archevêque de Valence,

I. Idée générale du livre, et de quoi le Roi se peut plaindre................... 617

II. L'auteur traite les François comme hérétiques sur l'infaillibilité du Pape.... 618

III. Il traite d'impie, hérétique et schismatique, la doctrine de l'indépendance des rois dans leur temporel........ 62Q

IV. Excès des approbateurs sur la temporalité des rois...... 622

V. Ce que disent les approbateurs sur les privilèges et les libertés de nos rois et de l'Église de France.................. 623

VI. Outrages contre la France, et manquement de respect envers le Roi, dans les approbateurs et dans l'auteur même. 62i

VII. Deux brefs du Pape à l'auteur, à la tête du tome II et du III. 623 VIII. Quel remède on peut apporter à ce livre injurieux ; trois choses proposées au Roi sous son bon plaisir : la première.................. 627

IX. Seconde et troisième chose que le Roi peut faire.                         627

X. Remarques sur ce Mémoire, et ce qu'il semble qu'on doit éviter dans cette occasion. 629

[799]

EPISTOLA CLERI GALLICANI,

PARISIIS CONGREGATI ANNO 1682

AD SS. DOMINUM NOSTRUM INNOCENTIUM PAPAM XI.

Innocentii XI ad Clerum Gallicanum responsa.... 643

Epistola Cleri Gallicani, anno 1682, in comitiis generalibus congregati, ad ad omnes prælatos per Gallias consistentes, et universum clerum..... 649

Epistola conventus Cleri Gallicani anni 1682, ad universos prælatos Ecclesias Gallicanæ. 672

DECRETUM DE MORALI DISCIPLINA,

Quod erat à clero Gallicano publicandum in comitiis generalibus anni 1682.

Pars prima decreti, continens damnandas propositiones......... 678

Pars secunda decreti, continens doctrinam oppositam damnandis propositionibus. 692 I. De affirmativæ præceptis, ac primum de fide, spe et charitate generatim- 692 II. De fide.                           694

III. De spe et charitate...... 695

IV. De charitate proximi.. 699

V. De oratione et eleemosyna............. 700

VI. De Pœnitentiæ sacramento............. 702

VII. De cultu Dei et festis observandis............ 704

VIII. De præceptis negativis, præsertim secundæ tabulæ...... 706

IX. De usura.............. 709

X. De simonia. 711 XI. De regula morum et probabilitate........... 712

CENSURA ET DECLARATIO

CONVENTUS GENERALIS CLERI GALLICANI,

CONGREGATI ANNO MDCC. IN MATERIA FIDEI ET MORUM.

Extraits des procès-verbaux de l'assemblée générale du clergé de France de 1700........ 72t

Mandatum ad Censuram et Declarationem conventus cleri Gallicani anni 1700, promulgandam in synodo diœcesana.. 737

Censura et declaratio conventus cleri gallicani.............. 740

Censura propositionum. I. De observandis Innocentii X et Alexandri VII constitutionibus circa quinque propositiones damnatas................ 744

II. De gratia................ 745

III. De virtutibus theologicis. — De fide.. 746

IV. De Dei dilectione. 748

[800]

V. De proximi dilectione.. 748

VI. De festis............... 749

VII. De homicidio..... 749

VIII. De duello.......... 752

IX. Circa castitatem.... 752

X. De furto, turpi lucro, et judicum corruptelis. 753

XI. De usura.............. 754

XII. De falso testimonio, mendacio et perjurio..... 756

XIII. De calumnia..... 757

XIV. De adiuvantibus ad flagitia..................... 757

XV. De simonia, et beneficiis conferendis.... 758

XVI. De Missæ sacrificio, et sacra communione.... 759

XVII. De Missa parochiali................ 759

XVIII. Circa confessionem sacramentalem........ 760

XIX. Circa dispositiones et absolutionem pœnitentis, et occasiones proximas..... 761

XX. De jejunio........... 762

XXI. De intemperantia.... 763

XXII. De horis canonicis. 763

XXIII. De jurisdictione et regularibus.............. 764

XXIV. De legibus principum eorumque potestate................. 765

XXV. De eleemosyna. ™6

XXVI. De obduratis. ™6

XXVII. De peccato philosophico............ ^6

XXVIII. De peccato mortali...................... ^7

XXIX. De cogitationibus sive delectationibus morosis.................. 767

XXX. De regula morum et probabilitate......... ^8

Declaratio de dilectione Dei in sacramento Pœnitentiæ requisita.................. 771

De opinionum probabilium usu... ^72

Admonitio et conclusio... "^

Epistola conventus cleri Gallicani anni 1700, ad cardinales, archiepiscopos, episcopos, et universum clerum per Gallias consistentem..... 775

Règlement pour les religieux.................. 781

Lettre aux archevêques et évêques du royaume..... 782

FIN DE LA TABLE DU VINGT-DEUXIÈME VOLUME.

BESANÇON. – IMPRIMERIE D'OUTHENIN CHALANDRE FILS.



[1] Doct. Lev., Præf.

[2] Disq., art. iv. p. 21, 22.

[3] Doct. Lovan., in fine.

[4] Cens. Arch. Strigon. Vid. in Vind. Maj. Schol. Par.

[5] Disquis., art. xi, p. 44.

[6] D. Dubois verba referam. « Timendum vobis est, inquit, ne incideritis in excommunicationem ; et consequenter debetis petere absolutionem, ad minimum eam quam canonistæ vocant ad cautelam. » (Edit. Leroy).

[7] Consul., xii, p. 69.

[8] Aug., de Don. perse., lib. II. c. xvi, n. 40 ; tom. X, col. 843.

[9] Aug., de Don. persev., lib. II, c. xx, col. 851.

[10] Vinc. Lirin., Common. I, c. xxxii ; tom. VII Bibl. Part., p. 259.

[11] Dec., dist. lxxxii, c. Error. iii.

[12] Fel. III, ep. i, ad Acac., tom. IV Conc., col. 1051.

[13] Vid. Pii IV fidei Prof.

[14] Decl. Gall., præf. et cap. i et ii.

[15] Ep. Conc. Aquilei., an. 381, tom. II, col. 999.

[16] Decl. Gall., Præf. et c. iv.

[17] Cons. Strigon. Vid. doct. Lov., p. 1 et 90.

[18] Act., xv, 18.

[19] Matth. xxviii, 20.

[20] D'Argentré, Col. Jud., act., tom. I, p. 413 ; et apud Dried., tom. III, fol. 171.

[21] D'Argentré, Coll. Jud., etc., tom. I, p. 413 ; et apud Dried., tom, III, fol. 171.

[22] Pallavicin., Hist. Conc. Trid., lib, XIX, c. xi, p. 113, edit. Antuerp., 1673.

[23] Pallavicin., ibid., cap. xiii, p. 127.

[24] Lett. de Lans., etc. Mém. pour le Conc. de Trente, p. 379, 381.

[25] Pal., loc. cit., c. xiv, p. 131.

[26] Ibid., c. xv. p. 136.

[27] Mém. pour le Concile de Trente, pag. 442.

[28] Lett. du card. de Lorr. à Bret., son secr., ibid., p. 556.

[29] Tom. XIII Conc., post sess. xxv Conc. Flor., col. 515.

[30] Duv., Tract. de sup. R. P. auct., part. iv, q. vii.

[31] Tom. XII Conc., col. 265.

[32] Doct. Lov. et Disq.

[33] Vid. tom. XII Conc.

[34] Bell., lib. II, de Conc. auct., c. xvii, et pass. Suar., de Fide ; disp. v, sect. viii, n. 5.

[35] Disq., art. ix, pag. 43. Doct. Lov., art xi, p. 69.

[36] Decr., dist. lxxviii, c. Error.

[37] Aug., de Don. persever., lib. II, c. xvi, n. 40.

[38] Is est Fra-Paolo, adeo hæreticis amicus, ut lætaretur, si quando audiret prosperum quid illis contigisse ; interim gemeret, quod sibi non liceret eorum dogmata palam profiteri. (Edit. Leroy.)

[39] Sive potius in Germaniam. Vide ejus vitæ historiam. (Edit. Leroy.)

[40] Bell., de Script. Eccle., an. 1410.

[41] Vid. ejus Vit. in edit. Dup.

[42] Bell., loc. cit.

[43] Fleury, et ille qui ejus Historiam ecclesiasticam supplevit, Joannem Parvum addicunt Franciscanorum familiæ, quod falsum esse firmis rationibus probat P. Le Mercier ipse Franciscanus. Ut ut sit, Joannes Parvus primum pro doctrina Gallicana de extinguendo schismate pugnaverat, et aliquid existimationis sibi comparaverat, quam deinde ipse violavit, libro edito, quo hanc propositionem defendit : Aurelianensem ducem juste à sicariis quos apposuerat dux Burgundionum fuisse occisum. Hanc doctrinam synodus Constantiensis hæreticam judicavit et damnavit. Haud scio utrum quisquam ante Joannem Parvum hanc parricidalem doctrinam in Ecclesiam invexerit. (Edit. Leroy).

[44] In edit. Dup., tom. I et III.

[45] Sixtus Senensis ex judaismo ad fidem conversus, ac Prædicatorum familiæ addictus, auctor est libri cui titulum fecit, Bibliotheca sacra. In eo libro exponit auctores sacrorum librorum et de liorum interpretibus fert judicium, multasque præterea quæstiones tractat. (Edit. Leroy.)

[46] Sixt. Senens., Bibl. sanct., lib. IV, p. 333.

[47] Theoph. Rayn. Mantissa, etc., p. 391.

[48] Vit. Gers., p. 171.

[49] Vid. hoc Martyr.

[50] Ant. Gers. op., p. 189.

[51] Pars. i ref., art. iv, n. 15, 16, 17.

[52] Aug., de Bapt., lib. II, c. iv, n. 5.

[53] Bell., de Conc. auct., lib. II, c. xiv.

[54] Dist. xciii, c. xxiv. Hier., tom. IV, ep. ci ; al. tom. II, ep. lxxxv.

[55] Dist. xl, c. vi.

[56] Melch. Can., de Loc. Theol., lib. VI, c. viii.

[57] Dist. xix, c. vii.

[58] Can., lib. VI, c. i.

[59] Caus., xxxii. quæst. vii, c. xviii.

[60] Dist. xxxi, c. i : Ante trien.

[61] Caus., xxvii, quæst. ii, c. xx.

[62] Lisons tout le passage, Luc, xxii, 31 et suiv. : « Le Seigneur dit : Simon, Simon, Satan a demandé de voua cribler comme le froment. Mais j'ai prié pour toi, afin que ta foi ne défaille point ; lorsque tu auras été converti, confirme tes frères. » Et comme Pierre protestait de sa fidélité jusqu'à la mort, Jésus reprit : « Je te le dis, Pierre : le coq ne chantera point aujourd'hui, que tu n'aies trois fois nié de me connaître. »

Selon ces paroles, Satan voulait cribler tous les apôtres, tous, puisque le texte sacré présente le nombre pluriel : Expetivit vos ; mais Jésus pria pour Pierre, pour Pierre seulement, puisqu'il lui dit particulièrement, employant cette fois le singulier, après l'avoir appelé deux fois par son nom propre : « J'ai prié pour toi, » pro te.

Cependant on nous dit : « La prière du Seigneur ne se rapporte pas à la foi de Pierre ou du Pontife romain, mais à la foi de l'Église catholique, qui est dite la foi de Pierre. » Comment ! pour toi ne veut pas dire pour toi. mais pour l'église catholique : dans quelle langue, s'il vous plaît, par quelle affinité d'expressions, selon quelle règle de l'herméneutique sacrée ? S'il est permis de traduire ainsi, l'Évangile n'a plus de sens, et je me charge de trouver dans tout passage toute doctrine. Et si le Seigneur a prié, non pour Pierre, mais pour l'Église universelle, c'est pareillement à l'Église universelle qu'il a dit : Confirme tes frères. Quels sont donc les frères de l'Église universelle ? Tordez les mots comme il vous plaira, je vous défie de me les nommer.

Mais « Pierre est tombé, nous dit-on partout : donc sa foi n'était pas indéfectible. » Je nie la conséquence ; car le disciple a renié le divin Maître contre le témoignage de sa foi, non par incroyance, mais par faiblesse, sous l'empire de la crainte. D'ailleurs sa chute était prédite : Le coq ne chantera point aujourd'hui que tu n'aies trois fois nié de me connaître ; et c'est après cette défection, c'est après le retour de Pierre, c'est lorsque le regard du Seigneur aura pénétré son âme, quand la grâce l'aura rempli d'un courage et d'une force invincible ; c'est alors, mais alors seulement qu'il devra « confirmer ses frères : » Tu aliquando conversus, confirma fratres tuos. Et cette considération légitime une nouvelle conséquence : c'est que Pierre est tombé comme simple mortel, comme enfant d'Adam, comme pécheur ; non comme vicaire de Jésus-Christ, comme pasteur des ouailles et des brebis, comme celui qui devait « confirmer ses frères. » Nous avons donc le droit de distinguer entre le docteur privé et le docteur public, entre le pontife parlant en particulier comme simple théologien et le pontife enseignant toute l'Église ex cathedra comme représentant le divin Maître. On se raidit vainement contre cette distinction ; les faits l'imposent impérieusement, de même que la raison.

Et que sert-il aux ennemis des Papes de recourir à la tradition ? Les autorités qu'ils invoquent ne prouvent rien, ou plutôt elles prouvent notre doctrine : voyez vous-même. Saint Thomas dit que « l'Église romaine n'a pas été dépravée par les hérétiques, » et c'est aux souverains Pontifes qu'elle le doit. Saint Bonaventura ajoute que « le Seigneur a prié, non pour que Pierre ne tombât pas, mais pour que sa foi ne défaillit point, » et c'est ce que nous disions tout à l'heure. Nicolas de Lyre enseigne que « la foi ne défaillira point jusqu'à la fin du monde, principalement dans l'Église romaine, qui a été fondée par Pierre après Jésus-Christ, » et nous aimons à le proclamer à notre tour. Les autres témoignages sont de la même force, et nous ne concevons pas qu'on ait pu se contenter de semblables preuves. Mais arrêtons-nous. Le lecteur examinera de près les paroles qui vont passer sous ses yeux ; cela nous suffit.

[63] Matth., xvi, 16.

[64] Caus., xxiv, quæst. i, c. ix.

[65] Comment. in Matth., cap. xvi.

[66] Joan., xvii, 20.

[67] Bonav., tom. II, Exp. in Evang. Luc., cap. xxii.

[68] Lyr., in Gloss. ord., tom. V ad cap. xxii Luc.

[69] Matth., xvi, 18.

[70] Je nie, pour la troisième ou la quatrième fois, le scilicet Ecclesiam. Dans le texte : Tu es Petrus, et super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam, et portæ inferi non prævalebunt adversus eam, les derniers mots, adversus eam, se rapportent aussi bien, même mieux, à petra qu'à Ecclesia. Pourquoi donc nous donner toujours, comme certaine, une interprétation qui est pour le moins douteuse ? Au reste, qu'on l'entende comme on voudra : si l'Église est inébranlable, elle le doit à la pierre qui lui sert de fondement.

[71] Tract. de auct., etc., part. iii, c. i. Inter oper. Gers., tom. ii, p. 949.

[72] Sup., cvi.

[73] Tract, de auct., etc., loc. mox cit.

[74] Ibid., c. iv.

[75] Vid. in Append., tom. I Gers.

[76] Gers., de Exam. doct. cons. i, tom. I, p. 8. Tract. An liceat in caus. fid. appel. à Papa : prop. ii et iv, tom. II, p. 307.

[77] Conc. Const., sess. iv. v, tom. XII.

[78] Dans le xive siècle, comme des prétentions rivales à la papauté déchiraient l'Europe, plusieurs docteurs enseignèrent que le Pape doit se soumettre au concile dans les temps de troubles et de schisme, où le chef légitime de l'Église n'est pas certainement connu : voilà tout. D'ailleurs on ne se laissera pas prendre par quelques phrases éparses, triées d'une main habile, isolées, mutilées, séparées du contexte, éloignées des mots qui les placent dans leur véritable jour.

[79] Alm., de Pot. Eccl. et Laic. cap. xviii : in app., tom, II Gers., pag. 1070.

[80] Maj., de Auct. conc. sup. Pap., sol. arg. Caj., ibid., p. 1444.

[81] Pigh., lib. VI, de Hierarch., c. ii.

[82] Bell. et Labb., de Script. Eccl.

[83] Is est Nicolaus Tudeschi Catinensis, Jurisconsultus celeberrimus, primum Abbas Catanensis, deinde Panormitanus Archiepiscopus, qui fuit synodi Basileensis pars maxima, et quem Bossuet saepe, ia ea tractatu, meritis laudibus celebrat. Allegatur vulgo apud Jurisconsultos sub nomine Panormitani, aut Nicolai Abbatis (Edit. Leroy).

[84] Dist. ii.

[85] Franciscus de Victoria sic dictus ab urbe regni Navarrici Victoria, in qua natus est : audivit discipulus in Universitate Parisiensi, io Salmanticensi magister docuit. Multus est in hujus viri laudes Bellarminus, quem vide (Edit. Leroy).

[86] Vid. relect. IV, de Pot. Pap. et conc.

[87] Labb., de Script. Eccl.

[88] Bell., de Conc. auct., lib. II, c. xiv.

[89] Franciscum Zabarellam Patavinum Joannes XXIII Florentinum archiepiscopum, mox cardinalem fecit. Is in concilio Constantiensi plurimum valuit auctoritate et comitio, et ipse suasor fuit dejectionis Joannis XXIII. Scripsit multa in Decretales et Clementinas. Dum Constantiæ esset, librum eddidit de Schismate, qui liber, inquit Bellarminus, de Script. Eccles., an. 1410, in Indice librorum prohibitorum... prohibitus est, donec corrigatur (Edit. Leroy).

[90] Bell., de Script. Eccles., an. 1410.

[91] Nicolaus Cusanus Brixinensis episcopus, deinde cardinalis, disciplinæ ecclesiasticæ studiosissimus fuit, et in theologia non parum doctus (Edit. Leroy).

[92] Alphonsus Tostatus scripsit commentaria copiosissima in Scripturam, quæ implent xi vol. in fol., et plurima opuscula duobus vol. Erat Tostatus magni ingenii vir, erat immensæ doctrinæ, et multæ in scribendo facilitatis (Edit. Leroy).

[93] Ibid., an. 1440.

[94] Tost., tom. XII, Defens. part. II, c. xxx, lxix, lxx, etc.

[95] Alphonsum de Castro, Theologum doctissimum, historicum mediocrem commendat, præ cæteris ejus opusculis, liber Adversus hæreses, quo eas quidem omnes confutat ; sed illas præcipue quas ultima ætas peperit. Vix ullum reperies controversiarum scriptorem, qui ad hujus auctoris brevem perspicuitatem accedat (Edit. Leroy).

[96] Bell., de R. P., lib. IV, c. ii. Vid. Alph. de Cast., lib. I Cont. hær., c. ii et seq.

[97] Odor. Rain., tom. XVIII, an. 1450, n. 11.

[98] Dionys. Cartha., edit. Col., 1532, tom. I, fol. 327. Tract. de Auct. Pap. et Conc.

[99] Dionys. Carth., part. i, art. xxvii, fol. 840, vers.

[100] Ibid., art. xxxi, fol. 341, vers.

[101] Dionys., ibid., art. xxxii, fol. 342.

[102] Id., in Evang. Luc., enarr., art. xlviii, p. 239, vers., edit. Par., an. 1536.

[103] Dion. Cart., de auct. Pap., etc., part. I, art. xxxiv, fol. 342, verr.

[104] Dion. Cart., lib. III, art. xix, fol. 370, vers.

[105] Disq., art. x, n, 132 et seq., p. 47.

[106] Rem, ut acta est, es ipso Sylvio paucis narrabimus. Cum Basileenses id quam maxime contenderent, ut Eugenius merito deponendus videretur, editis octo conclusionibus, probare conati sunt eum esse contumacem et in errore pertinacem ; quippe qui, quanquam sæpe monitus, nequaquam à proposito dissolvendo ; synodi deterreretur. Ab ea sententia Panormitanus abscessit, et dixit : se quidem credere Papam concilio œcumenico submitti oportere ; sed hanc suam opinionem haberi non posse pro certo fidei dogmate, cum expresse non legeretur in Symbolo, neque etiam in determinationibus Ecclesiæ. Tunc Amedeus de Talanc, archiepiscopus Lugdunensis, Panormitani sententiam longa oratione confutavit, quam sententiam Ludovicus de Bacheinstein protonotarius defendendam suscepit ; atque inde gravis exorta est inter Patres altercatio, qua factum est ut, à se invicem divisi, plerique discederent (Edit. Leroy).

[107] Æn. Sylv., de Gest. Basil., lib. I, p. 37.

[108] Disq., n 137.

[109] Labb., de Script. Eccl.

[110] Adriani VI Epitaph., tom. XIV Conc., col. 401.

[111] Adr., in IV Sent., quæst. de Confirm.

[112] Bull. Pii II, Retract., tom. XIII Conc., col. 1407.

[113] Labb., de Script. Eccl.

[114] Doct. Lov., art. l, p. 59.

[115] Mel. Can., lib. IV, c. i. Bell., de R. P., lib. IV, c. ii.

[116] Bell., de Script. Eccl., an. 1500.

[117] Part. I, Ref. arg., etc., art. xv, n. 159, p. 82.

[118] Part. I, ibid., n. 156, 157, 160.

[119] Farvac. Opusc. de Conf., quæst. iv. Pallav., lib IX, c. vii, n. 11, 12.

[120] Vid. post tom. III, Joan. Dried., fol. 170.

[121] Lat., Def. cens. Lov. admon. et epist. dedic.

[122] Vid. hanc præf.

[123] Part. I, Refut., etc., art. xv, p. 70, et pass.

[124] Doct. Lov., p. 2 et seq.

[125] Lat., de Var. quæst., tit. An Prim. R. P. sit à Christo ; edit. Lov., 1550, fol. 88, 89.

[126] Aug., lib. IV, ad Bonif., tom. X, col. 492.

[127] Doct. Lov., p. 4, 5. Lat. adv. Tynd., lib. III, tit. ult., fol. 194, vers.

[128] Id., de Var. quœst., fol. 87.

[129] Doct. Lov., art. ii, p. 69, 70. Lat., de Prim., cap. iv, fol. 81, 82.

[130] Conc. Const., sess. viii.

[131] Doct. Lov., art. i, p. 10, 11.

[132] Dried., de Eccl., etc., fol. 233, vers.

[133] Matth., xxviii, 20.

[134] Ibid., xvi, 18.

[135] Dried., loc. cit.

[136] Mox dixit Driedo hæc doceri non pertinaciter. Ergo ille pugnantia loquitur (Edit. Leroy).

[137] Dried., ibid. Vid. Doct. Lov., art. i, p. 12.

[138] Traduisons : « La foi et la primauté ne défailliront point dans la ville de Rome, dans le diocèse de Rome, dans le territoire de Rome. » Car, ainsi qu'on va nous le dire dans un instant, « si un Pape, usant mal de son office, enseignait quelque chose, même par un décret dogmatique, contre la foi » tout le peuple romain ne devrait pas pour autant défaillir avec lui... La défection d'un pape, quelle qu'elle fût, ne saurait nuire à la ville de Rome et au diocèse de Rome, au point qu'il devint nécessaire de transférer ailleurs le siège de Pierre. »

Ainsi le Seigneur, malgré l'assurance la plus formelle, n'a pas prié pour Pierre, mais pour la ville de Rome, pour le diocèse de Rome, pour le territoire de Rome. Ce n'est donc pas le successeur de Pierre, chargé de « confirmer ses frères » dans la foi, qui doit garder le dépôt de la vraie doctrine ; c'est le peuple de Rome, la ville de Rome, le territoire de Rome. Et c'est encore ce territoire, cette ville, ce peuple qui est infaillible ; et non pas le représentant de Jésus-Christ, le chef des successeurs des apôtres, celui qui doit « paître les agneaux et les brebis. » Voilà les conséquences qu'il faut dévorer, quand on veut remplacer les souverains Pontifes par le territoire romain !

[139] Populus Romanus suis infensus Pontificibus, qui Avenione degebant erat propensior ad Papæ decretum eliam optimum respuendum, ne illi addictus, quam ad malum recipiendum ut ia illo colendo studiosus videretur. (Edit. Leroy.)

[140] Dried., ibid., Doc. Lov., art. i, p. 18.

[141] Dried., ibid., c. iv, fol. 240.

[142] Doct. Lov., art. i, p. 13, 14.

[143] Judoc, Ravest., Apol. cont. Illyr., c. x.

[144] Art. Lov., post tom. III. Dried., p. 170, 171.

[145] Sup., c. i.

[146] Art. Lov., xxi.

[147] Sup., cap. xv.

[148] D'Argent., etc., tom. I, p. 413 ; et post tom. III Dried., pag. 171, vers.

[149] Sup., c. xii.

[150] Ibid.

[151] Vid. Doct. Lov., art. i, p. 39.

[152] Dried., tom. IV, de Libert. Christ., lib. I, c. ix, p. 31.

[153] Id., de Script., etc., lib. IV. c. iv, fol. 240. Vid. Doct. Lov., art, ii, p. 72.

[154] Dried., de Libert. Christ., lib. I, cap. xiv, cons. ix, fol. 40, vers.

[155] Gers., tom. I, p. 419.

[156] Id., loc. cit. fol. 40.

[157] Doct. Lov., art. ii, p. 72.

[158] Dist. xl, c. vi. Dried., loc. cit.

[159] I Tim., v, i.

[160] Dried., loc. cit.

[161] Maj., de Auct. conc. sup. Pap., etc., in app., tom. II. Gers., p. 1139, 1140. et Tract. de Eccl., ibid., p. 1145.

[162] Doct. Lov., art. ii, p. 72.

[163] Dried., de Script., etc., lib. IV, c. iv, fol. 240.

[164] Dried., ibid. Doct. Lov., pag. 71.

[165] Dist. xix, cap. ix.

[166] Turrec., Apol., seu Resp. ad Basil., tom. XIII Conc., col. 1701.

[167] Turr., ibid., col. 1701, 1702.

[168] Petr. de Mont., Tract. de Monarch. in app. ii Conc. Labb.

[169] Bull. Eug. IV, tom. XII Conc., col. 537.

[170] Turr., ibid., col. 1702.

[171] Turr., sum., ed. Venet., 1560, fol. 352, vers.

[172] Ibid. fol. 353.

[173] Bernardus Compostellæ, qui tertius numeratur Decretalium collector, vixit XIII sæculo. Is Decretalium priores libros commentariis illustravit, quinque libris quæstiones addidit, ac præterea quorumdam aliorum librorum auctor ipse est.

[174] Archidiaconus Bononiensis (Guido Basius), qui Gratiam Decretum commentatus est, vulgò allegatur sub eo nomine, Archidiaconus, ut Joannes Antonius de S. George, Præpositus Mediolanensis, ac deinde cardinalis Alexandrinus, alter Decreti commentator, sub illo nomine, Præpositus (Edit. Leroy).

[175] Doc. Lov.

[176] Vid. supra, cap. i.

[177] Turr., lib. IV, part. ii, c. xvi, fol. 388.

[178] Id., lib. II, c. cxii , fol. 260, mal. 268.

[179] Id., lib. IV, c. xviii, xix, xx, et pass. Vid. lib. II, c. cix, fol. 252, et pass.

[180] Anton., de Ros. Monar., part. iii, c. vii ; Gold., tom. I, p. 252.

[181] Ibid., c. xxvii, p. 446.

[182] Ibid., p. 443.

[183] Anton., Summ. Theol., part. iv, tit. viii, c. iii, § v, p. 138, edit. Ven., 1582. Et Anon., de Libert., lib. VII, c. xiii, n. 114.

[184] Anton., p. 410.

[185] Ibid., ubi suprà, p. 415, 416.

[186] Ibid., p. 417.

[187] Anton., ubi supra, p. 418.

[188] Anton., ubi supra, p. 208.

[189] Ibid., ubi supra, p. 138.

[190] Cajetan., in II-II S. Thom., q. i, art, x.

[191] Turr. Apol. ad v. Basil., tom. XIII Conc., col. 1709, 1712.

[192] Jacob., de Conc., lib. V, p. 201, in altera app. Conc. Labb.

[193] Id., lib. IV, p. 143.

[194] Id. lib., VI, p. 238.

[195] Ibid., p. 240.

[196] 'Jacob., lib. VI, p. 240, 329.

[197] Id., lib. IX, p. 389.

[198] Ibid., p. 390.

[199] Doct. Lov., art. i, p. i, 54.

[200] Jacob., lib. IX, p. 389.

[201] Le disciple va réfuter le maître : « II faut pourtant, dit l'éditeur de la Défense dans une note de la traduction française ; il faut avouer que Jacobatius dit beaucoup de choses qui sentent l'infaillibiliste le plus outré : car n'est-ce pas soutenir expressément l'infaillibilité du pape, que d'assurer qu'il peut seul tollere constitutionem frequens in concilio Constantiensi editam ; qu'il peut tollere constitutionem antiquam à concilio editam, et novam edere forte sibi favorabilem et Romanis Pontificibus pro tempore-, il ajoute, et de nuda voluntate et potestatis plenitudine, si ista statueret, crederet servandam esse sententiam Papæ. D'ailleurs il répète sans cesse qu'il n'est pas vraisemblable que le Pape puisse errer. » La Défense renferme beaucoup de jugements hasardés, pour ne rien dire de plus.

[202] Jacob., lib. VI, p. 239.

[203] Id., lib. IX, p. 421.

[204] Lib. VI, p. 242.

[205] Ibid., p. 238.

[206] Bell., lib. II, de Conc. auct., c. xvii.

[207] Bull. Leon. X, in Conc. Lateran., sess. xi ; tom. XIV, col. 321.

[208] Bell., loc. cit.

[209] Jamais, dans aucun de ses autres ouvrages, l'illustre auteur n'a joué de cette sorte sur la pointe d'une aiguille. Qu'y a-t-il là de si ridicule ? Fere de fida veut dire clairement, expressément, près de la foi, qui touche à la foi. Qu'on ne s'y trompe pas : loin de prêter à la plaisanterie ; fere de fide parle à la conscience un langage sérieux.

[210] Bell., de R. P., lib. IV, c. ii.

[211] Id., de Script. Eccl.

[212] Melch. Can., de Loc. Theol., lib. V, c. v.

[213] Id., lib. VIII, c v.

[214] Suar., de Fid., disp. v, sect. vii, n. 11.

[215] Ibid., sect. viii, n. 4.

[216] Tout ce chapitre roule encore sur un seul mot. On nous demande : Qu'est-ce que ce hoc tempore ? quand est-ce qu'il a commencé ? quelle époque embrasse-t-il ? La réponse est facile.

Les peuples et les Pères avaient professé, dans tous les temps, la suprématie et l'infaillibilité du vicaire de Jésus-Christ. Dans le xive et le xve siècle, lorsque les scandales des antipapes et les commotions du schisme vinrent effrayer le monde, les docteurs tournèrent, pendant cette sorte d'interrègne de la papauté, leurs espérances vers le corps des évêques, et plusieurs enlevèrent en France, quoique d'une main tremblante, la supériorité et l'infaillibilité pour les conférer au concile œcuménique. La justice et la paix bannirent le trouble et l'usurpation ; le légitime successeur de Pierre parut sur le trône apostolique entouré d'honneurs et d'hommages, et de droits incontestables et tout ensemble incontestés ; la vérité frappa tous les regards, et l'ancienne croyance reprit son empire dans Les intelligences.

Qu'est-ce donc que le hoc tempore de Bellarmin ? à quelle époque se rapporte-t-il ? Il se rapporte au xive et au xve siècle, au temps du grand schisme d'Occident.

[217] Bull. Leon. X cont. Luth., tom. Conc., xiv, col. 290.

[218] Ibid., col. 393.

[219] Decl. Cler. Gall., c. iv.

[220] Duvall., Elench., p. 9.

[221] Duvall., Elench., p. 68.

[222] Id., p. 105.

[223] Id., de Sup., etc., part. iv, q. vii, viii, p. 438, 542, 550, 582.

[224] Id., part. ii, q. i, p. 210, male 102.

[225] Duvall., de Sup., etc., part. ii, quæst. 1, p. 211.

[226] Ibid., p. 213.

[227] Disq., art. x, n. 143 ; part. i, refut. arg., art. xiv, n. 139, et pass. et in Doct. Lov.

[228] Pourquoi s'acharner, je le demanderai toujours, à prouver une chose que personne ne conteste, savoir que l'infaillibilité du souverain Pontife n'est pas rigoureusement de foi, qu'ainsi les Parisiens, comme l'illustre auteur appelle les Gallicans, ne sont pas formellement hérétiques ?

[229] Dominic. à S. Trin., Bibl. theol., tom. III, lib. iii, sect. IV, c. xvi, n. 54.

[230] Pacian. Barcin. episc., ep. iii, tom. IV Bibl. Patr., p. 309.

[231] Fel. III, ep. ad Acac., tom. IV Conc., col. 1051.

[232] Dominic., etc., loc. cit., sect. v, c. xi.

[233] Tapp., Orat. theol., iii, Doct. Lov., art. i, p. 6, 7.

[234] Wigg., de R. P., dub. v, n. 177. Doct. Lov., p. 39.

[235] Stapl., Relect. Schol., confr. iii, q. iv, art. unic. ; Doct. Lov., p. 29.

[236] Wigg., de Conc., dub. iii, n. 75 ; Doct. Lov., p. 29.

[237] Stapl., Controv. vi, q. iii ; Doct. Lov., art. ii, p. 62.

[238] Christianus Lupas seu Wolf, Yprensis, Ordinis Eremitarum S. Augustini, vir plurimæ doctrinæ et exquisiti judicii, in hoc uno reprehendendus esse videtur, quod cum sit in opiniones Ultramontanas propensior, quæstiones quæ vulgo ab Ultramontanis defenduntur, non eo animo sedato lenique tractat, quo cæteras solet.

[239] Nicolaus Cevoli suo libro titulum hunc magnificum juxta et ridiculum fecit : Antigraphum ad clerici Gallicani de Ecclesiastica potestate Declarationem, optimo, maximo summeque Pontifici, Christi Vicario Innocentio X !, Urbis et Orbis Domino, cœlorum, terrarum, inferorumque janitori unico, fideique oraculo infallibili, humiliter dicat, consecrat, præsentat Nicolaus Cevoli ex Marchionibus de Carretto, etc. (Edit. Leroy).

[240] Cevoli, Antig., etc., p. 184 et seq.

[241] Melch. Can., lib. viii, c. v, p. 320, 329.

[242] Ibid., c. iv, p. 317.

[243] Ibid., c. v, p. 320.

[244] Ibid., p. 323, 324.

[245] Melch. Can., ibid., c. iv, p. 317.

[246] Ibid., c. v, p. 324.

[247] Is est episcopus ille Mimatensis, canonistarum xiii sæculi facile princeps, qui Speculator dictus est, edito nempe libro, cui titulum fecerit : Speculum Juris. Observandum est Durandi nomen, in allegata Decretali nusquam, reperiri, et hanc esse damnatam propositionem ; « Quia Pagani circa plures insimul feminas affectum dividunt conjugalem utrùm post conversionem omnes, aut quam ex omnibus volunt retinere valeant, non immerito dubitatur. » (Edit. Leroy).

[248] Melch. Can., ibid. Vid. Decr. Greg. IX, lib. IV, tit. ix, c. viii.

[249] Can., ib. viii. c. v, p. 321.

[250] Ibid., c. iv, p. 318.

[251] Ibid., lib. XII, c. vi, p. 492.

[252] Can., lib. VIII, c. v, p. 320.

[253] Can., lib. VIII, c. v, p. 319.

[254] Ibid., lib. XII, c. vi, p. 493.

[255] Gers., tom. I, p. 22, 23.

[256] Gabriel Biel, savant scholastique, enseigna longtemps la philosophie et Ia théologie à l'université de Tubingue, qui nous a donné le plus grand théologien de ce siècle, l'illustre auteur de la Symbolique, et qui compte encore Hefele et Kuhn parmi ses professeurs. Gabriel Biel a publié des Commentaires sur les livres des Sentences et une Exposition du Canon de la messe, etc. — Notre auteur vient de dire : « Gerson a pris cette proposition dans Gabriel Biel ; » c'est, au contraire, Gabriel Biel qui l'a prise dans Gerson. Mille négligences nous disent partout que Bossuet ne destinait pas la Défense à la publicité.

[257] Gabr. Biel., in iv sent., dist. xiii, q. ii, art. iii, dub. 1.

[258] Can., lib. XII, c. xi.

[259] Vid. d'Argentré, etc., Vern. Def., etc., p. 247.

[260] Repl. de Dupe., p. 545, edit. 1622.

[261] Gens. Strig., in Vind. Schol., etc.

[262] Anon., de Libert., etc., lib. V, c. v, vi, xi, xv, xvi, et pass.

[263] Anon., ibid., c. v, n. 13.

[264] Tous les catholiques, ceux qui attaquent les prérogatives da saint Siège comme ceux qui les défendent, reconnaissent que le concile ne peut exister sans le Pape, puisque le Pape doit convoquer, présider et confirmer le concile. Mettez d'un côté six cents évêques contre le Pape, de l'autre cent évêques avec le Pape: là, vous aurez un conciliabule destitué de toute autorité; ici, vous serez obligé de reconnaître un véritable concile revêtu du pouvoir souverain. Donc, point de concile sans Pape: par conséquent, point de concile au-dessus ni à l'encontre du Pape. Le Pape et les évêques réunis en concile forment un seul corps: pourquoi séparez-vous le chef des membres? Le successeur de Pierre et ses frères sont unis comme le Père et le Fils: pourquoi les divisez-vous? Ah! pourquoi brisez-vous les liens de foi et de charité que le souverain Pasteur a jetés autour de son bercail ?

[265] Cajetan., de Auctor. Pap., c. i ; post tom. in Comm. in Summ. S. Thom. ; n. 6.

[266] Bull. Martin. V Inter cunctas, tom. XII Conc., col. 265.

[267] Disq., art. iv, pag. 21.

[268] Cajet., loc. cit., c. vii.

[269] Gers., de Potest. Eccl., cons. x ; tom. II, p. 239 ; et concl. ii, p. 239, 256.

[270] Id., Iract. de Aufer. Pap., cousul. viii ; ibid., p. 213.

[271] Gers., de Potest. Eccl., loc. cit.

[272] Vid. P. Alliac., inter op. Gers.

[273] Disq., art. viii, n. 107, 108, 109, 110 et seq., p. 38, 39. Vid. etiam part. refut., etc. p. 78.

[274] Tout ce chapitre, comme ceux qui vont suivre, comme cent autres, repose uniquement sur ces mots : Mais si le Pape juge mal une question de foi ; mais s'il enseigne une erreur fondamentale, mais s'il tombe dans l'hérésie... Grâce à la force de la vérité, malgré votre incomparable génie, je vous arrête, comme je l'ai déjà fait, d'un seul mot : Vous tombez dans une pétition de principe. Tous les catholiques par toute la terre, tous si j'en excepte une seule catégorie dans un seul pays, se contient dans la prière et dans les promesses, et dans l'institution du divin Maître ; ils croient que le successeur de Pierre, enseignant du haut de la chaire pontificale, ne peut tomber dans l'erreur. Quand donc vous venez nous dire sans cesse : Mais si le Pape juge mal une question de foi..., vous supposez ce qui est en question. Mais j'accepte pour un instant votre supposition, et je vous demande à mon tour : Si le Pape tombe dans l'erreur, s'il enseigne une fausse doctrine, s'il sape l'Évangile par la base, qu'est-ce qui sauvera l'Église ? Vous nous l'avez déjà dit et vous le répétez ; Ce sera la chaire de Pierre la ville de Rome, et le territoire de Rome. Or qu'est-ce que cela, si vous ôtez le Pape ? Pour parler clairement et sans figure, la chaire de Pierre, c'est un fauteuil ; la ville de Rome, c'est un amas de pierres ; le territoire romain, ce sera tout ce que vous voudrez, moins le Père et le docteur des chrétiens. Et c'est cela, non le successeur de Pierre, vicaire de Jésus-Christ ; ce sont ces choses inanimées qui doivent arracher l'Église de l'erreur et la ramener à la vérité ! O mon sauveur Jésus-Christ, je vous en conjure par les mérites de Pierre, le prince de vos apôtres, faites que les enseignements de votre représentant sur la terre nous préservent des séductions et de l'aveuglement de l'erreur.

[275] Sup., lib. I, c. xv.

[276] Turr., de Eccl., lib. II, cap. c.

[277] Cajet., de Comp. Pap. et Conc., loc. cit., et pass.

[278] Dist. xl, cap. vi.

[279] Cajet., ibid., cap. xvii, xviii et seq., p. 19 et seq.

[280] Gers., tract. An liceat appellare à Papa,, tom. II, p. 305.

[281] Caj., de comp., etc., cap. xx.

[282] On n'a pas oublié que, dans cette question, tous les raisonnements de l'auteur reposent sur la supposition impossible que le Pape, enseignant ex cathedra, comme chef de l'Église, peut tomber dans l'erreur. Quelles que soient les explications des théologiens, nous répondons à tout d'un seul mot, en niant l'hypothèse.

[283] Caj., de comp., etc., cap. xxi.

[284] Suar., de Fid., disp. x, sect. vi, n. 9.

[285] Id., n. 10.

[286] Pigh., Assert. Hierarch. Eccl., lib. VI, c. xiv, xvi.

[287] Ibid., c. xviii.

[288] Pendant la captivité du Pape, l'Église attend ou sa liberté pour recevoir ses enseignements, ou sa mort pour lui donner un successeur. Et, puisqu'on ne recule devant aucune hypothèse, dans le cas de démence, ou l'Église attendrait encore, ou elle nommerait un nouveau Pape comme dans la vacance du siège. Où voyez-vous la supériorité du concile ?

[289] Duval., de Supr. R. P. potest., part. iii, quæst. ix, p. 433.

[290] Duval., part. iv, q. vi, p. 525.

[291] Dom. Soto, in iv Sent., dist. xx, q. i, art. iv ; Duval. loc. cit., p. 531 et seq.

[292] Gloss., in cap. Si Papa, dist. xl.

[293] Duval., loc. cit., part. i, q. ii, p. 88. Jacob., lib. V, VII, IX, pass. Vid. in alter. Append. Labb.

[294] Jacob., lib. V.

[295] Tit., iii, 10.

[296] II Thess., iii, 6.

[297] I Cor., v, 11.

[298] Luc., xxii, 32.

[299] Matth., xvi, 18.

[300] Qu'on remarque ce passage : Le souverain Pontife peut-il enseigner l'erreur comme chef de l'Église ? Cette question est controversée entre les catholiques ; les uns affirment, les autres doutent, plusieurs nient. Néanmoins, dans ce doute et cette incertitude, au milieu de ces disputes et de ce conflit, on avance partout la négative comme sûre et certaine, comme incontestable et incontestée.

[301] Aug., de Corrept. et Grat., c. viii, n. 17 ; tom. X, col. 759.

[302] Cajetan., Comm.

[303] Duval., de Sup. R. P. pot., part. iv, q. viii, p. 211, edit. 1614.

[304] Disq., art. i, n. 7.

[305] Ibid., n. 9. Resp. Steph. II, cap. ii, tom. II Conc. Gall., pag. 14.

[306] Nicolas Dubois et les auteurs nommés dans le texte parlent du souverain Pontife comme théologien particulier, non comme docteur public, parlant à l'Église universelle.

[307] Steph. II, ibid., c. xi.

[308] Greg. II, Epist. ix ; tom. I Conc. Gall., p. 519, 520.

[309] Dist. xxxii, q. vii.

[310] Vid. Decr. Greg. IX, lib. IV, tit. xix, de Divort., c. vii, Quanto.

[311] Toutes ces accusations contre les papes ont été réfutées d'une manière victorieuse, et réfutées, le plus grand nombre, par des protestants. On sait cela : nous n'avons pas besoin d'insister.

[312] Pigh., lib. VI. cap. xiv, xvi.

[313] Dist. xl.

[314] Melch. Can., lib. VI, cap. xxiii.

[315] Duval., part. iv, q. vii, viii.

[316] Vid. apud D'Argentré, tom. III, pag. 90 et seq.

[317] Exp., art. xxi.

[318] Du Perr., Repl., etc., ep. à Casaub.

[319] Ibid., lib. IV, p. 745.

[320] Expos. Avert., edit. 1679.

[321] L'auteur parle de l'Exposition dans cette partie de son ouvrage comme tierce personne, tandis qu'il en a parlé en son propre nom dans la Dissertation préliminaire ; c'est pour cela qu'il l'élève ici plus haut qu'il n'a fait précédemment. Mais pourquoi attache-t-on tant de prix à l'approbation du saint Siège, et pour quoi fait-on tant d'efforts pour prévenir la censure de la Déclaration gallicane ?

[322] Remarquez-le bien : « La doctrine gallicane est connue dans l'Église au moins depuis trois siècles. » Trois siècles ! qu'on se le dise ! Trois siècles de troubles, de désordres, de commotions violentes, de crimes et d'erreurs ! Antiquité respectable, commençant au schisme d'Occident, et traversant la réforme de Luther pour aboutir à la fameuse Déclaration ! Pourquoi donc nous a-t-on rappelé vingt fois le mot de Vincent de Lérins : Quod semper, quod ubique, quod ab omnibus ?

[323] Melch. Can., lib. XII, cap. ii.

[324] Oth. Fris., lib. VI, c. xxiii.

[325] Vid. tom. IV Conc., col. 1340.

[326] La confirmation n'existe que dans le texte falsifié de ce grand Pape : nous l'avons montré plus haut.

[327] Baron., ann. 863, tom. X, p. 777.

[328] Coroll. Antigr.

[329] Amb., de Fide, lib. i, c. xviii, al. viii ; tom. II, col. 467.

[330] In plerisque manuscriptis codicibus hujus Defensionis, quos omnes diligenter evolvimus, reperimus post cap. xxxiv, lib. IX, caput unum integrum ab ipso auctore deletum. Nam vir eliquatissimi judicii, postquam acta sancti Eusebii à Monbritio relata diligentius introspexit, facile intellexit ea illa esse, quæ, aut nullius, aut infirmæ admodum auctoritatis apud doctos haberentur. Quapropter statueramus obsequi Bossuet voluntati, et caput illud omnino omittere ; sed ne quis queri posset de omisso illo capite, quod etiam extat in editione hujus operis anni 1730, illud ad calcem hujus appendicis adjecimus (Edit. Leroy.)

[331] Baron., tom. III, n. 357.

[332] Vid. hæc act. ap. Baluz, Misceli., tom. III p. 141, 142.

[333] Ambr., Serm. cont. Aux. post epist. xxi, n. 37 ; tom. II, col. 874.

[334] Ephes., iv, 5.

[335] Roccaberti, dominicain espagnol, fut provincial d'Aragon, général de son ordre, archevêque de Valence, vice-roi de cette ville et grand inquisiteur de la foi. Ses principaux ouvrages sont, d'abord celui dont on vient de voir le titre, de Romani pontificis auctoritate ; ensuite la Bibliotheca pontificia : vaste recueil de différents traités composés par différents auteurs sur l'autorité et l'infaillibilité du souverain Pontife, 21 volumes in-folio. Innocent XII lui adressa deux brefs qui louent, comme nous le verrons, « la diligence, l'étude, l'affection, le zèle, l'érudition et l'esprit que l'auteur emploie à l'avancement du saint Siège. »

Dans le Mémoire que nous allons lire, Bossuet proposa deux choses au roi : la première, de défendre l'ouvrage de l'Autorité du Pontife romain ; la seconde, de demander au pape des explications sur les brefs donnés à l'auteur. Le parlement, dans un arrêt du 20 décembre 1696, défendit la vente des ouvrages de Roccaberti ; mais le Pape ne donna, dit le cardinal Bausset, aucune explication satisfaisante.

[336] Tom. I, lib. i, præf., p. 1.

[337] Tom. I, lib. i, c. i, n. 5, 6, 7, 8, 9.

[338] Ibid., n. 16.

[339] Præf., tom. i.

[340] Tom. I, Præf., n. 31.

[341] Tom. III, lib. i, Præf.

[342] Ibid., c. i.

[343] Tom. III, lib. i, cap. ii, n. 52, 73.

[344] Ibid., n. 59.

[345] Approb. colleg. Salamantic., tom. II.

[346] Approb. Col. Ilerd. Carmel. Discalc., tom. II.

[347] Ibid., Approb. de Jean Goyri, etc.

[348] Tom. III, Censura Kier. Monterd.

[349] Tom. II, appr. Compl. ord. in Beat. Mar. de Merced.

[350] Loc. mox cit.

[351] Approb. Lud. Tarr., è Societ. Jes., tom. II.

[352] Epist. dedic., tom. III.

[353] Præf., tom. I. N. sur la Régale.

[354] Tom. II, Approb. Isid. Aparacii Gilart., etc.

[355] N. sur le Turc.

[356] Cens. Complut., tom. II.

[357] Le Père Jean Cerle, chanoine régulier de la cathédrale de Pamiers, et précenteur de cette Église, avait été élu par le Chapitre, vicaire-général du diocèse, le siège vacant par la mort de M. Caulet. La Cour était alors irritée contre ce Chapitre, à cause de son opposition aux droits de Régale que te roi prétendait avoir sur tous les archevêchés et évêchés de son royaume. Ce fut ce qui engagea M. Joseph de Monpezat de Carbon, archevêque de Toulouse, à procéder contre les Pères Certe et Charlas, vicaires-généraux : il déclara nulle leur nomination, et nomma en leur place un autre grand-vicaire. Le frère Cerle en appela au saint Siège, qui confirma sa nomination. Le Parlement de Toulouse, sur les ordres du roi, le condamna à avoir la tête tranchée ; ce qui fut exécuté en effigie dans les villes de Toulouse et de Pamiers (Edit. Leroy).

[358] Epistola concilii Milevitani ad papam Innocentium: inter epistolas S. August., epist. clxxvi.

[359] Goffridus Vindocinensis, Opusculo iv. Ivo Carnot. Ep. lx.

[360] S. Bernard., Epist. ccxix.

[361] Ivo Carnot. Epist. ccxxxviii.

[362] S. Bernard., Ep. ccxix.

[363] Gelasius papa, Ep. viii. ad Anastasium imp.

[364] Zachar., vi, 12 et 13.

[365] S. Bernard., Tract. de Præcep. et Dispensat., cap. iv.

[366] S. August., Epist. clxxxv, n. 45.

[367] Ibid.

[368] Ivo Carnot., Ep. ccxiv.

[369] Cap. xii.

[370] Tertull., de Virginib. veland.

[371] Goffridus Vindocin. Opusc. IV.

[372] Lib. XI, Epist. xlvi.

[373] Epist. ad Gennadium presbyterum et archimandritam.

[374] Lib. I, Epist. cxc.

[375] Lib. III, Epist. xi.

[376] Ibid., Epist. cvii.

[377] Raynaldus ad ann. 1337, n. 17.

[378] Histoire du différend de Boniface VIII et de Philippe le Bel, p. 73 et 93.

[379] Histoire du différend de Boniface VIII et de Philippe le Bel, p. 78 et 93.

[380] Confess., lib. XII, cap. xvi.

[381] Ivo Carnotensis, Epist. cxc.

[382] II Cor., i, 17.

[383] Ivo Carnot., Ep. cxc.

[384] Cant., i, 5.

[385] Psal. cxviii, 46.

[386] Ezech., xiii, 5.

[387] Epist. xlii.

[388] De Considerat., lib. II, c. viii.

[389] I Cor., vii, 31.

[390] II Cor., i, 12.

[391] On appelait procuration la réception que les vassaux étaient obligés de faire à leurs seigneurs, lorsqu'ils venaient sur leurs terres. Ces procurations qu'on appelait aussi gîtes, se commuaient quelquefois eu une certaine somme d'argent. Dans les monastères où l'abstinence de la chair était établie, on était expressément dispensé d'en servir à ceux qui avaient droit de procuration. Voyez le Glossaire de du Cange (Edit. Leroy.)

[392] Brev., pag. 216.

[393] Ibid.

[394] Brev., pag. 217.

[395] Brev., pag. 217.

[396] Epist. xxxv.

[397] Epist. cxliv.

[398] Lab., tom. X, can. xvii, col. 508.

[399] Epist. cxc.

[400] Brev., pag. 216.

[401] Eccles., iii. 8.

[402] M. Bossuet a mis ici en marge de son manuscrit ces mots : « Préoccupé par une opinion universelle sur son droit. » (Edit. de Deforis.)

[403] Epist. ccxiv.

[404] Epist. xvii ad univers. Episc. per Sicil. constit.

[405] On lit ici en marge du manuscrit ces mots également écrits de la main de M. Bossuet : « Remarquez que le Pape ne dit rien de tout ceci dans ses brefs ; » nous, mieux instruits, avons toutché là où est le grand mal. » (Edit. de Déforis.)

[406] S. Cypr., lib. de Unit. Eccl.

[407] Matth., xviii.

[408] Ephes., iv.

[409] I Cor., i.

[410] I Tim., iv ; Tit., ii.

[411] Act., xx.

[412] Prov., xxii.

[413] S. Cyp., lib. de Unit. Eccl.

[414] S. Aug., Ep. xliii.

[415] Luc., vi.

[416] S. Cyp., de Unit. Eccl.

[417] S. Bern., lib. III. Cons.

[418] S. Leo. Ep. xxxix ad Th. Aug.

[419] Epist. Synod. Conc. Const. i, ad Conc. Rom.

[420] Bossuet composa ce Décret comme Pascal avait composé les Provinciales, avec des propositions que des mains habiles et peu bienveillantes tirèrent d'un grand nombre de volumes in-folio.

Plusieurs de ces propositions, telles qu'on les présente, séparées du contexte, prises comme des décisions pratiques, et non comme des théorèmes purement spéculatifs, sont à la vérité d'un laxisme injustifiable ; mais la condamnation d'autres propositions respirent un rigorisme non moins répréhensible. Les calvinistes et leurs neveux les jansénistes criaient à la morale relâchée, et les censeur entendaient de leur siège ces clameurs poussées par cent voix éloquentes.

L'assemblée de 1682 devait porter ses délibérations sur le projet de décret rédigé par Bossuet ; elle n'en eut pas le temps. Trouvant son clergé d'une extrême docilité et ne voulant point de déclaration trop gallicane, Louis XIV coupa court aux discussions ; suspendue depuis le 9 mai, l'assemblée entendit le 23 juin la lecture de la lettre qui prorogeait indéfiniment sa session.

Le projet, revu et augmenté, sous le nom de Censura et declaratio, fut soumis à l'assemblée de 1700, qui le ratifia. On verra cela plus loin.

Nous croyons inutile de donner le nom des auteurs qui avaient avancé les propositions censurées. Louis XIV, plus charitable et plus prudent que les membres de l'assemblée, défendit de les publier en 1700.

[421] Isa., i, 22.

[422] Ephes., vi, 17.

[423] Ezech., xiii, 18 et seq.

[424] Marc. ix, 43.

[425] Convent. Cleri Gallic. 1655. Epist. ad Episcop., etc., præfixa editioni libelli cui titulus : Instruct. de saint Charles aux confesseurs.

[426] Decret. Alex. VII. 24 Septemb. 1665, in præfat.

[427] Numerus margini appositus eas indicat propositiones quas clerus Gallicanus, in comitiis anni 1700, censura notavit, et quo sint ordine damnatæ, duabus quandoque in unam coactis.

[428] Le dictionnaire de l'Académie traduit ainsi ces mots : « Contrat ou marché usuraire, par lequel un marchand vend très-cher à crédit ce qu'il rachète aussitôt à très-vil pris, mais argent comptant.

[429] Psal., xxxiii, 14.

[430] Tit., ii, 14.

[431] Matth., xxv, 30.

[432] Luc., xiii, 7.

[433] Part. i, c. i, ii et iii.

[434] Matth., xxv, 26, 28.

[435] Part. i, loc. cit., et speciatim advers. prop. i, 2, 3, 12, 13, 14, 139.

[436] Psal., i, 2.

[437] Psal. xviii, 3.

[438] I Cor., iv, 4.

[439] Advers. prop. 5, 6, 7, 9.

[440] Matth., xvi, 17.

[441] Joan., xiv, 1, 6.

[442] Ibid., xvii, 3.

[443] Joan., ix, 35.

[444] Act., viii, 36, 37.

[445] Hebr., xi, 6.

[446] II Cor., v, 1.

[447] Advers. prop. i.

[448] Jac., i, 12.

[449] Tit., i, 2.

[450] Psal. xxxii, 25, 26.

[451] I Cor., xiii, 8.

[452] Matth., xxii, 38.

[453] Advers. prop. 12, 13, 14, 15, 16, 47, 140.

[454] Deut., vi, 7. Marc., xii. 29, 30. Luc., x, 27.

[455] Matth., xi, 30.

[456] Psal., xxxvi, 4.

[457] Aug., ii, De serm. Dom in monte, 13.

[458] Matth., vi, 22.

[459] Rom., xiii, 10.

[460] Deut., xi, 1.

[461] Joan., xiv, 23, 24.

[462] Psal. cxviii, 127 et 140.

[463] Prov., vi, 21.

[464] Deut., vi, 6, etc.

[465] Psal. xvii, 1.

[466] Ibid., lxxxiii, 3.

[467] Philip., i, 21.

[468] Ibid., 23.

[469] Speciatim advers. prop. 16, 140.

[470] Ibid., 72, 73, 74, 140.

[471] Joan., vi, 58.

[472] Luc., xxii, 19 ; I Cor., xi, 24.

[473] Joan., iii, 16.

[474] II Cor., v, 14, 15.

[475] Matth., xxv, 12.

[476] Joan., v, 14.

[477] Rom., viii, 14.

[478] Luc., ii, 49.

[479] lbid., x, 27.

[480] Ephes., iv, 15.

[481] Psal. cxviii, 20.

[482] Aug., serm. viii in Ps. cxviii.

[483] Conc. Trid., sess. vi, c. 6.

[484] I Joan., vi, 18.

[485] Luc., xii, 5.

[486] Conc. Trid., sess. xiv, c. 4.

[487] Advers. prop. i, 16, 18, 19, 20, 28, 32-34, 35.

[488] Matth., xxii, 35.

[489] I Joan., III, 18, 19.

[490] I Petr., i, 22.

[491] Aug., de Doct. Christ., lib. I, c. xxviii, n. 29.

[492] Advers. pron. 71, 72, 73, 77, 106, 113.

[493] Matth., xxvi, 41.

[494] Matth., vi, 43.

[495] Conc. Trid., sess. vi, cap. iv.

[496] I Petr., v, 8.

[497] Adversus prop. 113.

[498] Jac., ii, 13.

[499] Prov., xiii, 7.

[500] Psal. xxvi, 21.

[501] Advers. prop. 1, 2, 3, 8, 10, 11, 12, 14, 73, 74, 87, 107, 108, 109.

[502] Conc. Trid., sess. vi, c. 6.

[503] Luc., vii, 47.

[504] Advers. prop. 81, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 92.

[505] Matth., vi, 13.

[506] Conc. Illib., c. 2.

[507] II Petr. ii, 22.

[508] Matth., vii, 6.

[509] Advers. prop. 44, 45, 46, 49, 63, 64.

[510] Conc. Trid., sess. xiv, de Pœnit., c. 8.

[511] II Cor., ii, 7, 4.

[512] Conv. cleri Gall. 1655, de quo in præf.

[513] Adversum prop. 1, 2, 3, 8, 11, 12, 13, et seq., 23, 71, 72, 73, 74, 77, 106, 107, 108, 140.

[514] Conc. gener. Later.

[515] Hebr. xiii, 17.

[516] I Cor., xiv, 41.

[517] Coloss., ii, 5.

[518] I Cor., xi, 34.

[519] VII Mandat. advers. prop. 20. 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, et seq.

[520] I Petr., iii, 9.

[521] Advers. prop. 33 ; Tertul., in Apolog.

[522] Matth., xix, 8.

[523] Ibid.

[524] Ephes., v, 32.

[525] VII Mandat. advers. prop. 41, 42, et seq.

[526] VIII Mandat. advers. prop. 58, 59, 60, et seq.

[527] Matth., v, 37.

[528] Luc., xxiii, 9.

[529] Matth., xxv, 63, 64.

[530] I Tim., vi, 13.

[531] IX et X Mandat. Exod. xx, 17 ; Deut., v, 21.

[532] Advers. prop. 50, 51, 52, et seq.

[533] Matth., v, 20.

[534] I Thess., v, 22.

[535] I Cor., viii, 9.

[536] Rom., xiv, 19.

[537] Advers. prop. 66, 67, 68.

[538] Matth., x, 8.

[539] Act., viii, 20.

[540] Cap. Inter dilectos, de excess. præl.

[541] Extat quidem in autographo ipsa auctoris manu exaratus Titulus XI, de Ecclesiæ præceptis non externo tantum actu adimplendis. Verum, cum constet articulum nequidem ab auctore tentatum fuisse, titulum eliam omittimus.

[542] Advers. prop. 114, et seq. usq. ad 140.

[543] Joan., xii, 48.

[544] Sess. iv, sub fin.

[545] Joan., i, 9.

[546] Psal. iv, 7.

[547] Rom., ii, 14.

[548] Luc., x, 16.

[549] Matth., xviii, 17.

[550] Advers. prop. 119.

[551] Isa., xlviii, 17.

[552] Ibid., xxx, 20, 21.

[553] Baruch., iii, 23.

[554] Ibid., 37, 38.

[555] Rom., xiv, 23.

[556] I Tim., 1, 5.

[557] Ibid., i, 19.

[558] Advers. prop. 124, 127, 128.

[559] In Apolog.

[560] I Cor., xiv, 38.

[561] Luc., xii, 48.

[562] Advers. prop. 120, 124, 127, 128, etc.

[563] II Petr., i, 10.

[564] Matth., xvi, 26.

[565] Hebr., x, 22.

[566] Licet causam de preb. in nostra de Test. et attest.

[567] Rom., iii, 2.

[568] Ephes., v, 10.

[569] I Thes., v, 21.

[570] Philip., i, 10.

[571] Adversus prop. 120, 124, 126, etc.

[572] Advers. prop. 129, 130, 133.

[573] Luc., xvi, 8.

[574] Joan., viii, 32.

[575] Gal., v, 13.

[576] Advers. prop. 130, 131, 133, 135.

[577] II Tim., ii, 15.

[578] II Paral., xviii, 7.

[579] Ezech., xiii, 19.

[580] Jerem., v, 31.

[581] Isa., xxx, 10.

[582] Joan., iii, 19.

[583] Prov., iv, 7.

[584] Ibid., viii, 17.

[585] Deut., xiii, 3.

[586] Exod., xxxiii, 2.

[587] Joan., xii, 48.

[588] Advers. prop. 114, 118, 123, 127, 128.

[589] Advers. universam probabilitatem.

[590] Psal. i, 2.

[591] Aug., de Doct. chris., lib. III, c. x.

[592] Isa., xi, 4.

[593] II Tim., iii, 16, 17.

[594] Alex. VII, in prœf. Dec., 24 septembris 1665, sup. cit.

[595] Hier., in Mich., c iii, ad illa verba : Hæc dicit Dominus, etc.

[596] II Cor., x, 4.

[597] Joan., xv, 16.

[598] I Cor., iv, 7.

[599] Rom., xi, 33, 35, 36.

[600] On sait que le saint Siège a défini dans ces derniers temps, relativement à l'usure, qu'on peut recevoir l'intérêt légal, jusqu'à décision contraire.

[601] Epist. liii ad Maced., n. 15.

[602] S. Aug., lib. XXII cont. Faust., cap. 34.

[603] Tom. I, Conc. Hisp., edit. noviss., præf., p. 6.

[604] Deuter., xxxii, 7.

[605] Eccli., viii, 11.

[606] Tertull., lib. de Præscr. hær., cap. xxix.

[607] Conc. Arausic., II, cap. xxi, in fine.

[608] In Psal. xxxi, n. 5, enarr. 2 et in xxxii, n. 6, enarr. 2.

[609] Rom., xiv, 23.

[610] Psal. cvi, 42.

[611] Psal. cxviii, 34.

[612] Eccles., xii. 11.

[613] Augustam Ecclesiæ Romanæ doctrina, etc., col. 1700.

[614] Arrêts du Conseil d'État des 13 avril 1661, et 28 oct. 1668.

[615] Breve 6 feb. 1694 ; Breve 24 nov. 166, 1697.

[616] Decr. Alex. VII, 24 sept. 1665, in præf.

[617] Decret. Alex. VII, 24 sept. 1665, et 18 martii 1666 in fine.

[618] Decret. Innoc. XI, 2 mart. 1679.

[619] Matth., xv, 9.

[620] I Corinth., i, 10.

[621] Hebr., xi, 1.

[622] Hebr., xi, 6 ; Act., iv, 12.

[623] Tertull., Apolog., cap. 9.

[624] Exod., xxii, 2. 3.

[625] Deut., xxii, 23-27.

[626] Procès-verbal du clergé en 1657, p. 1268.

[627] Matth., xvi, 26.

[628] Rom., i, 32.

[629] Concil. Trid., sess. XXII ; Decret. de observ., etc., sess. XXIV, cap. iv.

[630] Hebr., x, 25.

[631] Matth., v, 29, 30 ; xviii, 8, 9.

[632] Matth., xv, 8.

[633] Sess. XXIII, de Reform., cap. xv.

[634] II Cor., vi, 14, 15.

[635] Lib. XII De Trin., cap. xii, n. 18.

[636] Sess. XIV, cap. ii.

[637] Sess. XIV, cap. iv.

[638] Sess. VI, cap. vi.

[639] Prop. Inn. XI.

[640] S. August., lib. contra Donatist., cap. iii et vii.

[641] Eccli., iii, 27.

[642] Clem. unica, de sum. Trin. et sed Cathol.

[643] Vincentius Linn., Common., I, cap. iii.

[644] In Censuris Apolog. Casuist.

[645] Matth., x, 16.

[646] Luc., x, 42.

[647] Rom., xii, 1.

[648] Prov., xix, 16.

[649] I Thessal., v, 21.

[650] Rom., xiv, 3.

[651] Ibid., v, 16.

[652] Alex. VII in præf. Decr. 24 sept. 1665.

[653] Hieron., in Mich., cap. iii, ad illa verba : Hæc dicit Dominus, etc.

[654] Philip., iv, 8.

[655] Ephes., vi, 17.

[656] Ezech., xiii, 18.

[657] Conventus 1655, Epist. ad Episc., etc., præfixa editioni libelli cui titulus : Instructions de saint Charles aux confesseurs.

[658] An. 1644.

[659] Nous avons parlé dans un autre volume du différent où l'on vit s'agiter, d'une parties disciples de saint Ignace, de l'autre M. le Tellier, archevêque de Reims.

Bientôt après l'archevêque de Reims sentit le besoin d'assurer, à l'endroit des Ordres religieux, la sainteté du ministère sacré : il statua dans une Ordonnance que les prêtres réguliers, pour obtenir l'autorisation d'exercer le » fonctions pastorales dans sou diocèse, devraient présenter un certificat de leur provincial, puis des lettres testimoniales de l'évêque qui les aurait employés en dernier lieu dans la dispensation de la parole divine et des sacrements ; bien plus, il enjoignit aux supérieurs de dénoncer pour ainsi dire à l'évêque, en lui laissant une espèce de signalement, les religieux « qu'ils jugeraient à propos de renvoyer... pour fautes commises. »

Non content d'avoir fait admettre ce règlement dans plusieurs diocèses, il le soumit à l'assemblée générale de 1700, et vit les représentants du clergé lui donner leur sanction dans la séance du 17 septembre.

Le lecteur jugera sans doute que le règlement le Tellier, non-seulement outrageait les sociétés religieuses dans leur honneur, mais les soumettait à une sorte de police inquisitoriale qui devait s'étendre d'un bout à l'autre du royaume. Aussi l'opinion publique ne vit-elle pas, dans ces mesures préventives, une preuve de bienveillance pour les religieux, ou pour les mendiants, comme le haut clergé les appelait souvent. Les réclamations s'élevèrent de toute part ; et le Tellier déclara dans l'assemblée, lui président, que le général des jésuites avait défendu à ses religieux de demander aux évêques les lettres testimoniales.

Bossuet n'approuvait pas sans réserve le zèle de l'archevêque de Reims. Parlant & son neveu de l'Ordonnance de ce prélat : « Je ne me signalerai pas, dit-il, par de semblables actes. C'est à ceux qui remplissent les grands sièges à parler ; pour moi, je me contenterai de faire les choses sans éclat. » (Lettre du 29 juillet 1697 ; vol. XXIX, p. 120).

[660] II Cor., iii, 1.

[661] I Cor., xvi, 3.

[662] Act., xxviii, 21.

Précédente Accueil